Киләчәге бар милләт без, Шәхесләргә бай милләт без. Г. Саттар-Мулилле

Халык зур ул, көчле ул, дәртле ул, моңлы ул, әдип ул, шагыйрь ул.

Г. Тукай

Безнең халкыбыз талантлы шәхесләргә бай. Кемнәр генә юк алар арасында?! Берлинга барып җитеп Рейхстагка Җиңү байрагы кадаган Заһитов ише батырлар, татар профессиональ музыкасына нигез салган Сәйдәшев кебек композиторлар, үлмәс исем алып һәлак булган патриот-шагыйрь М. Җәлил, профессиональ рәсем сәнгатен башлап җибәрүче Б. Урманче, моң хәзинәсе булган И. Шакиров, дөньяны биюе белән таң калдырган Р. Нуриев һ.б. бик күпләр халкыбызның чын йөзен күрсәтәләр, горурлыгыбыз булып торалар. Әдәбият һәм сәнгатьнең, фән һәм мәдәниятнең, хезмәт һәм батырлыкның кайсы тармагын алсаң да, тарихта үз исемен алтын хәрефләр белән язып калдырган шәхесләребез күп безнең. Татар халкының күренекле шәхесләрен дөньяның төрле почмакларында очратырга мөмкин. "Татар" сүзе Ш. Мәрҗани, Й. Акчура, Ф. Кәрими, К. Насыйри, Р. Фәхретдин, Г. Камай, Х. Якупов, Г. Тукай, Г. Исхакый исемнәре белән күзаллана.

Мин бүген шушы үлмәс шәхесләрнең берсе турында сөйләргә телим. Ул − Тукай шигыренә дәртле-җитез, тантаналы-горур "Бәйрәм бүген" көен, Һ. Такташ шигыренә искиткеч моңлы, тылсымлы аһәң тулы “Урман кызы" җырын иҗат иткән минем яраткан композиторым Җәүдәт ага Фәйзи (1910 − 1973).

С. Габәши, С. Сәйдәшев, Ф. Яруллин, М. Мозаффаров, А. Ключарев, Н. Җиһанов, Р. Яхиннар кебек гүзәл төркемгә кергән бу олуг иҗат остасының данлы исеме халкыбызның күңел түрендә лаеклы урын алды.

Ерак Оренбург каласына кайчандыр Чистай өязе, Шахмай авылыннан килеп утырган Фәйзиләр нәселеннән байтак укымышлы, мәһабәт затлар чыккан. Җәүдәтнең әтисе Фәйзи − танылган мәгърифәтче, журналист, мөгаллим-остаз. Малай да әтисенә охшап үсә. Олы башлы, уйчан күзле малай шигырьләр яза, гармун-пианинода көйләр уйный. Сәләтле егетне хәтта Салих Сәйдәшев тә Оренбургта яшәгәндә күреп, тыңлап соклана һәм үзенең музыка мәктәбенә ала. Тора-бара С. Сәйдәшев Җәүдәт Фәйзинең иҗатташ дустына әверелә. Бу турыда Җ. Фәйзи үзенең истәлекләрендә бик җылы итеп язып чыга, шушы дуслык белән горурлана.

Җ. Фәйзи тормышта үз юлын табу өчен шактый эзләнә. Башта ул юрист юлын сайлый һәм Казанга килеп укый башлый. Ләкин егетне Казанның музыкаль дөньясы үзенә тарта. Аны аеруча музыкаль спектакльләр кызыктыра. Озакламый С. Сәйдәшев, Һ. Такташ, Г. Кутуй, М. Җәлил, Ә. Фәйзи, Т. Гыйззәтләр белән аралаша башлый. Тора-бара "музыка чире" аңа тәмам йога, һәм инде ул үзенең беренче иҗат җимешләрен туганнарына, дусларына уйнап күрсәтә башлый.

1932 елда Җ. Фәйзи "Урман кызы" романсын иҗат итә. Җыр тыңлаучыларга ошый, бу − авторны канатландырып җибәрә. Ул тиз арада җыр өлкәсендә иң актив авторларның берсенә әверелә: бер-бер артлы җырлары сәхнәгә менә, радиодан яңгырый. "Шауласын, гөрләсен безнең җыр", "Комсомолка Гөлсара" җырлары тиз арада тарала.

