Бақылау сұрақтары. 1. Саяси сананың қандай деңгейлерiн бiлесiң?

1. Саяси сананың қандай деңгейлерiн бiлесiң?

2. Саяси мәдениеттiң негiзгi белгiлерiн атаңыз?

3. Саяси мәдениетттiң қандай типтерi мен деңгейлерiн бiлесiң?

4. Идеология дегенiмiз не және ол қашан пайдаболған?

5. Саяси әлеуметтену дегенiмiз не?

11 Дәріс. Саяси дау –жанжалдар

Бастауларынан алыстаған сайын өнер ғылымға, ал ғылым көркем дүниеге айнала бастайды, тамырынан айрылған олар ерте ме, кеш пе, асқар шың басында әйтеуір бір кездеседі, - дейді Г. Флобер. Басқару - көне дүниенің өнері, жаңа заманның ғылымы. Басқару саласындағы мамандардың барлығы дерлік, басқарудың саяси, экономикалық, технологиялық, әлеуметтік және этникалық жүйелердің құрамдас бөлігі екендігін және оның өзінің қағидаттары мен концепцияларына және әдістеріне негізделіп мықты ғылыми-әдістемелік іргетасқа сүйенетіндігін айтады.

Кез келген ғылым табиғат пен қоғам туралы түпсіз терең тұңғыйық ілімнің сан-алуан деректері мен жаңалықтарына сүйене отырып, осынау табиғи һәм қоғамдық ортада адамның өмірі мен тіршілігіне септігін тигізетін құбылыстардың ішкі - сыртқы заңдылықтарын ашып, оны белігілі бір қажетке жарату жолындағы ұдайы да толассыз жүргізілетін әрекеттердің жүйеленіп, сындарланған жиынтығы болып табылады. Кез келген тың құбылыстың өз заңдылықтары, өзіндік ерекшеліктері болады, ол кейде өте қарапайым болуы мүмкін, ғылым осынау қарапайымдылықты, ұзаққа созылған зерттеулерден соң ғана аша алуы мүмкін, кейде ондаған жылдар бойы ол өзінің сырын ашатын ғалымды күтіп жатуы да ғажап емес. Саяси басқару теориясы өзіне ғана тән, зерттеу объектісіне ие – ол басқару үрдісінің заңдылықтары мен осы заңдылықтар барысында адамдар арасында туындайтын қарым – қатынастарды қарастырады, зерттеуге қажетті әдістемелік тәсілдерді, объектіге ықпал етудің күрделі кешінін қалыптастырады, зерттеліп отырған құбылыстардың алдын алудың, барысы мен салдарларын болжау секілді сан – алуан функцияларды жүзеге асырады. т.т.

Адамзаттың практикалық қызметі тек қана қоғамдық өндіріске қатысудан тұрмайды, ол өмірдің барлық салаларын қамтиды, қоғамның материалдық және рухани мәдениетін дамытады.

Адамзаттың қызметінің барлық саласында ғылым мен өнер бір – бірін жоққа шығармайды, олар бір – бірін толықтырып отырады.

Кез келген саяси қайраткер адамдармен тіл табысудың өнерін меңгерген, сұхбаттың, сендірудің хас шебері болумен қатар, өмірдің барлық салалары бойынша өткір де теңдесіз ақылдың және салмақты эрудицияның иесі болуы шарт. Кез келген саяси қайраткер ең әуелі адамдармен жұмыс істейді, сондықтан да ол “адами инженерияның” қыр-сырларын бүге-шегесіне дейін білуі, кең көлемде гуманитарлық және адами білімдерді меңгеруі қажет. Альберт Эйнштейн ғылым мен өнердің тығыз байланыстылығы туралы тезисті қолдаумен өтті; Нильс Бор өнердің әдістерінің жаратылыстануды зерттеудің тәсілдерін байытатынын нақты мысалдармен дәлелдеді; ал Луций Сенека адамның ділін басқарудың өнері болуға тиіс ғылым — «психагогиканы» қалыптастыруға тырысты.

