Сурук бэлиэтин уратытык туттуу

2. Сир Ийэбит килбиэннээх ньуура төһөтө уу буоларын миигиннээҕэр ордук Эһиги бэйэҕит билэҕит, хайа уонна биһиги бэйэлээхтэр оччо- бачча кытаанахпыт дэһэ-дэһэ кыадьах-иэдьэх хаамаахтыыбыт да, эппит-сииммит уонтан сэттэ өлүүкэтэ ууттан турар буолбатах этэ дуо?!

3. Дьэ уонна: уу-хаар һаҥалаах, устар ууну һомоҕолуур уус-уран тыллаах, һанаалаах, улаҕалаах өйдөөх, устата муруннаах урааҥхай оҕото уу-һаха аатыран айыллыбатахпыт дуо?!

4. Ол да буоллар, туулаан ылбыт балыгым «этиһэ» сыттаҕына этим салаһаарай?!..

5. Оттон билигин төттөрү Ийэ Тылбытын Кэм Тылыгар сыһыара сатыыр курдук буоллубут буолбаат?!

6. «Хантан, хаһан оҕобут маны барытын билэ-көрө охсубутай?!» – дэһэн соһуйааччыбыт.

7. Сахалыы да санаан көрдөххө, тирэҕэ суох, салгыҥҥа ыйанан тураммыт хайаан ити үлүгэр сүгэһэрбитин сүгүөхпүтүй?!

8. Ол аата киһи «Мин» диэн бу орто дойдуга ким олох олоро кэлбитин туоһулуур сүдү өйдөбүлэ Ийэ тылыттан эрэ тутулуктаах буолан тахсар буолбат дуо?!

9. Дьэ, санаан көрүөххэйиҥ: саха киһитэ олох бу соторутааҕыта кэмҥэ дылы «түүлээх холбукатын» иһигэр төһөнү-хаччаны «уктан» хаһаанар, илдьэ сылдьар сүдү кыахтаах эбитий?!

10. Бу балары уонна да аттыттары – өссө үгүһү өбүгэбит барахсан биир тэһэ анньан бэлиэтэниитэ суох аҥардас Ийэ Өйүгэр хаһаанан илдьэ сылдьарын уонна хаһан баҕарар, туһалаах кэмэ кэллэр эрэ, бу муҥура суох Куйаар курдук киэлилээх Ийэ Өйүттэн хостоон таһааран, Өркөн Өйүнэн харыыта суох суккуйар улуу талаанын сөҕөн да диэн төһөнү сөҕүөххүнүй?!

11. Ааҕыы-суруйуу диэн ааһар былыт албаһын алкыйан ылыммыт аныгы дьон, биһиги, пахай да, ол «ааспыт олох хаалынньаҥын»тоҕо, туох кыһалҕатыгар хараамнаһан хаһаана сатыахпытый?!

12. Бу түстэммит айар Күүспүтүн күөдьүтүнэргэ, үлэлэтэргэ мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр төһөлөөх сыра-сылба, өй-санаа, тыл-өс эргийэрэ буолуой?!

13. Хайа, уонна эдэр киһиэхэ атын омуктар уһулуччулаах поэттарын, суруйааччыларын, бөлүһүөктэрин, учуонайдарын улуу айымньыларын, культураларын сүдү өйдөбүнньүктэрин хас эмэ хос-хос тыбаас нөҥүө, бастакы «амтана, дыргыйар сыта-сымара» киһи кутун долгутар, дьалыһытар сүдү күүһэ-күдэҕэ, дьикти минньмгэс дорҕооно барыта өлбөөдүйбэттэрин кэннэ ааҕар-иҥэринэнэр буолбакка, кинилэр Ийэ Тылларын сүөгэйин-сүмэтин илэ бэйэтинэн сүрэххэ-быарга сөҥөрдөртөн ордук туох дьол баар буолуой?!

14. Ахсааммытын эбэн күрүөҕүҥ: доҕоор, отуччалаах киһи олох суолугар саҥа үктэнэн эрэр буолууһу буолбат дуо?!

