ВАКЦИНАЛАР ЖӘНЕ ВАКЦИНОПРОФИЛАКТИКА
Вакциналар (Vaccines) -егілген адамдар мен жануарлар ағзасында белсенді иммунитет тудыруға арналған препараттар, яғни биологиялық препараттар болып табылып, ағзаға енгізгенде белгілі бір ауруға қарсы қорғаныстық иммунитетті индукциялайды. Әрбір вакцинаның негізгі әсерінің бастамасы иммуноген болады, яғни ауру қоздырушысының компоненттеріне ұқсас химиялық құрылымдарға ие болатын және иммунитет пайда болуына жауапты корпускулярлы немесе еріген субстанция.
Адамзат тіршілігінде соғыстар, экологиялық апаттар мен әлеуметтік-экономикалық дағдарыстар инфекцияның белсенуіне, көп жағдайда эпидемия мен пандемияға ұшыратады. Инфекционды ауруларды ликвидация мен төмендету шараларының негізгісінің бірі - вакцинопрофилактика болып табылады.
^ Вакциналар компоненттері. Вакциналар негізін қорғаныштық антигендер құрайды, яғни арнайы иммунды жауап дамуын қамтамасыз ететін бактериальды жасуша немесе вирустың кішігірім бөлшегінен тұрады. Қорғаныштық антигендер ақуыздар, гликопротеидтер, липополисахаридті ақуыздар бола алады. Олар микропты жасушалармен байланысты (көкжөтел таяқшасы, стрептококтар және т.б.), және олармен секрециялануы (бактериальды токсиндер) мүмкін, ал вирустарда вирионның суперкапсидінің беткейлік қабаттарында басым орналасады. Негізгі әрекеттесуші бастамамен қатар, вакцина құрамына басқа да компоненттер - сорбент, консервант, толтырғыш, стабилизатор, арнайы емес қоспалар ене алады [2].
Вакциналар классификациясы
Тірі вакциналар құрамында әлсізденген тірі микроорганизм (вирус, бактерия) болады, оның вируленттігі жоғалып, иммуногендігі сақталады. Тірі вакциналарды жасанды аттенуирлендіру арқылы алады (штаммды әлсіздендіру BCG -200-300 өт сорпасында егу, ЖВС жасыл маймыл бүйрегінің ұлпасында егу) немесе табиғи авирулентті штаммдарды іріктеу.
Тірі вакциналар қызылшаға қарсы (Рудивакс), қызамыққа қарсы (Рувакс), полиемиелитке қарсы (Полие Сэбин Веро), туберкулезге, паротитке қарсы (Имовакс Орейон). Полиемиелитке қарсы вакцинадан басқа, тірі вакциналар лиофилизацияланған күйде шығарылады.
^ Инактивацияланған немесе өлі вакциналарды микроорганизмге формалин, ацетон, фенол, жылу, УКС, ультрадыбыспен әсер ету арқылы алады. Мұндай вакциналар едәуір тұрақты әрі қауіпсіз болады, себебі вируленттілік реверсиясын тудыра алмайды, практикалық қолданыста ыңғайлы болатыны, олар суықта сақтауды талап етпейді. Алайда бұл вакциналардың жағымсыз жақтары болады да, олар әлсіз иммунитет тудырады және бірнеше егу мөлшерін қолдануды талап етеді (бустерлі иммунизация). Грипп, құтыру, жапон энцефалиті т.б. қарсы вакциналар жатады [3].
Бір инфекцияға қарсы моновакцина, екі инфекцияға қарсы дивакцина деп аталады, ассоциацияланған вакциналар түрлі микроп антигендері мен анатоксиндерінің қоспасы, мысалы АКДС [1].
^ Химиялық вакциналар адъювантпен байланысқан микроп клеткаларының антигендік комплектерінен тұрады. Адъювант арқылы вакцина иммуногендігі оғарлайды және антигендік бөлшектер іріленеді. Адьюванттарға алюминий гидроксиді, минералды және органикалық майлар жатады [1].
^ Коньюгацияланған вакциналар. 1931 жылы карбогидрат пен бөтен белоктан коньюгат құрастырылды. В типті Haemophilis influenzae –ның капсулалы полисахаридін дифтерия немесе сіреспе анатоксинімен коньюгат жасағанда жедел антиденелер түзілу мен IgM-нің IgG- ге айналуы эксперементальды жануарларда байқалды, коньюгатты вакциналар иммуногендігі жоғары болады.
^ Суббірлікті вакциналар адекватты иммунды жауап тудыра алатын антиген фрагменттерінен тұрады.
Бактериальды полисахаридті вакциналар. 1881 жылы Л.Пастер бактерияларда ерекше құрылым-капсуланы анықтады. Қазіргі таңда стрептококтар, менингококтар, стафилококтар кіретін инкапсулалы бактериялар туысына жататын Streptococcus pneumaniae, Haemophilis influenzae, Escherichia coli және т.б.-дың көпфункциялы полисахаридті қабықшасы қызығушылық тудырады.
^ Анатоксиндерге негізделген вакциналар. Кейбір бактериальды инфекциялар қоздырғыштары токсиндер секрециялайтындықтан патогенді болады. Негізгі жетістігі – иммуногендігін сақтай отырып, бұл белоктардың детоксикациясының тәсілдерін табу, негізгі мысалы, дифтерия мен сіреспеге қарсы вакциналар. Ондай вакциналар микроп бөлшектерінен тұрады немесе гендік инженерлік жолмен лабораторияда алынған болады [3].
