Дәріс мақсаты: Кеңестік кезеңдегі Қазақстан археографиясының ерекшеліктерін көрсету.
Тірек сөздер: Орынбор мұрағаттық ғылыми комиссия, Қазақстан зерттеу қоғамы, Партия тарихы, Орталық мемлекеттік мұрағат, ведомстволық мұрағат, рухани мұра.
Негізгі қарастырылатын мәселелер және қысқаша мазмұны:
1. Кеңестік археографияның даму ерекшеліктері
Кеңестік кезеніңдегі археография. Кеңес өкіметі кезеңінде де археография ғылымына айтарлықтай көңіл бөлінді. 1926 жылы тұрақты мұрағат комиссия археографиялық комиссиямен бірігіп тарихи археографиялық комиссия деп аталып, 1931 жылы тарихи археографиялық институт болып қайта құрылды.
КСРО кезеңінде археографиямен айналысатын негізгі үш орталық болды: КПСС ОК жанындағы марксизм-ленинизм институты, КСРО ҒА Тарих институты, КСРО Министрлер Кеңесінің жанынандағы Бас мұрағат басқармасы жүйесіндегі мұрағат ұйымдары. Мұрағаттар, мұражайлар, басқа да ғылыми мекемелер жылма-жыл көптеген тарихи құжаттарды жариялап отырды. «Исторический архив» журналында құжаттармен бірге методикалық мақалалар да жарияланды.Мәскеудің Тарих- мұрағат институты археограф мамандар әзірлеу ісімен шұғылданды. Археография ісінің кең өріс алуы тарихи деректерді жариялаудың бірыңғай ғылыми әдістерін белгілеуді қажет етті. Кеңес археографтары жинақтаған тәжірибе «Тарихи құжаттарды басып шығару ережелерінде» (1955 жыл) неғұрлым толық бейнеленген.
XX ғасырға қатысты құжаттардың жариялануына байланысты 1990 жылдардағы археографиялық жарылыс ресей қоғамының ашылғанына, ресей мұрағат қорларына жол ашылғаны ресей тарихшылары мен археографтарына өздерінің шығармашылық потенциалын қолдануға мүмкіндік берді. Мұрағат ісі мен басқа да өмір салаларын шарпыған экономикалық кризиске қарамастан бұл мүмкіндіктер барынша қолданылды.
Бірнеше бағыт бойынша ресейлік және шетел археографиясының ара-қатынасы артты. Біріншіден басылым қызметінің ұйымдастырушылық механизмі қолға алынды. Көркемдік басылым дайындықтары көптеген каналдар бойынша қаржыланды, олардың концециясы мен бағдарламасы түрлі мемлекеттердің комиссиясы, кеңестерімен, редколлегияларымен құрастырылып, қаралып, бақыланды. Екіншіден шетел археографтарының көркемдік құжаттарды даярлау мен шетел мұрағат құжаттарын пайдалануға қатысуы қамтамассыз етілді. Үшіншіден қазіргі таңда археографияда қолданылып жүрген микрофильм, микроафиша, компакт-дисклерде сақталған құжаттарға арналған технологияларды қолдану басталды.
Өткен дәрістерімізде айтып өткендей «Советские архивы», «Отечественные архивы» журналдарында 1970 – 2000 жылдары басылып шыққан археографияның тақырыбы және міндеттері жайлы дауларда тарихи дереккөздерді жариялау туралы мәселе мүлдем көтерілген жоқ немесе, басқа сөзбен айтқанда, құжаттық жарияланымдардың барлығын археографиялық жариялауға жатқызуға бола ма? Дегенмен, бұл жағдай қойылып отырған мәселенің әлі де толық анықталмағанын білдіреді. Осы уақытқа дейін, мысалы, археографияда «тарихи дереккөздердік жарияланым» ұғымын анықтауда әр түрлі тәсілдер қолданылуды. Осы күнге дейін тіпті археографияның тарихы жайлы әдебиеттерде де бір тақтаға бір жағынан өткен тарихымызды зерттеу мақсатында алынған «Декреты Советской власти», «Белорускі архіу» және т.б. басылымдар қойылса, екінші жағына тарихи ғылымның қажеттіліктерін қамтамасыз етуден алыс мақсатта алынған «Собрание узаконений и распоряжений Рабочее-крестьянского правительства РСФСР», «Собрание узаконений и распоряжений Рабочее-крестьянского правительства БССР», «Ведомости Верховного Совета БССР», «Национальный реестр правовых актов Республики Белорусь» және т.б. ресми басылымдарда жарияланып жатқан билік және басқару органдарының қаулылары мен жарлықтары қойылады.
Белоруссия археографиясының тарихында басқару немесе басқа мақсаттарда қолданылған жеделдік сипаттағы басылған құжаттармен археографиялық жарияланымдардың араласып кеткен мысалдарын кездестіруге болады. Белоруссиядағы тарихи деректерді жариялауға арналған, ақпараттық – шолу сипатындағы мақалалардың авторы құжаттарды ғылыми жариялау тізбесіне «Буревестник», «Известия Витебского совета рабочих, крестьянских и солдатских депутатаов» газеттерінде жария етілген бірақ жариялау кезінде деректер ретінде зерттеуге жатпаған құжаттарды да қосады.
