1. Теміржол, әуе, гпеңіз немесе өзен көлігі жүрісі немесе оларды пайдалану қауіпсіздігі қагидаларын орындайтын жумысына немесе атқаратын лауазымына байланысты сақтауга міндетті адамның осы қағидаларды бузуы, егер бұл іс-ерекет абайсызда адамның денсаулыгына ауыр немесе ауырлыгы орташа зиян келтіруге не ірі залал келтіруге әкеп соқса -
2. Абайсызда адам өліміне әкеп соққан дал сол іс-әрекет -
3. Осы баптың бірінші белігінде көзделген, абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне әкеп соққан іс-әрекет -
Теміржол, эуе, теңіз немесе өзен көлігі жүрісі немесе оларды пайдалану қауіпсіздігі қағидаларын орындайтын жұмысына немесе атқаратын лауазымына байланысты сақтауға міндетті адамның осы қағидаларды бұзуы, егер бұл іс-эрекет абайсызда адамның денсаулыгына ауыр немесе ауырлыгы орташа зиян келтіруге не ірі залал келтіруге экеп соққаны үшін жауаптылық белгіленген. Қылмыстық құқық бұзушылықтың тікелей объ-ектісі - нақты көлік құралы түрінің жол қауіпсіздігі жэне пайдалану ережесі. Қосымша тікелей объекті — заңның диспозициясында көрсетілген зардаптың түріне байланысты — адамның денсаулығы болады.
Қылмыстық құкьіқ бұзушылықтың заты - көліктің 4 түрі: темір жол, эуе, теңіз жэне су көліктері.
Теміржол көлігіне - рельсті келік қү_ралдары (локомотив, вагондар: жартылай вагон-дар, платформалар, цистерналар) метролар, тар табанды теміржолдар жэне басқа арнау- лы бағыттағы теміржолдар, дыбыс беру жэне байланыс құралдары) бағдаршамдар, телефон линиясы, жолдардағы құрылыстар (көпірлер, құбырлар, туннелдер) жатады.
Өндірістік қызметтер атқаратын шахталардағы рельсті көлік, цех ішіндегі электрлен-дірілген көліктер (электровоз, вагонеткалар) теміржол көлігіне жатпайды. Бұл көліктерді пайдалану ережесін бүзу өндірістік, техника қауіпсіздігі немесе басқадай еңбек қорғау ережелерін бұзғандық (көлік қылмыстары емес) болып табылады.
Әуе көлігіне адам немесе жүк тасуға арналған азаматтық авиациялар жэне азаматтық эуе кемелерінің барлық құралдары (ұшақ, тікұшақ, планерлар, аэростаттар, дирижабиль-дер, гидроұшақтар т.б.) жатады.
Теңіз көлігіне - ірі немесе шағын теңіз кемелері, пароход, теплоход жэне теңіз көлігі құралдарының барлык түрлері жатады.
Өзен көлігіне - шағын өлшемді өзен кемелері, пароходтар, теплоходтар, катерлер, мо-торлы қайықтар жэне өзен көлігі құралдарының барлық түрлері жатады.
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағы: а) нақты көлік құралы түрінің жол қауіпсіздігі жэне пайдалану ережесін бұзатын іс-эрекеттер (эрекет немесе эрекетсіздік); б) қылмыстың зардабы - адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірілуі; в) іс-әрекет пен орын алған зардаптың арасындағы себепті байланыс арқылы сипатталады.
Қылмыстық кодекстің 344-бабының диспозициясы бланкеттік, осыған орай нақты жағдайларда орын алған ережелерді бұзушылықты аныктау үшін заңды күші бар норма-тивтік актілерге жүгіну қажет жэне олар арқылы эрбір орын алған құқық бұзушылық фак-тісі бойынша кінэлінің нормативтік актілердегі кдйсы баптың, баптың тармақтарының талаптарын бұзғаны дэлме-дэл, нақты анықталуы тиіс.
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесін бұзу көлікті жүргізудің белгіленген ереже-лерін орындамау немесе шала орындау эрекеттері арқылы көрініс табады (Мысалы: жылдамдықты арттыру, бағдаршамның өтуге, қозғалуға тыйым салған талабын бұзу, ұшу маршруттарын сақтамау т.е.).
Көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуға — көлік құралдарын техникалық ақауларымен пайдалануға шығару, оларды мақсатсыз пайдалану, мае күйдегі немесе көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамды көлік құралын жүргізуге жіберу, көлікке артық жүк тиеу немесе артық жолаушылар отырғызу сияқты эрекеттер жатады. Көліктің тиісті түрін пайдалану ережелері арнаулы ведомстволар арқылы бекітіледі жэне оның орындаушыларға дер кезінде белгілі болуы шарт.