Үз стилен, үз юнәлешен, нәкъ С. Сәйдәшев кебек, Җ. Фәйзи җыр-романс, музыкаль комедия һәм драмаларда таба. Үз-үзенә искиткеч таләпчән иҗатчы татар халык җырларын ныклап өйрәнә. Бу үзенчәлек аның музыкаль классикага әверелгән "Бу кырлар, бу үзәннәрдә" (С. Хәким), "Ямьле дә соң Сөн буе" (Р. Ишморат), "Каенсар" (З. Мансур), “Иделкәем" (Г. Кутуй), "Яз шатлыгы" (Г. Насрый) кебек җырларында аеруча ачык чагыла.

Җыр өлкәсендә бай тәҗрибә, зәвык туплап өлгергән композитор тора-бара үзен эрерәк жанрда сынап карарга ниятли, тик сугыш башланып китә. Фронтка бер-бер артлы иҗатташ дуслары китә. Композитор исә дошманны "Канга-кан", "Атым, чайка башыңны" кебек патриотик җырлары белән кыйный.

1941 елда Җәүдәт Фәйзи "Башмагым" музыкаль комедиясен иҗат итә. Либреттосын Т. Гыйззәт яза. Музыкаль комедия, сугыш чорында туып, караңгы Казанны, кешеләрнең кайгылы күңелләрен яктыртып җибәргәндәй була. "Башмагым" − татар музыка сәнгатендә үзе бер чор. Ул күп кенә халыкларның сәхнәләрендә уйнала.

Композитор Әхмәт Фәйзи белән "Акчарлаклар" музыкаль комедиясен иҗат итә. Ул 1944 елда Татар дәүләт опера һәм балет театрында куела. Автор классик әсәрләргә дә музыка иҗат итә, "Идел буенда", "Хуҗа Насретдин", "Шәмсекамәр", "Тормыш җыры" кебек әсәрләргә музыка яза. "Акчарлаклар"дан "Кәккүк" әсемле Зәйтүнә ариясе, "Ташкыннар" драмасыннан Гайнавал җыры, "Алтын көз"дән Гариф җыры һәм бию көйләре әле дә халыкның яраткан җырлары булып торалар. Җ. Фәйзи 200дән артык җыр иҗат итә. Ул шигырьне җаны белән тоеп ала. Шуңа күрә дә аның иҗатташ дуслары − талантлы шагыйрьләр.

М. Җәлил Җ. Фәйзинең шундый дусларының берсе булган. Алар икәүләп балалар өчен дә җырлар иҗат итәләр. Болар арасында М. Җәлилнең "Кызыма" җыры да бар. Композиторны С. Хәким шигырьләре дә үзенә тарта. Ике дус араларыннан вакытсыз киткән герой-шагыйрь М. Җәлилгә багышлап, "Торыгыз, Мусалар" исемле җыр иҗат итәләр. "Мулланур", "Кем уйлаган", "Оренбург шәле", "Мари кызы Улина", "Кытай дустыма", "Якты таң" кебек җырлар бу ике шәхеснең татар җыр сәнгатенә керткән олы казанышы булып тора. 1953 елда аларның "Бу кырлар, бу үзәннәрдә" җыры "Иң яхшы җыр" конкурсында җиңеп чыга.

Өлкән композитор яшь шагыйрьләр иҗатына да игътибарлы була. Ул И. Юзеев, Р. Фәйзуллин шигырьләренә дә җырлар яза. "Яшь наратлар", "Бу дөньяда", "Сагыш" кебек җырларын халык яратып кабул итә.

60 нчы елларда Г. Әпсәләмовның "Ак чәчәкләр" романы языла. Роман Җ. Фәйзине дулкынландыра һәм ул бу әсәр буенча куелган телеспектакльгә музыка яза. Атаклы "Гөлшәһидә җыры" туа.