Мәскеудің тарихи-мұрағаттық институтының көптеген студенттері кеңес археографиясының басында матрос-большевик Н.Г. Маркин тұрды деп тәрбиеленді. Н.Г. Маркиннің редакциясымен 1917 – 1918 жылдары құпия құжаттар жинағының 7 шығарылымы жарық көрді. Н. Г. Маркиннің редакциясымен шыққан Бірінші жарияланым – «Сборник секретных документов из архива бывшего Министерства иностранных дел» В. И. Лениннің тікелей нұсқауымен жарық көрді және жас кеңес археографиясының дамуында маңызы зор болды. Осы жарияланыммен Кеңес үкіметі бүкіл әлем алдында Еуропадағы буржуазиялық мемлекеттердің, соның ішінде Ресейдің самодержавиелік және буржуазиялық уақытша өкіметінің жасырын дипломатиясын әшкерелеп берді. Ол бірінші дүниежүзілік соғыстың империялық негізін ашты оның нағыз айыптыларын көрсетті. Сол кезде айта кету керек немқұрайды жасалған бұл жарияланым тек саяси мақсаттар үшін ғана қолданылды және ғылыми зерттеуге арналмады. Бір жыл өткеннен кейін Ковнода шыққан жарияланымда осы мақсатарды көздеді және де әшкерелеуші сипатта болды. Бұл жерде біз К. Б. Езитовтың «Белорусы и поляки: Документы и факты из истории оккупации Белорусси поляками в 1918 и 1919 гг.» деген кітабында сүйеніп отырмыз.
Археография мәселесінде догматикалық және консервативтік көзқарастың жақтаушысы, 1960 – 1980 жылдардың басына дейін Мәскеу тарихи-мұрағат институтының кафедра меңгерушісі болған профессор М.С. Селезнев осы уақытқы деәін, мысалы, археографияның зерттеу саласына жедел жарилуды да қосуды дұрыс деп есептеді. Осы көзқарасты Росархивтың қазіргі жетекшісі, корр. мүшесі В.П. Козлов та жақтайды. Ол Ресейдегі құжаттық жариланымның жүйелі дайындығының басталуын І Петрдің атымен байланыстырады. Ол археографияның теориялық негізі туралы мақаласында былай дейді: «Осы І Петр кезінде ресми құжаттарды, императордың жарлықтарын, жоғары және жергілікті билік мекемелеріннің нұсқауларын жариялау пайда болды». Бұл жағдай пікірталасқа қатысушы Б.Г: Литвак тарапынан өткір сынға алынды. Ол бұрын кеңестік археографияға тән археографиялық және археографиялық емес жарияланымдардың араласып кетуін көрді.
Сонымен құжаттарды археографиялық жариялау деген не және әртүрлі адамдармен әртүрлі уақыттарда қолданылған басқа құжаттық жарияланымдардан оның айырмашылығы неде?
Бастапқы дәрістерде айтып өткеніміздей, дәстүрлі түрде археография өзінің басты назарын өткенді шолу құжаттарына аударады. Осыны және де жарияланымның мақсатты тағайындауын ескере отырып, жарияланымды археографияның қатарына қосуға мүмкіндік беретін себептерді көрсетуге болады.
Сонымен, таным мақсатында іске асырылатын немесе өткенді тану үшін мүмкіндік туғызатын (басқару және басқа мақсаттар үшін емес) жарияланымды ареографияға жатқызуға болады. Екіншіден, жарияланатын құжат іс қағаздарын жүргізуден емес, мұрағаттан алынады (мұражай, кітапхананың қолжазба бөлімінен, жеке топтама). Үшіншіден, жариялауды тек археограф іске асырады, сонымен қатар дереккөз тек қана жаңғыртылмайды және де археографиялық рәсімдеумен, ғылыми-анықтамалық аппаратпен байытылады.
Археографиялық жарияланымды бұлай анықтау оның зерттеу назарынан осы күнге дейін кеңінен жарық көріп келген өздері өмір сүрген кездегі партия және мемлекет қайраткерлерінің «еңбектерін», «шығармаларын», «мақалалары мен баяндамаларын», сонымен қатар пар тизандардың, соғыс ардагерлері мен революционерлердің көздері тірі кездеріндегі басылған естеліктері, саяси көсемдердің, әскери адмдардың «естеліктері», «ой-толғаулары», «сырлары», әр түрлі ресми және ведомстволық басылымдардағы көптеген жеделдік жарияланымдарды алып тастайды.
Археографиялық жарияланымның басты міндеті оған кірген құжаттардың оқырмандар үшін қол жетерлік болуы.
Құжаттық жарияланымның мәні әр түрлі уақытта қалай қабылданғаны туралы біраз тоқталып кетейік. ХVІІІ ғасырдан бастап Белоруссияда, Польшада, Ресейде, Украинада құжаттарды ғылыми жариялаудың практикалық мән-мағынасын ұғына бастады. Осыны ескере отырып 1758 – 1759 жылдары «Codex diplomaticus Regni Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae...» атты сегіз томдық құжаттар жинағының 1 – 5 томдары жарыққа шықты (құрастырушы Матей Догель (1715–1760); 1761 – 1777 «Historiarum Poloniae et Magni Ducatus Lithuaniae scriptorium…colectio…» атты құжаттың
1 – 5 томдары басылып шықты (құрастырушы – Митцлер де Колофф (1711 – 1778).
Германиядағы таураттық экзегетиканың ірі өкілі Михаэлистің шәкірті, Ресейдегі дереккөзтану мен археографияның негізін қалаушылардың бірі Август Людвиг Шлецер (1735–1809) жылнамаларды басып шығару үшін, «Ресейдің шүбәсіз және дұрыс тарыхын» жасау мақсатында көптеген тізімдерді салыстыру қажет деп есептеген. Оның дайындаған және 1767 жылы басылып шыққан Никонов жылнамасының бірінші бөлімі өте үлкен мұқияттылығымен ерекшеленеді. Оған жазған алғы сөзінде Шлецер былай дейді: «Жылнаманың әрбір беті аз дегенде төрт реттен өзгертілді, түпнұсқамен сөзбе сөз ғана емес, әрбір әрпі салыстырылды».