Мандар Уус ыйытыы уонна күүһүрдүү сэргэстэспитин13 этиитигэр туттубут. Ааптар бу сурук бэлиэтин туттуута кини тойоннооһунун бэлиэтиир. Кини көннөрү ыйытыы биэрбэт, чопчу маннык буолар эмиэ диэбэт. Ол оннугар Мандар Уус ыйытыы уонна күүһүрдүү бэлиэлэрин сэргэстэһиннэрэн ааҕааччыны сөбүлэһиннэрэр, киниэхэ дьайар ньымата буолуон сөп.

Тириэни уратытык туттуута.

Тириэ этиини араас кээмэйдээх кэрчиккэ араарар (биирдэм тыл, тыл ситимэ, холбуу этии чааһа). Этии тутулун көрдөрөн, түһүү (эллипсис) тахсыбытын, тыллар-чилиэннэр сыһыаннарын ыйар. Итини таһынан тэҥҥэ холбуу этиигэ чаастар утарыта эбэтэр төрүөт-түмүк суолталаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтииргэ туттуллар. [«Саха тылын пунктуацията» кэтэхтэн үөрэнэр устудьуоҥҥа көмө босуобуйа. Дь. 2010c.]

Мандар Уус этиилэригэр тириэни тутуутун 2 бөлөххө наардаан көрдүм: 1) Утарыта эбэтэр соһуччу буолар суолталаах этиилэр икки ардыларыгар тириэ туруута; 2) Тириэ быһаарыы иннинэ туруута.

1 ).Утарыта эбэтэр соһуччу буолар суолталаах этиилэр икки ардыларыгар тириэ турар. Холобур:

Эт мэйиитинэн АЙАН – Уон тарбахпытынан ДЬАЙАН олордохпут!

Уһутуур Улуу Куйаар уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ киэлитигэр Муҥура суох Бытархайдар уонна муҥура суох Улуулар Эҥсиллэр эргиирдэрин хамсаттаҕым – Кэм устун Кэрдиилэрэ туолуор дылы уста турдулар...

Үрдүк Айыылар харахтара кыраҕы: Кыларыйан турар кырдьык Кылбар Кылаанын кыратык да кыларыттарбаттар, алҕаһаатыбыт – хардата чыпчылҕан түгэнэ кэлэр.

Айыы айбыта буолбатах – абааһы тииһин сааҕа аҕыйах Кэминэн Айылгыта кэһиллэн, адьырҕата көбөн айбыттарын – Айыы Дьонун имири эһэр, күллэрин таптайар күчүмэҕэй күннэрэ күөйэн кэлбэтэллэр...

Үөскүүр-төрүүр, тэнийэр – өлөр-сүтэр, симэлийэр, ол кэннэ өссө бүтэр уһуга суох хатыланар Эргиир Эрэдэһинэ саҕаланыа суоҕа этэ.

Онон соҕотох аата соҕотох, аҥаардас аата аҥардас – чороҥ соҕотох омук, баҕар кини үөһээттэн үс төгүл да үөттэриилээх буоллун, уһуннук, дьоллоохтук олох олороро олус күчүмэҕэй буолуо – Үрүҥ Айыы Тойон Ытык Ыйааҕын утаран төһө ыраатыахпытый...

Мандар Уус

15. Тириэ быһаарыы иннинэ туруута. Холобур:

1. Үрүҥ Айыы Тойон үс дойду олоҕун түстүүр, сүрүннүүр сүдү күүһэ – Удьуор Төрдө Аан Дайды үрдүнэн «арай биир үтүө күн» аһааҕыран, кэһиллэн, кэхтэн бардын?..

2. Элбэх аата элбэх – эрэйэ кыһалҕата үгүс (оннооҕор соҕотох киһи икки аҥы хайдар...) буолуо да, Үрүҥ Айыы Тойон тоҕо эрэ эрэйдээх, ыарахан суолун талбыт.

3. Орто Туруу Дойду олоҕор – үүнэр үүнээйитигэр, тыынар тыыннааҕар, ол иһигэр бу биһиэхэ, иэгэйэр икки атахтаах бииһигэр, олохпут туллар тутааҕа, сүнньэ буоллаҕа.

