Иялды дамыту және қалыптастыру

Қиял адамда кішкентай кезінен бастап дами бастайды. Қиял балаларда олардың іс-әрекеті үрдісінде дамиды: алғашында — ойында, одан кейін — оқуда және еңбекте. Балаларда қиялдың дамуы тәжірибенің жинақталуы және қажеттіліктері мен қызығуларының дамуына байланысты.

Психикасының басқа жақтары сияқты — балалардың қиялы тәрбие мен оқытудың ықпалымен дамиды. Қиялдың алғашқы белгілерінің қалыптасуын бала өмірінің екіге қараған кезінде әртүрлі ойыншықтармен іс-әрекетінде, қолына түскен уақ заттармен — таяқшалармен, тастармен, қағаздармен және т.б. ойындарынан, салған суреттерінен бақылауға болады.

Барлық осындай бала қиялының алғашқы көріністері еріксіз іске асады.

Тілді меңгерту деңгейіне қарай, үлкендердің әсерімен бала өзінің "еңбектерін" түсіндіре бастайды. "Сен не істедің?", "Сен не салдың?" - деп қойған сұрақтарға: бала бірінің үстіне бірін қойған кубиктерді көрсете отырып, "Бұл — үй", — деп жауап береді.

Мектепке дейінгі кезенде ойынның, сабақтың үрдісінде, тәрбиенің нәтижесінде балада белгілі түсініктердің көлемі жинақталады, ойлауы дамиды, жаңа қажеттіліктері пайда болады, белсенділігі артады, ал осымен байланысты оның қиялының қызметі жан-жақты және мазмұндырақ бола түседі.

Мектепке дейінгілердің қиялы негізінен ойында байқалады және дамиды. Өздерінің ойындарында мектепке дейінгілер таяқты ат етіп мініп, шабады, бірде ұшқыш болып, бірде жүргізуші, дәрігер, мұғалім болып ойнайды.

Бұл жерде балалардың еліктеушілік әрекеті әлі де ерекше орын алады. Бірақ бұл ойындарда қиялдың шығармашылық іс-әрекеті аңғарылады. Бала жағдайды және қоршаған заттардың өңін өзгертеді: таяқты атқа айырбастайды, отырғышты — автомобилге, ұшаққа, таяқшаларды, ойыншықтарды — ұшқыштарға және жүргізушілерге айырбастайды.

Мектепке дейінгі кезеңнің алғашқы жылдарында қиял үрдістері ерікті іске аса бастайды, демек, алдын ала қойылған мақсат бойынша. Бұл мақсаттар алғашында баланың өз тарапынан емес, үлкендердің тарапынан қойылады.

Бала үлкендерден төмендегідей тапсырма алады: "Кубиктерден үй жаса", "Мысықты сал". Мүмкіншілігіне қарай бұл тапсырмаларды орындайды, болашақта өзінің іс-әрекетінде бала өзінің алдына белгілі мақсат қоя біледі, оны кейін өзінің ойын әрекетінде, құрастыруларында, тапсырмаларында, суреттерінде іске асырады.

Енді оның қолындағы заттар -кубиктер, таяқшалар, қарындаштар, қағаздар және т.б. Оның шығармашылық қызметіне тек стамул болып қана қоймайды, осы іс-әрекет үшін материал және алынған нәтижелердің құралы болып табылады.

Бірақ мектепке дейінгі кезеңде қиялдың ерікті шығармашылық үрдістері ерекше тұрақсыздығымен ерекшеленеді. Бала алға қойған мақсатын іске асыру барысында жиі өзгертеді. Жас ерекшеліктеріне байланысты балалардың ойындары күрделене түседі, онда байқалатын ерікті қиял бірте-бірте тұрақты бола бастайды.

Бұл кезенде баланың қиялы үлкендермен тілдік қарым-катынаста аңғарылады және дамиды. Балалар шетелдер туралы, батырларымыздың соғыстағы ерліктері туралыәңгімелерді қызыға тындайды. Ерекше қызығушылықпен ертегілерді тыңдауға әуес келеді; олар өздері айтқанды да жақсы көреді.

• Ертегілер және үлкендердің әңгімелерінің әсерімен балаларда олардың қабылдауы үшін мүмкін емес заттар туралы тұтас дүние бейнесі жасалады, оның ішінде болмаған және ешуақытта өмір сүрмеген заттар туралы.

Сонымен, қиял үрдістерінде мектепке дейінгілердің ақыл-ой өрісі кеңейеді. Ой - өрісінің кеңеюіне байланысты баланьщ психикалық өмірі мазмұндырақ бола түседі, ал бұл баланы мектепке оқуға даярлау үшін мәні орасан зор.