Орыс археографиясының дамуына үлес қосқан келесі бір көрнекті ресейлік археограф (сонымен қатар ағартушы) Н.И. Новиков (1744 – 1818) «манускриптердің жарыққа шығуының» ғалымдр үшін үлкен пайдасы бар екенін атап көрсеткен. Құжаттарды жариялаудағы практикалық қызметінің арқасында ол Ресей археографиясында алғашқылардың бірі болып мәтіндердің нақты берілуін қажетсінетін, жарияланатын құжатқа көрсеткі, ескерту құрастыру үшін әдістемелік қорытуға көңіл бөлді. 1777 жылы жылы «Санктпетербургские ученые ведомости-дің» № 4 санында жарияланған «Көне ресейлік вивлиофиканың » шығуы туралы мақаласында былай деп жазды: «Впрочем, желали бы мы, чтобы при издании подобных сим записок, каковые составляют Древнюю россискую вивлиофику, наблюдаемо было следующее: чтобы прилагаемые были всякой части алфавитные росписи находяшимся во оной част материям, которые при книгах сего рода весьма нужны для прискивания желаемых вещей; чтобы сколько возможно делаемы были примечания на темные и невразумительные места и слова; чтобы в леточислении всегда прибавляем был год от Р.Х.; чтобы древнее правописание не было изменяемо на новое, а наипаче, чтобы ничего прибавляемо, убавляемо или поправляемо не было, но печатано было бы точно так, как обретается в подлиннике; и, наконец, чтобы означаемо было точно, откуда получен список, где находятся подлинник и каким почерком писан, старинным или новым»
А.Л. Шлецер мен оның жақтастарын мәтінде автордың берген қателерін, қолданыстан шыққан әріптерді қолдануды сақтауын, құжаттарды жариялаудағы «буквалистік» көзқарастары үшін сынай отырып, Ресейдегі археографиялық экспедицияны ұйымдастырушы П.М. Строев (1796–1876) былай деп есептеді: «тарихи қолжазбаларды жариялаудағы нағыз шындық көне әріптерді және қысқартуларды сақтауда емес, сөз бөліктерін дұрыс қолдануда жатыр». Ертедегі жазғыштар сөздерді дұрыс орналастырмай жазған, сондықтан да баспашылар сөздер мен сөйлемдерді дұрыс орналастырып, тыныс белгілері арқылы мәтінге өзіндік мазмұнын берулері керек. Осыған дәлел ретінде көптеген қолжазбалар мен жазба ескерткіштердің мәтінінен кеткен қателерді келтіруге болады. Мысалы, орыс жылнамасында Никонов тізімі бойынша, VІІ бөлім, 219 бетте «и Нагаи бы к Асторохани кочевали» дегеннің орнына «и Нагаи быка Сторохани кочевали...» деп басылып кеткен.
Сондықтан, 1817 жылы Воскресенск шіркеуінен табылған жылнаманы 1820 жылы басылымға дайындап жатып, П.М. Строев (1820–1821 жж. «Софийский временник» деген атпен 2 бөлім болып шықты) ескерткіштің мәтінін беруде Шлецер мен оның жақтастарына қарама-қарсы ғылыми-сыни әдісті қолданды. Басылымның алғысөзінде ол былай деп жазды: «Софийский Временнигін басуда мүмкіндігінше дәлдік байқалды...басылымға нақты дәлдік беру үшін мен түпнұсқаға қарсы мына нәрселерді алып тастауым керек болды: 1) қазіргі азаматтық баспада қолданылмайтын әріптерді алып тастадым, 2) титулдың астында тұрған сөздерді толықтырдым, 3) көп жерлерге тыныс белгілерін қойып шықтым және 4) көне грамматикалық формаларды, түсініксіз архаизмдерді өзгертпей, жылнамашылардың орфографиялық қателерін түзеттім».
Құжаттарды археографиялық жариялаудың мәні мен міндеттерін белорус тархшысы және археографы М.В. Довнар-Запольски (1867–1934) де анық көрсетіп берген. Варшава университетінің профессоры Ф.И. Леонтович дайындағын «Актов Литовской метрикидің» 1-ші томында ғалымның мынандай сөздері берілген: «Түпдеректің археографияға қатысты басылымы біздің пікірімізше үш мақсатты көздеуі керек: біріншіден, басылым түпнұсқаны айна-қатесіз беруі керек; екіншіден, басылым оқырманға түпнұсқаны өзі зерттеп оқи алатындай жағдайлар жасау керек, үшіншіден, басылым – ол әлі зерттелмеген материалды тезірек тануға мүмкіндік беруі керек. Бұл жерде барлық нәрсенің мәні бар, дұрыс пунктуация, жекелеген құжаттардың тақырыбының қонымды болуы, және де археографиялық басылымның маңызды жағы, ол алғысөз, көрсеткі, топтастырылған материал және ескерту».
Археографиялық басылымдардың маңыздылығын белорус археографиясының негізін салушы И. И. Григориевич «Ежелгі грамоталардың белорусь мұрағаты» атты еңбегінің алғысөзінде көрсетеді. Ол «Мемлекеттік грамоталар және шарттардың жинағы» атты құжаттамалық басылымның граф Н. П. Румянцевтың бастамасымен жарыққа шығуы арқылы (4 томдық 1813–1828 жж.) «біздің Отанымыздың тарихы өнер қаламының күшімен жаңа тыныс алды және еңбекқор тарихшыға танымалдылық әкелді» деп көрсетті.