Жауаптылық теміржол, эуе немесе су жолы көлігі қозғалысы немесе пайдалану ере-желерін бұзуға кінэлі адамның эрекеті немесе эрекетсіздігі заңда көрсетілген зардап абайсызда адамның денсаулығына ауыр немесе ауырлығы орташа зиянға (344-баптың 1-тармағы), абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне (344-баптың 3-тармағы) экеп соқкан жағдайда пайда болады.
Адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірудің түсінігі ҚК-тің 106, 107-баптарында көрсетілген. Көлік құралдары нақты түрінің қозғалысы мен оларды пайдалану ережелерін бұзу мен орын алған зардаптың арасында себепті байланыс болған ретте ғана осы бап бойынша қылмыстық жауаптылыкда тартылады.
Абайсызда адам өліміне экеп соққан дэл сол іс-эрекет үшін жауаптылық ҚК-тің 344-бабының 2-тармағында белгіленген.
Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне экеп соққан іс-эрекет қылмыстың аса ауырлататын түрі (344-бап 3-тармағы) болып табылады. лы бағыттағы теміржолдар, дыбыс беру жэне байланыс құралдары) бағдаршамдар, телефон линиясы, жолдардағы құрылыстар (көпірлер, құбырлар, туннелдер) жатады.
Өндірістік қызметтер атқаратын шахталардағы рельсті көлік, цех ішіндегі электрлен-дірілген көліктер (электровоз, вагонеткалар) теміржол көлігіне жатпайды. Бұл көліктерді пайдалану ережесін бүзу өндірістік, техника қауіпсіздігі немесе басқадай еңбек қорғау ережелерін бұзғандық (көлік қылмыстары емес) болып табылады.
Әуе көлігіне адам немесе жүк тасуға арналған азаматтық авиациялар жэне азаматтық эуе кемелерінің барлық құралдары (ұшақ, тікұшақ, планерлар, аэростаттар, дирижабиль-дер, гидроұшақтар т.б.) жатады.
Теңіз көлігіне - ірі немесе шағын теңіз кемелері, пароход, теплоход жэне теңіз көлігі құралдарының барлык түрлері жатады.
Өзен көлігіне - шағын өлшемді өзен кемелері, пароходтар, теплоходтар, катерлер, мо-торлы қайықтар жэне өзен көлігі құралдарының барлық түрлері жатады.
Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың объективтік жағы: а) нақты көлік құралы түрінің жол қауіпсіздігі жэне пайдалану ережесін бұзатын іс-эрекеттер (эрекет немесе эрекетсіздік); б) қылмыстың зардабы - адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірілуі; в) іс-әрекет пен орын алған зардаптың арасындағы себепті байланыс арқылы сипатталады.
Қылмыстық кодекстің 344-бабының диспозициясы бланкеттік, осыған орай нақты жағдайларда орын алған ережелерді бұзушылықты аныктау үшін заңды күші бар норма-тивтік актілерге жүгіну қажет жэне олар арқылы эрбір орын алған құқық бұзушылық фак-тісі бойынша кінэлінің нормативтік актілердегі кдйсы баптың, баптың тармақтарының талаптарын бұзғаны дэлме-дэл, нақты анықталуы тиіс.
Жол қозғалысы қауіпсіздігі ережесін бұзу көлікті жүргізудің белгіленген ереже-лерін орындамау немесе шала орындау эрекеттері арқылы көрініс табады (Мысалы: жылдамдықты арттыру, бағдаршамның өтуге, қозғалуға тыйым салған талабын бұзу, ұшу маршруттарын сақтамау т.е.).
Көлік құралдарын пайдалану ережелерін бұзуға — көлік құралдарын техникалық ақауларымен пайдалануға шығару, оларды мақсатсыз пайдалану, мае күйдегі немесе көлікті жүргізуге құқығы жоқ адамды көлік құралын жүргізуге жіберу, көлікке артық жүк тиеу немесе артық жолаушылар отырғызу сияқты эрекеттер жатады. Көліктің тиісті түрін пайдалану ережелері арнаулы ведомстволар арқылы бекітіледі жэне оның орындаушыларға дер кезінде белгілі болуы шарт.
Жауаптылық теміржол, эуе немесе су жолы көлігі қозғалысы немесе пайдалану ере-желерін бұзуға кінэлі адамның эрекеті немесе эрекетсіздігі заңда көрсетілген зардап абайсызда адамның денсаулығына ауыр немесе ауырлығы орташа зиянға (344-баптың 1-тармағы), абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне (344-баптың 3-тармағы) экеп соқкан жағдайда пайда болады.
Адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірудің түсінігі ҚК-тің 106, 107-баптарында көрсетілген. Көлік құралдары нақты түрінің қозғалысы мен оларды пайдалану ережелерін бұзу мен орын алған зардаптың арасында себепті байланыс болған ретте ғана осы бап бойынша қылмыстық жауаптылыкда тартылады.
Абайсызда адам өліміне экеп соққан дэл сол іс-эрекет үшін жауаптылық ҚК-тің 344-бабының 2-тармағында белгіленген.
Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне экеп соққан іс-эрекет қылмыстың аса ауырлататын түрі (344-бап 3-тармағы) болып табылады.
Қылмыстық кодекстің 345-бабының диспозициясы бланкеттік, сондықтан да ереженің бұзылғанын анықтау үшін басқа нормативті актілерге, атап айтқанда, Қазақстан Республикасындағы жол қозғалысы ережелеріне жүгініп, осы нормативтік кұжаттың нақты қайсы бабы, баптың қай тармағының талаптарының бұзылғанын анықтау қажет.
Жол қозғалысы ережесін бұзуға жылдамдықты үдету, бағдаршамның тыйым салғанына қарамастан жолдан өту, рұқсат етілмеген жерлерде басқа көлікті басып озу, т.с.с. жатады.
Пайдалану ережелерін бүзуға техникалық жағынан ақауы бар көлікпен жолға шығу, арнайы жабдықталмаған көлікпен жолаушыларды тасу, көлік кұралында ерекше белгі көрсеткіштердің жоқ болуы т.с.с. жатады.
Қылмыстық кодекстің 345-бабы бойынша қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылық көлік қү_ралдарын жүргізуші адамдардың жол қозғалысы жэне көлік қү_ралдарын пайдалану ережелерін бұзуынан абайсызда адамның денсаулығына орта ауырлықтағы зиян (345-баптың 1-тармағы) абайсызда адам денсаулығына ауыр зиян (345-баптың 2-тармағы), абайсызда адам өліміне экеп соқса (345-баптың 3-тармағы), абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне экеп соқса (345-баптың 4-бөлігі) туындайды. Егер адамның денсаулығына абайсызда жеңіл дэрежеден аспайтын зиян келтірілсе, онда азаматтық-құқыктық жауаптылық орын алады. Сондай-ақ көлік қүралдарын жүргізуші адамдардың эрекеті көлікті жөндеу, жүк тиеу немесе түсіру кезін-де, қүрылыс, жол немесе басқадай жүмыстарды жүргізу барысында ҚК-тің 345-бабында көрсетілген зардаптың орын алуына экеп соқса, онда істің нақты жағдайларына байла-нысты олардың әрекеті Қылмыстық кодекстің жеке адамдарға, меншікке немесе басқа бір белгілі жүмыстарды атқарудың тэртібін бүзғаны үшін жауаптылықты белгілейтін баптары бойынша сараланады. Велосипед, ат көлігін пайдалану арқылы зиян келтіруде жеке адамға немесе меншікке қарсы қылмыс ретінде саралануы мүмкін. Өйткені Бұлар көлік қылмыстарының затына жатпайды. Көрсетілген қылмыстық кұқық бұзушылық материалдық қүрамға жатады. Ол занда көрсетілген зардап орын алған сэттен бастап аяқталған деп табылады.
Іс-эрекет пен орын алған зардаптың арасындағы себепті байланыс анықталуы қажет. Өйткені кейбір жағдайларда жүргізуші қауіпті тойтаруға барынша эрекет істегенімен, объективтік себептерге байланысты оны тойтара алмайды, мұндай реттерде олардың эрекетінде қылмыс қүрамы болмауы да мүмкін.
Қылмыстық құқық бұзушылық субъективтік жағынан абайсыздықпен (менмендік немесе немқү-райдылық түрінде) істеледі.
Менмендікте адам көлік қозғалысы жэне пайдалану ережесін бұзудан адамның денсаулығына ауыр немесе орташа ауырлықтағы зиян келтірілу мүмкіндігін алдын ала біледі, бірақ Бұл зардаптарды жеткілікті негіздерсіз жеңілтектікпен болғызбау мүмкіндігіне сенеді.
Немқұрайдылықта адам көрсетілген зардаптардың болу мүмкіндігін болжамайды, бірақ қажетті үқыптылық пен сақтық болғанда ол зардаптарды болжап білуге тиіс жэне болжап біле алатын еді.
