Мөхәммәдьяр поэмаларында лирик герой кичерешләренең чагылышы

И намуслым, изге кыл һәр кешегә

Ул һич кылмас мәкер синең ишегә.

Мөхәммәдьяр

Инде менә биш гасыр буена татар халкы үзенең олы йөрәкле бер шагыйре белән горурлана. Бу шагыйрь − Казан ханлыгы шагыйре Мөхәммәдьяр. Шагыйрь сурәте безнең күңелләрдә. Ул менә якты таңнарда Сөембикә манарасы янына баскан да, Иделгә карап, үзенең әсәрләренең үлмәячәге турында безгә дәшә кебек.

Искә алырлар бу сөекле гидайны,

Дога белән сөендерерләр аны.

Җил күк исеп кичсә вакыт яз, көзләр,

Җирдә ядкәр булып калыр бу сүзләр.

Әйе, шагыйрьнең иҗат мирасы үлемсез бер ядкәр булып халыкка кире кайта һәм киләчәктә яшәячәгенә тагын да киңрәк юл ала.

Мөхәммәдьярның безнең көннәргә килеп җиткән әсәрләре күп түгел. Безгә шагыйрьнең "Төхфәи Мәрдан" ("Егетләргә бүләк"), "Нуры содур" ("Күңелләр нуры") дигән ике поэмасы һәм "Нәсихәт" исемле бер шигыре билгеле.

Шагыйрьнең тормышы һәм иҗат эшчәнлеге турында без аның әсәрләре буенча гына беләбез. "Төхфәи Мәрдан" Казан шәһәрендә 1540 елның гыйнварында тәмамланган. Шагыйрь анда атасын Мәхмүд Хаҗи дип атый. "Нуры содур"ның тәмамлану көне 1541 елның 12 маена туры килә. Биредә ул атасына карата "догачи" сыйфатын да өсти. Димәк, Мөхәммәдьяр зур рухани гаиләсеннән була. Шагыйрь үзенең хан каберлегендә сакчы, догачы булып торуын да искәртеп үтә. Билгеле, шагыйрь тормышы җиңел булмаган.

Ман бегин эш адмигә төшмәгән

Ман тиггән утка кеше пешмәгән, −

дип яза шагыйрь, ягъни минем шөгылем башкаларга төшмәсен, һәм мин янган утка башка кеше пешмәсен.

Поэмаларында шагыйрьнең лирик герое җәмгыятьнең социаль шартлары белән килешә алмый. Аңа каршы ялган ялалар ягалар, ләкин ул халыкның чын дөреслекне аера аласына ышана.

Сүзләмәкдә сән йөземни ак кыйл,

Сүзләремни ил күңлигә йомшак кыйл.

Шагыйрьнең шундый ягымлы, җылы, мәрхәмәтле шигъри юлларыннан соң кешегә мәхәббәте ни дәрәҗәдә булуы күренә.

"Төхфәи Мәрдан" тирән кешелеклелек рухы белән сугарылган. Ул гадәти бер сюжетлы әсәр түгел, берничә хикәяттән тора. Арада лирик чигенүләр, уйланулар, авторның дөньяга карашы, кешегә мөнәсәбәте, җәмгыять һәм аны савыктыру, гадел, идеаль дәүләтләр төзү турындагы фикерләре бар. Бу фикерләр чылбыры төрле сюжетлы хикәятләрне үзара тоташтыра, бербөтен әсәр ясый. Аларда төп фигура − Кеше. Автор фикеренчә, Кеше тумыштан саф, асылы белән кадер-хөрмәткә лаек, данлыклы, зирәк акыллы, чибәр. Аның лирик геройлары шушы сыйфатларга ия.

Шагыйрь кешенең вазифасын бик киң планда күз алдына китерә. Иң беренче, кеше − кешелекле булсын, башкаларны бәхетле итү өчен тырышсын.

Әгәр син икәнсең игелекле,

Кешеләрдән кызганма игелекне.

Туйдыр икмәккә кешене, данлы зат,

Бакый калыр бу җиһанда яхшы ат.

Егылганда кулын тот бер моңлының,

Ул тәкый тоткай кулың бер көн синең.