ХVІІІ –ХХ ғасырлардағы ресейлік, белорустық және басқа да тарихшылардың жоғарыда аталған және көптеген өзге де зерттеулерін талдау археографиялық басылым ретінде ғылыми-анықтамалық аппаратпен жабдықталған, түпнұсқа мәтініне ұқсас құжаттарды және жинақтарды танитындығын куәландырады, ол зерттеушілердің аталмыш басылыммен жұмыс істеуін жеңілдетеді.
Әрине, құжатнамалық басылымдардың пайда болуын тек тарихи ғылымның дамуымен байланыстыруға болмайды, ал ол адамзат дамуының соңғы кезеңінде қалыптасқаны белгілі. Оны кітап басу ісімен де байланыстыруға болмайды, дегенмен оның аталған істің кең етек алуына әсері болмай қалған жоқ. Құжаттарды басу ісін, біздіңше, жазудың пайда болуымен байланыстыруға болады. Көне заманнан бізге жеткен аздаған жазбаларды (таста, пергаментте, тағы да басқа материалда) кейін пайда болған, ғылыми қажеттілігін арналған тарихи, археографиялық басылымдардың бастамасы ретінде қарастыруға болады.
Ежелден құжаттарды жариялау тек практикалық мақсаттарда (саяси, идеологиялық, діни т.б.) жүзеге асырылды, бұл іс жиналған қауым алдында құжатты оқу және оларды көшіру арқылы жүргізілді. Мәселен, Полоцк моностырларындағы арнайы шеберхана-скрипторияларда кітаптарды көшіру тәжірибесі болған. ХІІ ғасырда Евфросинья Полоцкая бастамасымен құрылған бұл шеберханалар кітаптарды көшіру орталығына айналды. «Житье преподобной Евфросиньи Полоцкой» атты кітаптың көрсетуінше, Евфросиньяның өзі де кітап көшіру ісімен шұғылданған: «нача книгы писаты своими руками». Скрипториялардан шыққан кітаптар кейін бүкіл Полоцк жері және одан тыс жерлерге де таралды.
Рухани мазмұндағы жәдігерлермен қатар әдеби сипаттағы мәтіндер де көшірілді, азаматтарға таныстыру мақсатында заңнамалық актілерді де көбейтті. Құжаттарды олардың мазмұнын мағлұматқа алу және орындау және өзекті саяси мақсаттарда көшірді: әртүрлі мүліктік, сословиелік құқықтарды дәлелдеу немесе растау үшін, әрекеттерді негіздеу үшін, саяси қарсыластар әрекетін ашу үшін, т.б.
Актілік сипаттағы дереккөздерді зерттеумен айналысатын көптеген зерттеушілер де соңғы жайтқа ерекше назар аударды. Мәселен, ХVғасырдағы мәскеулік ұлы князьдардың шарттық грамоталарының түпнұсқасын және кейінірек дайындалған олардың көшірмелерін салыстырмалы талдау академик Л. В. Черепнинге соңғылардың дайындалу себебін анықтауға мүмкіндік берді: «Бұл іс мына кезде орындалды: ескі құжат соңғы уақыттағы саяси күресте өзектілікке ие болған кезде».
Құжаттардың сақталуын қамтамасыз ету мақсаттында оларға да көшірме жұмыстары жүргізілді. Бұған ХVІ ғасырдың соңы мен ХVІІ ғасырдың басында Ұлы Литва князьдігінің канцлері Лев Сапеганың өкімімен Литва метрикасы ұлы князьдік канцелярияның мұрағатындағы кітаптарды көшіру ісін мысал ретінде атауға болады. Бұл тәжірибе (көне грамоталарды көшіру арқылы жаңарту) орта ғасырларда кеңінен қолданылды.
Құжаттарды басу ісін қолдану біртіндеп кең етек алуда. Ақпараттық мақсаттармен қатар анықтамалық, оқу мақсаттарындағы басылымдар пайда болуда. Соңғыларына «Вильноның орталық мұрағаты мен Вильноның көпшілік кітапханасында сақталған көне грамоталар мен актілер палеографиялық суреттерінің жинағын» (Вильно, 1884) да жатқызуға болады. Оған 1432–1548 жж. Пергаменттік және қағаз грамолардан литография көмегімен жасалған суреттердің бірқатары кірді, олар бұрын басылып шыққан немесе түпнұсқа болуы да мүмкін, сонымен қатар осындай құжаттармен архивариустар, болашақ зерттеушілер, гимназия оқытушылары мен студенттерді, т.б. жұмыс істеуге үйретуге арналды.
Алайда ғалымдарға арналған басылымдардың пайда болуымен қоғамның ретроспективті ақпараттарға деген қажеттілігін қанағаттандыруға арналған құжатнамалық басылымдар жоғалып кетпейді. Осылайша, мақсатына байланысты құжатнамалық басылымдардың екі ағымын айтуға болады, оларды шартты түрде археографиялық және археографиялық емес деп атауға болады. Олар үшін басылым нысаны ортақ, бұл құжат түр, пайда болу мерзімі, орналасу орнына (мұрағатта, ағымдағы іс жүргізуде, тұрмыстық салада т.б.) байланысты емес. Екі ағымға да ортақ тағы бір жайт – құжаттың қайта қалпына келтірілген ақпаратының болуы.