Җәүдәт Фәйзи татар әдәбиятын яратучы һәм белүче шәхес була. Ул − Һ. Такташ, М. Җәлил әсәрләрен яттан белә. Искиткеч зәвыклы, мавыгучан, сатира-юморга да оста кеше.

Композитор 63 яшендә дөньядан китә. Гомере кыска, ә кешеләргә калдырган рухи хәзинәсе искиткеч зур. Аның үзе җыйган, барлаган, өйрәнгән халык көйләре тупланган "Халык җәүһәрләре” исемле китабы бар. Композиторның үзен дә "җәүһәр" дип атыйсы килә. Мондый җәүһәрләре булган халыкның яшәве өметле, бай. Аның байлыгын менә шундый олы шәхесләре билгели.

Киң даланың ирек сөюче кызы
(Г. Ибраһимовның "Казакъ кызы" романы буенча)

Г. Ибраһимовтан җитди тормышны җитди өйрәнергә мөмкин.

Ч. Айтматов

Галимҗан Ибраһимов − кыйммәте беркайчан да югалмый торган бай, кадерле әдәби мирас, әдәби осталык үрнәкләре калдырган язучы, Аның иҗат алымнары, ул баетып калдырган әдәби тел әле хәзер дә, яңа заманда да үрнәк булып хезмәт итә. Әдипнең әсәрләре безнең заман кешесенә дә Туган илгә, туган туфракка тирән мәхәббәт тәрбияли, рухи ярлылыктан азат булырга, күңел хәзинәсен гуманистик кешелек сыйфатлары белән баетырга ярдәм итә. Үзенең әсәрләре белән Г. Ибраһимов әдәбиятлар, халыклар арасындагы дуслык һәм үзара тәэсир итешү идеясен алга сөрә, башка халыкларның яшәү рәвешен һәм әдәби мирасын тирәнтен өйрәнергә, үзләштерергә өнди. Өндәп кенә калмый, үзе бу эшнең башында тора. 1924 елда басылып чыккан "Казакъ кызы" романы белән олы әдип, беренче булып, гаилә һәм җәмгыять изүенә каршы баш күтәргән мөселман хатын-кыз образын иҗат итә. Әсәрдән күренгәнчә, автор тугандаш казакъ халкының социаль-экономик хәлен, тормыш-көнкүрешен, гореф-гадәтләрен, гаилә һәм кабилә мөнәсәбәтләрен, халык иҗатын, телен яхшы белеп эш итә.

Г. Ибраһимов "Казакъ кызы" романында XIX йөз ахыры − XX йөз башларындагы чорны тасвирлый. Әсәрдә шушы чор өчен характерлы булган феодаль кабиләләр арасындагы көрәш, күчмә халыклар тормышындагы үзенчәлекләр, хезмәт ияләренең авыр-газаплы тормышы, социаль тигезсезлекләр, аларның сыйнфый каршылыкларга әверелә баруы мәсьәләләре яктыртыла.

Романның "Казакъ кызы" дип исемләнүе аның эчтәлегенә, ягъни казакъ халкы тормышына багышлануына, гасырлар буе өстенлек иткән иске йолаларга − хатын-кызны калым исәбенә сату йоласына каршы юнәлтелүенә, казакъ кызы Карлыгачның төп герой итеп сурәтләнүенә бәйле.

Карлыгач − романның үзәк герое. Аңа яшь ярым булганда, Сарсымбай үз кызын шактый күп мал хисабына кара-айгырларның ай ярымлык ир баласы Калтайга ярәшә. Кыз өчен кара-айгырлар 100 баш терлек, 400 алтын, ике сандык асыл зат калым түлиләр. Бу күренеш − көнчыгыш халыклары тормышында өстенлек иткән гадәтләрнең иң киң таралганы.