4. Оҕотох хайаан бэйэтин бэйэтэ күөртэниэй – сайдар суола кылгас...

5. Олох маһа – Аал Луук Мас диэн Ытык Өйдөбүлүн бу маннык айылҕа маанылаахтарыгар холоон Ийэ Өйүгэр олохсуппут буоллаҕа.

6. Олох Аал Луук Маһа үгүс үйэлэр, үтүмэннэр усталаах-туораларыгар чээл күөҕүнэн чэлгийэ туруон баҕарар буоллахпытына, кини силистэрэ-мутуктара – бу сир Ийэ үрдүгэр олохтоох күн-араас омуктара дьүһүннэриттэн, ахсааннарыттан туура тутулуктара суох бука бары чөллөөх, чиргэл буолуохтаахтар, уһун, дьоллоох олоҕу олоруохтаах.

7. Сир Ийэ халтаҥ таас сирэйигэр аан маҥнайгы Олох Таммаҕа түһэн, күөх чалахай үүнүөҕүттэн, Аар Айылҕа Улуу Тиһигин мэҥэ манабыла – Удьуор Төрдө, Үрүҥ Айыы Тойон бу Орто Туруу Дойдуга көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа, дьайар, дьаһайар илиитэ буолан, биһигини –киһи-аймаҕы бүттүүммүтүн чыпчылҕан да түгэнэ кэтээн-манаан, бөҕө-таҕа күрүөлээн-хаһаалаан, айылҕа маанылааҕа оҥорон, олох суолун устун муннарбакка сирдээн дьыл баччатыгар дылы этэҥҥэ аҕалла.

8. Онон Үрүҥ Айыы Тойон бу Сир Ийэ үрдүгэр үрдэ суох үгүс омугу сир симэҕэ эрэ буоллуннар диэн «ыһан»кэбиспэтэх, кини муҥутуур айымньыта – Киһи-аймах үйэтэ уһаатын, кэскилэ кэтирээтин диэн айдаҕа.

9. Онон киһи-аймаҕы биир-икки омук оҥоро сатааһын – Аал Луук Мастан Чороҥ умнаһын эрэ ордоруу курдук буолбата буолуо дуо?..

10. Бу мин – киһи барахсан...

11. Хаһаас хаһааныы – оҕо киһи олоҕун Ытык Кэмэ!

12. Оҕо ийэтин иһигэр саһан сытан сайдар кэмигэр тастан хамсатыыны, дьайыыны билэр, тыаһы-ууһу, саҥаны-иҥэни истэр, сыты-сымары ылар, амтаны араараа – киһи билэрин үксүн билэр диэн этэллэрэ кырдьык буолуохтаах.

13. Оҕобутугар үрдүк Айыылар үгүөрү соҕустук «дук» гыммыттарын толору арыйан, кини инники олоҕун акылаатын ууруу – төрөппүт дьон, биһиги, Ытык Иэспит.

Мандар Уус тириэни быһаарыы иннинэ элбэхтэ туттубута кини мындыр өйдөөх, дириҥ толкуйдаах, элбэҕи анааран көрөр дьоҕурдаах киһи буоларын бэлиэтиир. Кини билиитин-көрүүтүн быһааран, эридьиэстээн биэрэн, ааҕааччыга үгүс саҥа өйдөбүл үөскүүрүн ситиһэр.

Сурук бэлиэтэ ааҕааччыга суруйааччы сыһыанын, иэйиитин, тус санаатын, тиэрдэр аналлаах буолар. Неустроев Борис Федорович – Мандар Уус ойууһут буоларын быһыытынан сурук бэлиэтин араастаан туттар эбит. Кини сурук бэлиэтинэн дьоҥҥо дьайа сатыыр. Сурук бэлиэтинтус истиилин үөскэтэр ньыма курдук туттар. Ол ньымалартан элбэх туочуканы, күүһүрдүү бэлиэтин айар ньыма быһыытынан туттара Мандар Уус бөлүһүөк-суруйааччы буоларын арылхайдык туоһулуур. Онон сурук бэлиэтин көмөтүнэн Мандар Уус дириҥ толкуйун, билиитин-көрүүтүн ааҕааччыга тиэрдэр эбит.