Археографиялық пен археографиялық емес басылымдар арасындағы айырмашылықтар:
Біріншіден, олар мақсатына байланысты ерекшеленеді, бұл айырмашылық құрастырушының құжаттарды басуға дайындау барысындағы жұмыс сипатын анықтайды. Кез келген археографиялық емес басылымның мақсаты – тұтынушыға баспаға берілген құжаттың мазмұнын жеткізу, құжаттың шығуы, авторының жеке басы, құжаттың пайда болу себептерін анықтауға т.б. байланысты мәліметтерге мән бермей, құжаттағы деректермен, оқиғалармен тұтынушыны таныстыру. Мысалы, бүгінгі газетте Белорусь Республикасының Президентінің кешегі сөзін басатын құрастырушының (ол Президент Әкімшілігінің қызметкері немесе газет редакциясының қызметкері де болуы мүмкін) мақсаты біреу –онда айтылған мемлекет басшысының ой-пікірлері мен қағидаларын оқырманға, яғни Белорусь азаматына, шетелдік азаматқа немесе азаматтығ жоқ тұлғаға жеткізу. Мұндай басылымнан көп нәрсені (мысалы, Президент сөзінің себептері, сөйлеген сөзінің өзге нұсқалары, оны дайындаған адамдар, мемлекет басшысының сөйлейтін сөзімен танысу барысында енгізген түзетулері туралы т.б.) білу мүмкін емес және оның мақсатына байланысты қажет те емес.
Құжатты дайындау уақыты бұл жерде үлкен рөл ойнамайды: ежелгі саяси қайраткер сөзі де археографиялық емес тұрғыдан басылуы мүмкін.
Археографиялық емес сипатта сонымен бірге көне және жаңа заңнамалық актілер де басылуы әбден мүмкін. Бірінші жағдайда ол қандай да бір оқу немесе өзге (ғылыммен байланысы жоқ) қажеттіліктерді өтеу мақсатында болса, екінші жағдайда – бұл актілерді қазіргі қоғам өміріне енгізу мақсатында. Екі жағдайда да зерттеушіге (тарихшы, заңгер, саясаттанушы т.б.) аталған басылымдармен жұмыс істеу қиын, өйткені мұнда құжаттардың өз мәтіндерінен басқа ешқандай ақпараттар, атап айтқанда, құжаттардың шығуы, оларды құрылу ерекшеліктері мен кезеңдері, құжаттарды құрастыруға қатысқан тұлғалардың әртүрлі көзқарастары туралы мәліметтер жоқ.
Көне және қазіргі заманғы заңнамалық сипаттағы актілерді баспаға дайындаудан бірнеше мысал келтірейік. 1936 жылы Ленинградта профессор И. И. Яковкин «Ұлы Литва князьдігінің заңнамалық актілері» атты құжаттар жинағын дайындап, басады. Ол тарихшы және заңгер студенттерге арналды және 20 құжаттан тұрады (толық немесе үзінділер); соның ішінде – Ұлы Литва князьдігі Статуттың үш редакциясының үзінділері 1529, 1566, 1588 жж., король Казимир Ягеллонның судебнигі 1468 ж., волок жарғылары 1557 жж. Бар. Өзге басылымдарда бұрын басылған құжаттар мәтінінен басқа аталмыш басылымда қосымша ақпарат жоқ. Алайда аталмыш басылымның мақсатын (оқу мақсатын) есепке алып, оны Белмем университетінің заң факультетінде дайындалған «Дагаворы і граматы як крыніца белорускага федальнага права: Дапаможнік для студэнтау юрыдычнага факультэта» (Мн, 2000) жұмыс сияқты археографиялық басылымдар (оқу түрі) қатарына жатқызуға болады.
1960-80 жылдары БКСР СІМ қызметкерлерінің Белорусь ҒА құқықтық ғылымдар бөлімімен бірге дайындаған екі томдық «Белорусь КСР халықаралық қатынастарда: Белорусь КСР-нің шет елдік мемлекеттермен халықаралық шарттары, конвенциялары және келісімдері (1944-1959)» (Мн, 1960); «Белорусь КСР халықаралық қатынастарда: БКСР-нің жан-жақты халықаралық шарттар, конвенциялары және келісімдері (1960-1980)» (Мн, 1983) атты құжаттар жинақтарының сипаты мүлде өзгеше. Жоғарыда қарастырылған басылыммен салыстырғанда аталған басылым оқу мақсатын көздемейді. Оның мақсаты –республиканың БҰҰ құрамына кіргеннен соң қабылдаған мүмкіндігінше барлық халықаралық шарттарын, келісімдері мен конвенцияларын бір жерге жинастыру, солайша дипломаттардың осыған ұқсас құжаттарды дайындауына көмектесу. Мұнда сонымен бірге тақырыптары бойынша жүйеленген құжаттар мәтінінен басқа оның археографиялық басылым екенін танытатын өзге деректер жоқ. Аталмыш жинаққа енген құжаттардың көпшілігі бүгінгі күні өзінің практикалық мәнін жоғалтып, нақты тарихи дереккөзге айналғанына қарамастан, екі томдық археографиялық басылымға айналмады, себебі ол не оқу, не ғылыми мақсаттарды көздемеді.