Әрбір адамның өмірлік мол тәжірибесі сұхбаттасу нәтижесінде беделді тұлғаның қарсыласына яки топқа ықпал ете алатындығының алуан түрлі мысалдарын келтіре алады. Ақылды ана, тіптен жоғары білімді болмаса да, от басылық кикілжіңді өте беделді де әділ түрде шеше алады; алыстағы ауылдар мен таудағы қыстақтардың тағдыры дана қарттардың сенімді қолында; талантты актер немесе тәжірибелі шешен өзінің өнерімен тыңдаушыларының жүрегін әп-сәтте жаулап алары хаһ.

Осы орайда 1812 жылғы орыс – француз соғысының қатысушысы әйгілі неміс соғыс теоретигі Карл фон Клаузевиц ғылымды – білім деп, ал өнерді – орындау қабілеттілігі деп атайды.

Басқару мен өнерді сөз етіп отырғанымыздың мәнісі кез келеген қоғамдағы, мемлекеттегі, мемлекеттік бірлестіктер мен бүкіл әлемдегі саяси үрдістер басқаруды қажет етеді, басқару болғанда да өнермен басқаруды қажет етеді. Ал бұл үшін жоғарыдағы кестеде көрсетілгендей ондаған ғылымдардың сан – алуан теориялық және әдістемелік тәсілдерінің кешенін меңгеру қажет болады.

Саяси үрдіс дегеніміз саясаттың сан-алуан субъектілерінің саяси билікті жаулап алу мен ұстап тұру және де жүзеге асыру барысындағы өзара қарым-қатынастары мен өзара әрекеттерінің жиынтығы болып табылады. Ғылыми әдебиетте саяси үрдіс төмендегі ұстанымдардың бірлігі тұрғысынан қаралады:

· Саяси үрдіс – қоғамның саяси жүйесінің уақыт пен кеңістіктегі қызметі мен дамуының формасы;

· Саяси үрдіс – қоғамдық үрдістің құрамдас бір бөлігі болып табылады;

· Саяси үрдіс - белгілі бір көлемдегі нақты бір мақсатты көздеген үрдісті білдіреді (белгілі бір партияны құру, сайлауды өткізу т.б.).

Саяси үрдіс саяси өмірдің қызметтік (функционалдық) сипаты болып та көрінеді. Үйткені саясаттың субъектілері қоғамның саяси өмірінде белгілі бір қызметті атқарып, осы қызметтің арқасында қоғамның саяси жүйесіндегі сан алуан элементтердің күйреуіне яки олардың көктеп, көркейуіне әсер етіп, олардың бір деңгейден екінші деңгейге өткізіп отырады. Яғни саяси үрдіс, саяси жүйенің әлеуметтік динамикасының мәнін ашып, оның кеңістік пен уақыт шеңберіндегі өзгермелігін айқындап отырады. Осы ұстаным тұрғысынан қарағанымызда саяси үрдіс саясаттың институтандырылған және институттандырылмаған субъектілерінің билік аясындағы өздерінің айрықша қызметтерін атқаруының жиынтығы болып табылады. Саяси үрдістің мазмұны сан алуандылығымен ерекшеленеді. Соның ішінде қарапайым идеяларды ұсыну мен бірге қоғамдық пікірді қалыптастырудың күрделі іс-әрекеттері де бар. Саяси үрдіс өз аясына қоғамның қарапайым мүшелерінің іс-әрекеттері мен бір қатарда саяси элитаны да тартып олардың іс-әрекеттерін қалыптасқан биліктік қатынастарды қолдауға яки оны күйретуге жұмсауы да мүмкін. Кез келген саяси үрдіс түптеп келгенде, қоғамның белгілі бір табының немесе тобының, тіпті бүкіл қоғамның мүддесін қолдайтын саяси шешімнің немесе қаулының қабылдануына келіп тіреледі. Бұл арада әңгіме түрлі пікірлерді бейресми тіркеу жайында емес, бәлкім билік көздерінің баршаны қанағаттандыратын идеяларды сұрыптап, азаматтық қоғамның түрлі топтарының қолдауына ие болып, олардың іс-әрекеттерін үйлестіруі туралы болуда. Бұл күрделі мәселені шешуде жетекші роль биліктің мемлекеттік институттарына жүктеліп, олардан шешімді қабылдау мен жүзеге асырудың басты тетіктерін (механизмдерін) қалыптастыру талап етіледі. Мұның жарқын мысалы ретінде демократиялық елдердегі саяси үрдістердің “жоғарыда” қалыптастырылып және бағытталып отыратындығы бола алады. Бұқараның саяси белсенділігінің шырқау шегі мемлекеттік биліктің заң шығарушы және атқарушы органдарына сайлау науқандары барысында тіпкеретіндігі де дәлел бола алады.