Карлыгач − бай кызы. Автор аны киң даланың бер чибәре итеп бирә. "Карлыгач сахраның матуры булып пешеп өлгерде. Тавышы өчен аны былбыл диләр. Җырлаганда казакъның акыннары аның зифа буен төз камышка охшаталар − билең нечкә, күзләрең тирән, керфекләрең уктай, үзең айдай дип мактыйлар иде. Ил эчендә дә коры исеме белән генә әйтмичә, Карлыгач-Сылу дип атыйлар иде". Менә шундый Ходай биргән гүзәллеккә ия булган кыз иреккә омтыла. Мул тормышта, дала киңлекләрендә уйнап-көлеп, әти-әнисенә иркәләнеп үскән кыз җәмгыятьтә урнашкан тәртипләр белән килешә алмый. Әти-әниләре ярәшкән Калтай да ошамый аңа. Ул дала бөркете булырлык Арысланбайга гашыйк. Аның омтылышлары табигый булып әнә шул егеткә булган мәхәббәтендә чагыла да. Карлыгач-Сылу казакъ гадәте буенча байлыкка сатылган бик күп кызларның гыйбрәтле хәлен көн саен диярлек күреп тора. Кыз үзенең киләчәге хакында уйлана. Аның фикере ачык: ничек кенә булса да, Арысланбай белән кавышу, матур тормыш кору. Әгәр инде Калтай белән яшәргә мәҗбүр итә калсалар, үлүең артык. Кызның: "Әгәр көчләсәгез, гәүдәмне Алтын Күлдән эзләп алырсыз!" − дигән сүзләре яшәп килүче иске гореф-гадәтләргә протест булып яңгырый. Бу сүзләрне бары тик көчле рухлы, корыч ихтыярлы кеше генә әйтә ала. Карлыгач-Сылуны әнисенең "ак сөтемне бәхилләмим" дигән сүзләре дә туктата алмый. Ул үз күңеле сөйгән кешене артыграк күрә, беркөнне кыз Арысланбай белән качып китә. Иркен дала шартларында үз ихтыяры белән яшәргә күнеккән Карлыгач-Сылу үзе шикелле меңләгән казакъ кызлары кебек газапланырга теләми. Г. Ибраһимов кызның качып китү мизгелен аеруча тылсымлы итеп сурәтли. Кызга табигать тә теләктәшлек итә. Карлыгач сөйгән егете янына барганда "болыт чыккан, ай капланган иде". Ә гашыйклар кавышкач, "болытлар таралды, якты ай, ерак һавадагы даланы көмеш нуры белән сәламләп, күңелләргә серле бер тынычлык бирә иде. Дала кызының бу адымы гади котылу гына түгел, бәлки казакъ далаларында гасырлар буе дәвам иткән иске традицияләрне таптап алга узуы иде. Кош читлектә яши алмаган кебек, Карлыгач та (исеме дә ирекле кошныкы) яратмаган кеше белән гомерен бәйли алмый.

Карлыгач-Сылуның качып китүе йортларның үзара талашуына китерә. Бу исә сайлау алды көннәрендә дошманнарга отыш вәгъдә итә. Ләкин Биремҗан әкәнең акылы бу мәсьәләдә зур нәтиҗәләргә ирешергә ярдәм итә: калымны кире кайтарып бирү юлы белән гауга бастырыла. (Бүгенге сәясәтчеләргә дә өйрәнү өчен гыйбрәтләр бар монда.)

Романда Карлыгачның мәхәббәт хисләре тәэсирендә үз бәхете өчен көрәшкә омтылуы иҗтимагый төс ала. Яшәп килүче җәмгыять, хатын-кызга караш үзгәрергә тиеш, дигән фикер ачыклана.

Шулай итеп, Г. Ибраһимов Карлыгач-Сылу образында мөселман хатын-кызларының азатлык, хөрлек, хокуклары өчен көрәш үрнәген бирде. Аның (Карлыгачның) ире артыннан Себергә китәргә карар кылуы да игътибарга лаек. Бу адымы белән Карлыгач-Сылу ирләре артыннан Себергә киткән декабрист хатыннарын хәтерләтә. Татар әдәбиятында Г. Ибраһимовка кадәр мөселман хатын-кызының мондый кыю образын биргән әсәр юк иде әле. Автор талантының бер ягын искәртмичә мөмкин тугел: әдип хатын-кыз азатлыгы проблемасын социаль һәм милли азатлык мәсьәләсенә китереп бәйли.