Қазіргі уақытта әрекет ететін, 1996 жылғы референдум барысында түзетулері мен қосымшалары енгізілген, республикалық баспалардан (ресми және ресми емес) кітапша түрінде таратылған Белорусь Республикасы Конституциясының басылымы да археографиялық сипатта емес. Археографиялық емес басылымдарға сонымен бірге ХІV ғасырдан басталып, Төртжылдық сеймді қоса есептегенде басылған Речь Посполитой заңдар жинағының 8 томдығының жариялануын жатқызуға болады, оны 1733–1782 жылдары Варшавада пиаралар қабылданған және елге «Volumina Legum» тақырыбымен белгілі болды. (1859-1860жж. Жинақты Петербургте Иосафат Огрызко қайта басады. 1889 жылы Ғылым академиясының заңгерлік комиссиясы Краковте «Volumina Legum» жинағының 9 томын шығарды, оның құрамына 1782, 1784, 1786 және 1788-1792 жж. Сеймдер конституциясы енді.) Мәселе басылымның жеке сипатта болғанында ғана емес, сонымен қатар жарияланған құжаттардың толыққандылығы, мәтіндерді көшіру кезінде кеткен қателіктер, ғылыми-анықтамалық аппараттың құрамы маңызды.
Жоғарыда көрсетілгендей, археографиялық басылымның (ең алдымен ғылыми сипаттағы) мақсаты – тұтынушы назарына тек жарияланатын құжат мәтінін ғана емес, сонымен бірге мүмкіндігінше ол туралы толық ақпарат беру, ол мәтінмен бірге тарихи дереккөзді ғылыми айналымға енгізу сипатын береді. Осыған орай ғылыми (өзге ғылым саласы сияқты) өзге дерекөздерге қарағанда, археографиялық басылымды алуға ұмтылады, бұл құжаттың археографиялық басылымы керісінше сұранысқа ие болмайды. Осыдан аса маңызды, бірақ алдыңғы жарияланымдағы зерттеушілер талабынан шықпаған құжатнамалық жәдігерлерді қайтадан бірнеше рет басу ісі қозғалады. Мәселен, 1649 жылғы «Соборлық уложение» қабылданған жылы екі рет басылғанына қарамастан, ХVІІІ ғасырда он шақты рет және ХІХ мен ХХ ғасырларда да бірнеше рет баспа бетін көрді. Белорусь-литвалық жылнамалар «Орыс жылнамаларының толық жинағы» (бірінші рет – 17 т. (1907); екінші рет – 32 т. (1975), 35 (1980) сериялық басылымында екі рет шықты. Қызықты өңірлік жылнамалардың бірі – Баркулабов жылнамасы он шақты рет басылды, соның ішінде М. В. Довнар-Запольский 1898 және 1908 жылдары, Е.Р. Романов – 1900, 1910, 1916 жылдары, А.Н. Мальцев – 1962 жылы, А.Ф. Коршунов 1975 жылы, Н.Т. Войтович 1977 жылы, В.А. Черемицкий – 1997 жылы жариялады.
Заңнамалық сипаттағы маңызды жәдігер саналатын Ұлы Литва князьдігінің Статуты да бірнеше рет баспа бетін көрді.
Құжаттардың археографиялық басылымына деген қажеттілік осы құжаттардың археографиялық емес басылымдары болған жағдайда және тек көне, орта ғасыр жазба ескерткіштерге байланысты туындайды деген ой қалыптаспас үшін жаңа тарих дереккөздерін ғылыми мақсатта басу мысалдарына жүгінейік. С.Н. Валк бастамасымен және тікелей қатысуымен қабылданған Советтік Ресей билік органдары мен басқару органдарының декреттерін жариялау туралы сөз қозғалмақ. 1939 жылы ғалым арнайы мақала жариялады, онда ол сол уақытқа дейін жарияланған декреттер мен олардың дереккөздерін мұқият талдап, мынандай шешімге келеді: «Қолда бар басылымдардың ешқайсысы тарих ғылымының талаптарын қанағаттандыра алмайды. Осыған байланысты Валк «декреттердің ғылыми басылымы болу» керек деген мәселені көтереді, ол «мәтіннің қолда бар барлық дереккөздерінің негізінде – құжаттың сыни көзқараспен анықталған дұрыс мәтінін» және «әрбір мәтіннің тарихын» анықтауға бағытталған. Валктің бұл мақаласына біз басуға арналған ресми сипаттағы құжаттардың негізгі мәтінін таңдау мәселесіне қатысты қайтып оралатын боламыз.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, археографиялық басылымның мақсаты – тарихи таным барысына жарияланатын құжатты қосу екендігін айта кету керек. Оны тұтынушы жарияланатын құжаттың мәтінімен қарапайым оқырман ретінде емес, ғалым ретінде жұмыс істеуі керек, яғни мәтінді талдап, оның әртүрлі редакциялары мен тізімдерін салыстыру (салыстырмалы текстологиялық талдау оны деректану, палеографиялық, филологиялық сипаттағы маңызды шешімдерге әкелуі мүмкін), құжат туралы мүмкіндігінше бәрін білу (оның шығу тарихы, жасалған уақыты мен орны, авторы, физикалық сақталуы, сыртқы ерекшеліктері т.б.). Бір сөзбен айтқанда, М.В. Довнар-Запольскийдің терминологиясын қолдана отырып айтар болсақ, археографиялық басылым құжатты зерттеуші оған бірінші дереккөз ретінде қарастыруына болатындай қалыпта жариялауды көздейді. Тұтынушы қолында жариялаушының ғылыми жұмысы туралы есебі болу керек, өйткені онсыз оның ғылыми нақтылығы мен сапасын анықтау мүмкін емес.