^ Рекомбинантты ДНК технологиясы негізіндегі жаңа буынды вакциналар. 20 ғасырдың биологиялық жаңалығы ДНҚ құрылымын және универсалдығын анықтау болып табылады. 70 –ші жылдары химерлі ДНҚ –лар, ДНҚ сегменттерін клондау, басқа клеткаға енгізу, енгізілген ДНҚ-ның керекті белок өндіруі ойлап табылды. Вирус немесе бактерия геномынан ДНҚ тізбектерінің селективті делециясы, бөтен ДНҚ-ға сегмент ДНҚ-ларды енгізу арқылы реципиент организмде иммунитет тудырып, химерлі енгізілген ДНҚ сегменттеріне жауап беруге арналған зерттеулер жасалды. Осындай аналогиялық ұзын тізбектерді де тірі аттенуирленген вирус немесе бактериальды вакциналар геномына енгізіп, векторда кодталған химерлі ДНҚ ақуыздарын синтездей алады. Гендік инженерия арқылы алынған вакциналар алу әдістің мәні: протективті антигендер синтезіне жауапты вирулентті микроорганизмнің гендерін басқа зиянсыз микроорганизм геномына енгізіп, оларды дақылдандырғанда керекті антигенді өндіріп, жинақтайды. Вирусты гепатит В-ға және ротавирусты инфекцияға қарсы вакцина мысал болады. Иммунды жауап тудыру үшін ДНҚ-ның өзін иммунизациялауға мүмкіндік туғызды, сонымен қатар пероральды белгіленетін иммуноген ретінде трансфицирленген өсімдіктер, прокариотты клеткалар, төменгі эукариотты клеткалар, сүткоректілердің клеткаларының трансфекциясын қолдану арқылы вакцина жасау ойлап табылды. Клеткалардың ДНК және кДНК трансфециясы процедурасында 3 түрлі клеткалар қолдананылады: прокариотттық, мысалы E.coli, төменгі эукариоттық, мысалы ашытқылар және сүткоректілердің линиялы немесе штамм түріндегі клеткалары. Таңдалған ДНК тізбегі автономды репликацияланатын векторға, яғни ротавирус немесе плазмидаға енгізіледі, сонда транформацияланған немесе трансфекцияланған клетка пайда болады.
^ Нуклеин қышқылдарының тізбектерінің селективті делециясы арқылы аттенуация. Арнайы ДНҚ сегменттерінің геномынан делециялану мүмкіндігі инфекциялық қоздырғыштар штамдарының аттенуациясын жасау практикасын өзгертті. Vibrio cholerae және Salmonella -дан иммуногендігін сақтай отырып, қоздырғышқа төмен вируленттік беру үшін, нуклеин қыщқылдарының негіздерінің тізбегінің селективті делециясы арқылы аттенуирленген препараттар жасалды [3].
Вакцинопрофилактиканың негізгі мақсатының бірі – тұрғындарды профилактикалық егулерге бағдар беріп, вакцина егудің кепілдемелері мен жанама әсерлері жайлы консультация беру.
Қазіргі таңдағы вакцинология актуальды мақсаты вакциналық препараттарды әрдайым жетілдіріп отыру.Вакцинацияны бақылайтын халықаралық ұйымдардың сарапшылары вакцина өндіруші барлық мемлекеттерде орындалатын эффективті вакциналардың критерийлерін бір қатарын құрастырды:
қауіпсіздік
вакциналар ауру мен өлім себебі болмау керек
протективтік немесе қорғаныштық қасиеті
патогеннің «жабайы» штаммы тудыратын аурулардан қорғау керек
қорғаныштық иммунитетті сақтау, қолдау
қорғаныштық нәтижесі бірнеше жыл сақталу керек
бейтараптандыратын антиденелерді индукциялау
протективті Т-жасушалардың индукциясы
вакцинаның салыстырмалы төмен бағасы
қолдану жеңілдігі
нәтижесі кең болу керек
Дамыған және дамушы елдерде барлық жас топтары мен әлеуметтік топтар үшін вакцинация белсенді ұзақ өмір сүрудің ең тиімді, ең үнемді және қол жетерлік жолы. Вакцинопрофилактика бүкіл әлемде денсаулық сақтаудың негізгі құралы және негізгі құрал болып қалады
- Иллюстрациялы материалдар
Әдебиеттер
1. Егорова Т.А., Клунова С.М., Живухина Е.А. Основы медицинской биотехнологии, - М: АСАDЕМА, - 2003г. – 207с.Микробиология / Воробьев 2. Избранные вопросы медицинской биотехнологии. Избранные вопросы медицинской биотехнологии. – Сиб.ГМУ, Томск – 2004. – 135с.
3. Медицинская микробиология под ред. Покровского В.И. //М. ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 1998, 1184 С.
4."Биотехнология: Свершения и надежды". М:Мир, 1987 г.
5.Р.Реннеберг,И.Реннеберг."От пекарни до биофабрики".М:Мир, 1991 г.
6.Дебабов.В.Г. Успехи генной инженерии микроорганизмов. Генетика.1987 г. т.23, N10 с. 1741-1748.
7.П.О.Вяземский, Волчек и др. Генетическая инженерия в современной медицине. Военно-медицинский журнал.1990 г.N1 с 37-41.
8.Перспективы применения методов ДНК-диагностики в лабораторной службе.\Клиническая лабораторная диагностика, №5, 2000г
9. А.А., Быков А.С., Пашков Е.П., Рыбакова А.М. Микробиология / М., Медицина, 1994.