"Казакъ кызы" романы татар прозасының гүзәл үрнәкләреннән берсе булып калу белән бергә, төрки язучыларга да юл күрсәтте. Күренекле төрекмән язучысы Бирде Кербабаев болай дип язды: "Минем беренче әсәрләрем төрекмән хатын-кызларының азатлыгы темасына багышландылар".

Мин Карлыгач-Сылу образын мөселман дөньясына үтеп кергән беренче азатлык, хөрлек карлыгачы итеп күз алдыма китерәм.

Сез... "кабызган утлар сүнмәс алар,
Сүнмәс алар хәтәр җилләрдә..."
К. Тинчурин
(К. Тинчуринның "Сүнгән йолдызлар" драмасы буенча)

Әле генә театрдан кайттым. К. Тинчурин исемендәге театрда К. Тинчуринның "Сүнгән йолдызлар" спектаклен карап тетрәндем. Бу спектакельне мин беренче генә карамыйм. Берничә тапкыр күрдем инде мин аны, Г. Камал исемендәге театрда да караганым булды. Караган саен, әсәрне укыган саен, К. Тинчуринның бөек драматург икәнлегенә ныграк ышанам, артистларның уйнауларына соклануым артканнан-арта.

К. Тинчурин − татар драматургиясен жанр ягыннан үзгәртеп коручы драматург. Аның һәр драмасы халкыбыз күңеленә үзенең халыкчанлыгы, музыкальлеге белән кереп урнашты. Аның геройлары тормыштан алынган, шул ук вакытта романтик геройлар.

Бүген караган "Сүнгән йолдызлар" спектаклендә мине Надир образы тетрәтте. Минемчә, бу образ автор тарафыннан аеруча яратып һәм тулы итеп эшләнгән.

Драма иң алгы планга бәхет мәсьәләсен куя. Беренче карашка ул мәхәббәт өчпочмагын күрсәтә кебек. Әсәрнең эченәрәк керсәң, әсәр мәхәббәт турында гына түгел икәнлеге аңлашыла. Драмада ике яшь бер-берсен өзелеп сөя. Сәрвәр дә, Исмәгыйль дә − ярлы кеше балалары, ятимнәр. Икесе дә чибәрләр, уңганнар. Сәрвәрнең әбисе Гөлнур әби яшьләрнең тормыш коруларына каршы түгел. Аның казлары күп, Сәрвәр "Сандык малын" да җитәрлек әзерләгән. Көзгә туй итәргә җыеналар яшьләр. Яшьләр бертөрле уйлый, язмыш икенче төрле хәл итә.

Яшьләрнең киләчәге әкренләп караңгылана бара. Иң беренче Сәрвәр төш күрә. Аны Гөлнур әби бәхетсезлеккә юрый. Сәрвәрне Мәхдүм Надирның да яратуы беленә. Ул Сәрвәргә үзенең мәхәббәтен аңлата. Ләкин бөкре, ямьсез Надирны Исмәгыйль белән алыштырып буламы соң? Сәрвәрнең бу турыда ишетәсе дә килми, ләкин ул Надирны кызгана. Ул аны яшьләр уенына катнаштыруга да каршы түгел.

Надир образы тамашачыны аеруча дулкынландыра. Ул тамашачыга характерының ике ягы белән ачыла: беренчедән, укымышлы, киң, бай күңелле, чын күңеленнән ярата ала; икенчедән, үзенең гариплеген тою, шушы ярлы егетләрдән дә түбән хис итү аны дөньяга, хәтта Аллага да нәфрәт белән карарга этәрә. Үзен шундый "шайтан" кыяфәтендә яраткан өчен Аллага ләгънәт укый. Ләкин Надирның күңеле бай, сөйләме матур, образлы, эчке дөньясы мәхәббәт белән тулы. Ул Сәрвәргә матур-матур мәхәббәт хатлары яза. Җавап ала алмаячагын белсә дә яза. Мәхдүм барысын да аңлый: Сәрвәр аңа беркайчан да карамаячак. Ләкин аның күңеленең бер почмагында зәгыйфь кенә булса да өмет чаткысы сүнми. Бу чаткы сугыш башлану турындагы хәбәрдән соң көчәеп китә.