Сонымен қатар тұтынушы жариялаушы материалдарды баспаға дайындау барысында қолданған әдіс-тәсілдер туралы да білуі керек. Бұл іс жарияланған құжаттың мәтінін түпнұсқа мәтініне балама ретінде қабылдау үшін ғана емес, сонымен бірге практикалық мәселелерді шешуге де көмектеседі. (Алғысөздің археологиялық бөлімінде тұтынушыға жарияланатын құжаттың мәтінін ары қарай қалай беретіндігі туралы хабарлаған жариялаушы кейін әрбір ұқсас жағдайда мәтіндік ескертулер беру қажеттілігінен өзін босатады, бұл жайт жарияланымның көлемін қысқартып, дайындау мен басу бағасын арзандатуға мүмкіндік береді.)
Осылайша, археографиялық басылымның ішкі құрылымын талдау қағидалар қатарын қалыптастыруға мүмкіндік береді, ал оның сыртқы белгілерімен қатар болуы, ол турасында тарау басында сөз болған (мақсаты, құжатты сақтау орны, басылымды дайындайтын тұлға), оны өзге құжатнамалық басылымдар арасынан ерекшелейді. Сонымен, археографиялық басылымның құрамы ақпараттың үш блогынан тұруы керек: а) құжаттың ақпараты (яғни құжаттың нақты мәтіні); б) құжат туралы ақпарат; в) аталмыш басылымды дайындау барысындда археограф қолданған әдіс-тәсілдер туралы мәліметтер. Бұл блоктардың болуы басылымға деректану бойынша толыққандылық беріп, сыртқы белгілер көмегімен оны археографиялық басылымдар қатарына жатқызуға негіз болады. Бірінші блок болмаса, жарияланым мүлде шықпайды. Қалған екі блоктың болмауы немесе толық болмауы оның ғылыми деңгейін төмендетеді және археографиялық басылымдар қатарына жатқызбайды.
Археографиялық басылым ғылымның ғана емес, сонымен бірге толық бір қоғамның дамуына оң ықпал етеді. Құжаттарды (археографиялық, археографиялық емес) жариялау ісі қоғамның әртүрлі қажеттіліктерін қанағаттандыруға арналған: ғылыми, мәдени, саяси, идеологиялық, анықтама-ақпараттық т.б. Алайда тек археографиялық басылымдар ғана мәдениеттің дамуы мен халық арасына тарихи және жалпы мәдени білімді тарату ісіне әсер ете алады.
Ғылыми тұрғыдан баспа бетін көрген құжатнамалық ескерткіштерді тек кәсіби тарихшылар (немесе ғылымның өзге салаларының өкілдері) ғана емес, сонымен бірге өз елінің тарихын, мәдениетін, әдебиеті мен өнерін тереңірек білуге құмартқан «қатардағы» оқырмандар да қолданады. Осымен, біздіңше, әлемдік және отандық тарих пен жәдігерлерінің академиялық сипаттағы басылымдарына деген үлкен сұранысты түсіндіруге болады. Мұндай басылымдарды қолданатын, бірақ ғалымдар санатына жатпайтын тұтынушылар жарияланатын мәтіндерге қоса берілетін әртүрлі тарихнамалық-текстологиялық ізденстерді назарға ілмейді. Осы соңғы мәселе олар үшін басты нысан ретінде алынады, олар қысқартылған купюралар емес, түпнұсқа мәтінмен жұмыс істейтіндігіне кәміл сенеді. Бір сөзбен айтқанда, басылымның ғылыми сипаты мәтінді қысқартулар, әсіресе жасандылықтан қорғау үшін кепіл болады.
Сонымен бірге археографиялық басылымдар дәл сол ескерткіштердің археографиялық емес басылымдар дайындау ісіне негіз болуы мүмкін. Бұл іс құжаттар мәтінін тек ғалымдар ғана емес, сонымен бірге студенттер, оқушылар да оқу құралы ретінде пайдалануын жеңілдету мақсатында жүргізіледі. Археографиялық басылымдардың болуы жарияланушылардың қателігінен сақтау кепілі болады.
Археографиялық басылымдар орындайтын маңызды қызметтер қатарына құжатнамалық ескерткіштерді сақтау мүмкіндігін де жатқызуға болады. Осыған орай археография мәселелеріне арналған ғылыми конференцияға қатысушылардың бірі (Минск, 1976 ж.) өз пікірін нақты білдірді: «Жарияланған дереккөздер өмір сүреді, ал жарияланбағандары із-түссіз жоғалып кетеді». Бұл тезиске дәлел ретінде ол түпнұсқасы сақталмаған құжаттар мәтіні революцияға дейін жарияланған («Витеб және материалдар», «Минск губерниясы актілері мен грамоталарының жинағы» т.б.) басылымдар негізінде қазіргі оқырмандарға (зерттеушілерге де) жеткендігін атап өтеді.
Қазіргі ресейлік зерттеушінің «құжаттарды сақтаудың ең белгілі формаларының ішінде жариялау үздік болып табылады» деген пікірімен келіспеу мүмкін емес. Адамзат қаншама құжатнамалық басылымдарға жоғалған көптеген жазба ескерткіштер мазмұнымен танысқаны үшін қарыздар болды.
Археографиялық басылымдардың аталмыш сақтау қызметі екі жағдайда көрініс табады. Біріншіден, жоғарыда айтылып кеткендей, құжатнамалық ескерткіштер мәтінін көбейтуің өзі олардың түпнұсқасы жоғалып кеткен жағдайда да сақталуын қамтамасыз етеді. Осыдан археографтың үлкен жауапкершілігі көрініс табады, ол ұрпақтарға жарияланатын құжаттардың мазмұнын жеткізіп қана қоймай, сонымен қатар басылымға оның сыртқы кейпі, мәтіннің ерекшеліктері, материалдары, көлемі т.б. туралы мейлінше толық ақпарат береді.