Саяси үрдістің құрылымын үрдістің субъектісі (нақты билік яки билік тапсырылған тұлға); саяси үрдіс барысында қол жетілуге тиіс яки құрылуы қажет объекті; құралдар, әдістер, ресурстар, үрдісті орындаушылар, субекъті мен объектіні байланыстыратын мақсат құрайды.Ресурстар ретінде материалдық және идеялық негіздер: техника, қаржы, бұқара халық, ғылым, білім және т.б. саналады.

Кез – келген қоғам, кез келген жүйе кемшіліктен кенде емес, кемшілік бар жерде, наразылық бар, ал наразылық бар жерде қоғамдық катаклизмалардың орын алуы табиғи жәйт болып табылады. Бұл катаклизмаларды саясаттанушы ғалымдар саяси дау – жанжалдар деп атайды.

Саяси дау-жанжал деп – екі немесе одан да көп, өзара күштері тең топтардың өздерінің мүдделерін жарыққа шығару барысындағы бір-біріне қарама-қайшы әрекет етуін айтамыз. “Саяси дау-жанжал” түсінігін көптеген ғылымдар зертейді. Бұл ғылымдардың ішінде айрықша орынды “Конфликтология” ғылымы алады. Ол саяси дау-жанжалдардың пайда болуының алғы шартарын, оның алдын алудың жолдарын, дамуының бағдарлары мен болашақта тығырыққа тіреліп, қоғамның жіктелуіне, сондай-ақ қан-төгістерді болдырмаудың мүмкіндіктерін зерттеп қарастырады. Конфликтологияның ең бір маңызды міндеттерінің бірі ғана емес бірегейі дау-жанжалдарды болжау мен олардың алдын алудың іс-шараларын қарастыру болып табылады. Қазіргі заманғы әлеуметтік және саяси конфликтология ғылымы дау-жанжалдардың алдын алу және қоғамдығы саяси қарым-қатынастарды жетілдіре түсуді ұсыну арқылы қоғамның демократиялануы концепциясын толықтыруға үлес қосып келеді. Дау-жанжалдар тек қана қоғамды күйретуші фактор ретінде қарастырылып қана қоймай кейде оның қоғамның кей салаларындығы ескішілдікті жоюға, дамудың жаңа парадигмаларын өнгізуге әсер ететін жасампаздылығы да ғылымда мойындалып отырады. Бұл теория тап теориясының жаңа жетілдірілген бір түрі болып, қоғамның әлеуметтік – саяси, экономикалық, идеологиялық және т.б. тұрақтылығын қамтамасыз етудің тетіктерін қалыптастыруды талап етеді.

Саяси кеңістекте орын алған саяси дау –жанжалдарды қарастырғанда олардың пайда болуы мен дамуының алғы шарттарын, қозғаушы күштерін, әрекет етуші топтардың мүдделерін, ол мүдделердің өзара қайшылықтары мен ұштасу мүмкіншіліктерін қарастырып барып қана оларды реттеуге кіріседі. Бұл заңдылықтар орындалмаған жағдайды оқиғаның өріс алуы басқа арнаға ауысып, үлкен зардаптарға әкеліп соғу мүмкін екендігі де жоқ емес.

Негізгі әдебиеттер: 24 [65-67]

Қосымша әдебиеттер: 56 [248-266]