Сугыш башлануын ишеткәч, Надир шатлыгыннан сикерә, көлә: "Сугыш, әһә, сугыш!.. Мин сугышка бармыйм, мин калам. Мин зәгыйфь, мин бөкре. Мин гурбун..." Билгеле инде, ул бу сүзләре белән Исмәгыйльләрнең сутышка китүен, ә Сәрвәрнең авылда калачагын күз алдына китерә. Сугыш бит ул, анда ни булмас дисең? Сәрвәр бит Надир янында калачак. Бәлки әле Сәрвәрне үзенә каратырга да мөмкин булыр.

Кайгы бервакытта да ялгыз гына йөрми диләр. Сәрвәрнең Исмәгыйльне сугышка җибәрәсе килми. Сөйгәнен янында калдыру өчен ул барысын да эшләргә әзер. Эшли дә. Үз куллары белән сихерче карчыктан алган даруны Исмәгыйльнең колагына сала. Исмәгыйль үлә. Сугышта дошман кулыннан түгел, сөйгәне кулыннан үлә. Сәрвәр бу кайгыны күтәрә алмый, аның йолдызы сүнә, ул акылдан яза... Инде мәхәббәт өчпочмагы таркала. Сәрвәр − Надирныкы гына. Надир Сәрвәрнең авыруын белсә дә, ташламый. Аның белән Исмәгыйльнең каберенә чәчәкләр куя. Аның моңлы җырларын тыңлый, Коръән укый. Сәрвәр − Мәхдүмнең бердәнбер куанычы, аның өчен Сәрвәрнең терелмәве яхшырак, чөнки: "Ә бит терелсә, икенче төрле булуы мөмкин..." Сәрвәрнең үлеме Надирның да тормыштагы бөтен куанычын сүндерә. "Ахыргы, иң соңгы өметем дә сүнде. Тагын ялгыз". Сәрвәрнең үле гәүдәсе янында ул да үз-үзен үтерә. Менә шушында без Надирның көчле кеше булуын, Сәрвәрне чын йөрәктән яратуын күрәбез.

Драманы укып чыккач, спектаклен карагач, миңа Надир образы В. Гюгоның "Собор Парижской Богоматери" романындагы Квазимодо образын хәтерләтте. Бигрәк тә Надирның: "Чәчәкләр китердеңме?.. Ә миңа аларны китерүче булмас. Һич, һичкем китермәс. Мин ялгыз. Дөньяда да ялгыз, кабремдә дә ялгыз..." − дигән монологы шундый ук гарип Квазимодо сүзләренә аваздаш:

...Горбун отверженный с проклятьем на челе,

Я никогда не буду счастлив на земле.

Минемчә, автор драмада (трагедиядә дисәк дөресрәк булыр) кешенең кыяфәтенә карап кына фикер йөртмәскә, аның эчке дөньясына да карарга чакыра. Драма бәхетсезлек белән тәмамлана. Надир аз булса да бәхетле мизгелләрдә яшәп кала. Мәхәббәтен югалту − яшәвенең |мәгънәсен юкка чыгара. Хәзер инде ул үзе дә җырлый алмый, Сәрвәрнең дә моңлы җырларын тыңлау насыйп түгел. Мондый яшәү аңа кирәк түгел...

"Сүнгән йолдызлар" − һәрбер кешенең бәхетле булырга хокукы барлыгын күрсәткән әсәр. Автор һәр кешегә йолдызлар бүлеп бирә. Сәрвәрнең төшендә ул йолдызлар сүнүнең сәбәбе сугышта дип әйтмәкче була. Бәлки шулайдыр да, чөнки сугышлар кешеләргә бервакытта да шатлык китерми. Бүген дә ул шулай.

К. Тинчуринның характерлар остасы булуы һәр әсәрендә күренә. Шулай булмаса, аның спектакльләреннән кешеләр елап яки көлеп чыга алмаслар иде.