Мөхәммәдьярның лирик герое хатын-кызны олылый, аларны ирләр белән тигез күрергә кирәклеген әйтә.

Мөхәммәдьяр кешеләрне бизи торган күркәм сыйфатларның аларда тагын да киңрәк, тулырак булуларын тели. Анда олыларга хөрмәт, кечеләргә ихтирамлы булырга кирәклеге һәм башкалар әйтелә. Шул ук вакытта ул мин-минлеккә, мактанчыклыкка, алдашуга − һәртөрле явызлыкка каршы кискен көрәш тә таләп итә.

Сән йахшылык кыл, йахшылыкта − бар мәза,

Кем йаманлык кылса − ул табкай җәза.

Бу фикерләр "Төхфәи Мәрдан"да җанлы образлар аша үткәрелә. Аның геройлары явызлыкка − яхшылык, әдәпсезлеккә − әдәплелек, әхлаксызлыкка әхлаклылык белән җавап бирәләр һәм бәхеткә ирешәләр.

Шагыйрь, җәмгыятьне начар, әхлаксызлык, кешене изә-кимсетә, җәберли торган шартлардан арындырып, аны рәхәт, матур, мул тормыш белән яшәү урыны итеп күрергә тели. Ул моңа ирешү юлын да тәкъдим итә. Бу − ил белән гадел идарә итү. Шулай булганда, ил бөлгенлектән чыга, чәчәк ата, явызлык, фәкыйрьлек бетә, барысы да тигез, мул тормышта рәхәт яши башлый. "Нуры содур" поэмасы шундый гаделлек нигезенә корылган идеаль дәүләтләр турындагы идеяне алга сөрә. Борынгы Иран шаһы Ану-Ширван шундый гадел идарәче, шуңа аның иле дә бәхетле.

Мөхәммәдьяр "Нуры содур"да аерым бүлек биреп, телне кешенең яшәешендә, аралашуда, дөньяны танып-белүдә, дәүләт белән халыкның беррдәм булуында гаҗәеп бер тылсымлы көч, чара, күренеш итеп карый.

Мөхәммәдьяр әсәрләрендә үзеннән алда яшәгән һәм иҗат иткән шагыйрьләрнең иҗатларын яхшы белүен күрсәтә. Аның геройлары төрле илләрдә булалар, дөньяның акыллы шәхесләрен беләләр. Уңай персонажлар акыллылык, тыйнаклык, әдәплелек һәм гүзәллекнең бөтен төсмерләре белән бизәлгән. Әсәрләренең теле халыкның җанлы сөйләм теленә нигезләнгән, урыны белән мәкальләр, канатлы сүзләр еш кулланыла.

"Нәсихәт" шигыре − авторның үз халкына туры юл күрсәтүе, кешелекле, изге күңелле, чын ир булып яшәргә өндәве.

Кешечә бул, булма җәберләүче зат,

Кешечә кыл бар эшеңне, чын ир-ат.

Шагыйрь Мөхәммәдьяр үз чорының иң күренекле шагыйре була. Ул татар поэзиясен төрки әдәбиятлар арасында алдынгылар рәтенә куя, үзенең гуманлык, гаделлек, идеаль дәүләтләр хакындагы фәлсәфи карашлары белән дөнья әдәбияты югарылыгына күтәрелә. Шагыйрьнең лирик герое әнә шул кичерешләр белән яна. Лирик герой кичерешләрендә Мөхәммәдьярның үлемсез фикерләре чагыла. Бу фикерләр Мөхәммәдьярның халык бәхете, илнең бөтенлеге, дәүләт мөстәкыйльлеге өчен көчен аямаган, утларга кергән, зинданнарда газап күргән кеше булуы турында сөйли. Шагыйрь бөтен гомере, иҗаты буенча кешене зурлаган, аның дөньяны үзгәртә алырлык бөек көченә ышанган, кешелекне кайгырткан, һәр әсәрендә гуманизм идеяләрен күтәргән. Шуңа күрә дә шагыйрь Мөхәммәдьяр гасырлар дәвамында халыкның күңелендә яшәгән, аның әсәрләре буыннан-буынга тапшырыла килгән.