Екіншіден, құжаттың ғылыми басылымы белгілі бір дәрежеде зерттеушіні түпнұсқаны қарау қажеттілігінен босатады, ал бұл жайт өздігінен оның жақсы сақталуын қамтамасыз етеді. Құжаттар неғұрлым сапалы басылса, соғұрлым түпнұсқаны қарау қажеттілігі төмендейді. Бұл жайт құжаттардың сақталуына қолайлы жағдай туғызады. Түпнұсқаға еш зиян келтірмей қарағанмен, оны сақтау орнынан алып шығу, тасымалдау, температуралық-ылғалдылық режімінің өзгеруіне әкеледі.
Археографиялық және археографиялық емес басылымдардың арасындағы айырмашылықтарға қарамастан, практика оларды бір басылымға қосуға әрекет жасалуда. Бұл археографиялық теориялық мәселелерін немесе олардың тәжірибесіздігін жариялаушылардың кемсітуінен болатын жағдай емес, көп жағдайда тек өзіне ғана тән қасиеттерге байланысты себептер әсер етеді.
1950-ші жылдардың аяғында басталған сериялық жарияланымдардың көптомдық «Алтын ғасыры», осы уақытта іс жүзінде аяқталды. Енді «не жариялау керек?» деген сұрақтан «қайда жариялау керек?» деген сұрақ көп туындайтын болды деп қазіргі замандағы ресейлік тарихшы өте дұрыс атап көрсетті.
Дегенмен, қазіргі замандағы күрделі экономикалық жағдайда да практикалық археографиялық аумағын кеңейту жарияланымның ғылыми деңгейін түсіру есебінен болмау керек. Сирек кездесетін құжаттық басылымдарда ғылыми және танымал жарияланымдарды біріктіру мүмкіндігінің орын алуы екі есе ысырап пен өзін өзі ақтамау екені сөзсіз. Жүзеге асырылғалы отырған мәселе оқырмандардың санын және таралым санын көбейту мақсатында игілікті іс, ал ондай басылымдар кәсіби ғалымдардың да, қарапайым оқырмандардың да талаптарына жауап бере алмайды. Сонымен бірге тұтынушының мүддесін қорғауды декларациялау астарында құжаттарды үгіт-насихаттау және идеологиялық цензура жасырынып жатуы мүмкін.
Қорытындылай келе археографиялық басылым, оның қызметі мен міндеттерін, сонымен бірге басқа құжаттардың өзге басылымдары арасында алатын орынын анықтаудың тек ғылыми ғана емес, сонымен бірге қолданбалы сипатта екендігін атап өткіміз келеді. Археографиялық басылым кез келген қалыпта қалыптасуы мүмкін; бастысы – онда жоғарыда сөз болған ішкі және сыртқы белгілер болуы тиіс. Сонымен бірге археографиялық емес басылымға жылдам ауысатын формалар бар. Бұл жерде сөз қазіргі уақытта белгілі себептермен кең тараған «басылымның кіші формалары» (яғни баспасөзде жарияланатын құжаттар) турасында.
Басылымның кіші формаларының кітаптық формалармен салыстырғандағы артықшылықтарына (жеделдік, үнемділік, оқырмандарының көп болуы) қарамастан, олар бізге мәжбүрлі шара ретінде танылады, бұған олардың «бір сәттілік» сипаты ғана себеп емес. (Журналдың да, газеттің де «өмірі» ұзақ емес екені белгілі.) Жазушылар санын көбейту, таралым санын ұлғайту сияқты мәселелер үнемі мазалайтындықтан, күнделікті баспасөзді жариялаушылар (әсіресе кәсіби дайындығы жоқтар) жаңалықтар артында жүріп, күмәнді, тіпті жалған құжаттарды жариялауы да мүмкін. (Мәселен, 1980 жылдардың соңында «Знамя» журналының редакциясына келген антисемиттік сипаттағы (үнпараққа) байланысты оқиғаны еске түсірейік. Листовканы жариялаған соң ғана оны жіберген адамның ұлты еврей (провокатор) екені анықталды.)
Мұндай басылымдарға құжатнамалық жарияланымдарды дайындау барысында дерекнамалық сынның қандай да бір элементтері бар деуге келмейді. Мұнда сонымен бірге жарияланатын құжаттар мәтінін беруде, олардың археографиялық рәсімделуі, ғылыми-анықтамалық аппаратының құрамында «ережелер мәдениетімен» бірге «дәстүрлер мәдениетінің» де элементтері жоқ. Дилетант-жариялаушылар қарапайым оқырмандар тұрмақ, кәсіби археографтар мен текстологтарға қиындық тудыратын құжаттар мәтінін көбейтіп жариялайды.
Практикалық археография саласында оң өзгерістер тарихшылар арасындағы құжаттарды басу ісі оңай қолжетімді деген пікірді жойған жағдайда ғана болуы мүмкін. Республикада тарихи құжаттарды жариялау ережелерін дайындау бойынша басталған жұмыс олар қабылданған соң практикалық археография саласындағы археографиялық түсінбеушіліктер жойылып, бүгінгі күні археографияның теориясы мен әдістемесіне, оның зерттеу нысанына байланысты өзекті мәселелеріне көбірек көңіл бөлінетіндігіне сенім ұялатады.
Бақылау сұрақтары:
1. Кеңестік археографияның қалыптасу ерекшеліктерін көрсетіңіз?
2. Кеңестік кезеңдегі археографияның ұтымды тұстарын анықтаңыз?
ДӘРІС -4.