Қылмыстық құқық бүзушылықтың субъектісі - жалпы 16-ға толған, көлік қүралын жүргізуші адам. Көлік қүралын адам өзінің атқарған жұмысына байланысты немесе оған байланыссыз (мысалы жекеменшік көлігін немесе көлікті өз бетімен айдап экетуде) жүргізуі мүмкін. Заң бойынша көлікті жүргізген адам қылмыстық кұқьіқ бұзушылық субъектісі деп танылады.
Қылмыстық кодекстің 345-бабында көрсетілген қылмысты оған ұқсас көлік қылмыстарынан (348, 351-баптар) жэне эскери қызметке қарсы қылмыстық қүқық бұзушылықтың (ҚК-тің 463-бабы) ажырата білген жөн. Алдыңғы екі құрам қылмыстық құқық бұзушылық құрамының субъективтік жэне объективтік жағы, ал үшіншісі — объект жэне субъекті белгілері бойынша ажыратылады.
Бап. Көлік қуралдарын басқару құқығынан айырылған, алкогольдік, есірткілік жэне (немесе) уытқумарлық масаң күйдегі адамның көлік қуралын басқаруы, сол сияқты көлік құралын осындай адамның басқаруына беру немесе көлік құралын осындай адамның басқаруына жол беру
1. Көлік ңуралдарын басқару қүқыгынан айырылган, алкогольдік, есірткілікжәне (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі адамның көлік қуралын басқаруы не көлік қуралын басқаруды осындай адамга беру, сол сияқты осындай адамның көлік құралын басқаруына лауазымды адамның немесе көлік қуралы меншік иесінің не иеленушісінің жол беруі -
2.Абайсызда адамның денсаулыгына ауырлығы орташа зиян келтіруге әкеп соққан дәл сол іс-әреиеттер -
3.Осы баптың бірінші бөлігінде иөзделген, абайсызда адамның денсаулыгына ауыр зиян келтіруге әкеп соққан іс-әрекеттер -
4.Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, абайсызда адам өліміне әкеп соққан іс-әрекеттер -
5.Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, абайсызда екі немесе одан да көп адамның өліміне акеп соққан іс-әрекеттер -
Көлік құралын басқару құқығынан эртүрлі себептермен айырылғандарға, мае күйдегі адамдарға көлікті басқаруға беру, осындай күйдегі адамдардың колік құралын басқаруға біле тұра жол беру өте қауіпті жэне өмірде бұл құбылыстар жиі болып тұрады. Осындай іс-эрекеттердің қоғамға қауіптілігі ескеріліп жаңа Қылмыстық кодексте мұндай іс-эрекеттер жеке қылмыс құрамы ретінде Қылмыстық кодекстің 347-бабында көрсетіліп отыр. Қылмыстың объектісі — колік кұралдарын басқаруды реттейтін қоғамдық қатынас-тар.
Қылмыс құрамы объективтік жағынан алғанда - көлік құралдарын басқару құқығынан айырылған, алкогольдік, есірткілік жэне (немесе) уытқұмарлық масаң күйдегі адамның көлік құралын басқаруы не колік құралын басқаруды осындай адамға беру, сол сияқты осындай адамның көлік құралын басқаруына лауазымды адамның немесе көлік қңэалы меншік иесінің не иеленушісінің жол беруі арқылы істеледі.
Қылмыс құрамы формальдық, заң диспозициясында көрсетілген іс-эрекеттердің біре-уін істеу қылмыстың аяқталғанын білдіреді.
Осы бапта 1) көлік қүралын басқару құқығынан айырылған; 2) алкогольдік, есірткілік, уытқұмарлық жасау күйдегі адамға көлік қүралын басқаруға беру; 3) осындай адамдарға лауазымды адамның немесе көлік қүралы иесінің жол беруі туралы көрсетіліп отыр.
Қылмыс субъективтік жағынан қасақаналықпен - біле тү_ра, яғни көлік құралын басқару құқығынан айырылғандарға, мае күйдегі адамдарға көлік қүралын басқаруға беру қасақаналықпен, ал қылмыстың зардабына абайсыздықпен жол беріледі.
Заңда—абайсызда адамның денсаулығына ауырлығы орташа зиян (346-бап 2-тармағы), ауыр зиян (346-бап 3-тармағы), абайсызда адам өлімі (346-бап 4-тармағы), абайсызда екі немесе одан да көп адам өліміне (346-бап 5-тармағы) экеп соққан эрекеттер үшін жауаптылық белгіленген.
Қылмыс субъектісі - осы іс-эрекетке жол берген лауазымды адам немесе көлік құралы меншік иесі немесе иеленушісі.