Ойын кезінде олардың әңгімелері мен ертегілерінде жасалынатын бейнелер анықтылығымен, мазмұндылығымен ерекшеленеді. Бала қиялының түрі олардың ерекше эмоциялылығымен, сонымен қатар сыни ойлауының нашар дамуымен, өмірлік тәжірибесінің саяздылығымен, білімнің шектелушілігімен байланысты.

Баланың қиялының күшті дамуы қандай да дара дарындылықтары мен қабілеттіліктерінің ерте оянуымен және дамуымен жиі байланысты.

Мектепжасындағы кезеңдеқабылдаудың одан әрі дамуы негізінен оқытудың әсерімен іске асады. Бала мектепке жеткілікті дамыған қиялымен және әртүрлі түсініктерімен барады. Бірінші сыныпта оқу материалын негізінен көрнекті меңгереді, тек қабылдаулары мен елестетулеріне негізделіп қоймай, сонымен қатар қиял арқылы жасалатын елестетулерге негізделеді.

Мұғалімнің түсіндірген сабағын тыңдай отырып немесе жағырафиядан, тарихтан, әдебиеттен және басқа пәндерден кітапты оқи отырып, шәкірт әруақытта да белгілі бір жерді, өсімдіктер және жануарлар дүниесін, бұрынғы адамдардың өмірі мен қызметін, жекелеген тарихи сәттерді елестетеді.

Осындай елестетулерсіз оқу материалын меңгеру тек ғана мұғалімнің сөзін немесе кітаптың мәтінін жаттап алуға әкеліп соқтырады.

Пәнге қызығу жағдайында және жеткілікті елестету арқылы білімді меңгергенде жаңа бейнелер еріксіз жасалады — мұғалімнің түсіндіруінің немесе оқулықтың мәтінінің әсерімен. Білімді көрнекі түрде меңгеруде шәкірттердің қиялы дамиды, мазмұны жағынан да жан-жақты әрі бай болады табылады.

Оқыту үрдісінде жердің ұланғайыр кеңістіктері туралы түсініктері жасалады.

Оқыту үрдісінде қиялды дамытуға оқу материалының мазмұны ғана көмектесіп қоймайды, сонымен қатар тәсілдер мен әдістердің көмегімен бұл материал шәкірттерге жеткізіледі. Шәкірттердің қиялын дамытуда мұғалімнің көрікті сөзі, оқулықтағы нақтылы, бейнелі материалдың жеткілікті мөлшері, сонымен қатар көркем орындалған оқу құралдары — суретттер, үлгілер, кестелер, карталар, моделдер және т.б.

Шәкірттердің шығармашылық қиялын дамыту үшін сыныптық және сыныптан тыс сабақтардың — саздың, суреттің, жапсырудың, шығармамен жұмыстың, көркем әдебиетті оқудың, үйірмелерге қатысудың (әдеби, драмалық, көркемөнер, би, бейнелеу өнері және т.б.) мәні ерекше.

Бұл жерде қиялды дамытуға шәкірттердің қызығулары көмектеседі: танымдық, адамгершілік, эстетикалық, техникалық. Бұл қызығулар ерекше мектеп және жас жеткіншек кезеңде ерекше айқын аңғарылады.

Мектеп жасында қиял шәкірттердің ойын әрекетінде одан әрі дамиды. Әртүрлі ойынның түрлерінде шәкірт мазмұнды көңіл-күймен және елестетулермен байыйды, оларда шығармашылық, конструктивтік және көркемдік қабілеттіліктер дамиды.

Жоғары сыныптың мектеп оқушыларының қиялының іс-әрекеті негізінен болашақтың бейнесін жасауға бағытталған.

Мектеп оқушылары жас ерекшеліктеріне қарай әртүрлі қызығулары иедалының дамумен байланысты, оның ішінде, кәсіптік қызығулары арқылы олардың қиялы арман түрінде пайда бола бастайды. Жоғары сынып оқушылары өздерінің болашақ іс-әрекеті туралы, мамандықты таыдау туралы, шығармашылық еңбек туралы армандайды.

Мектеп шәкірттерінің және жеткіншіктердің қиялы мектепке дейінгілердің қиялынан өзінің тұрақтылығымен ерекшеленеді. Мектеп жасындағы шәкіртгердің еріксіз және ерікті қиялы өте тұрақты болады.

Дәрісбаян

Ойлау мен сөйлеу

Жоспар

Ойлау түсінік түсінік.

Ойлаудың адамның дүние танымындағы маңызы.

Ойлау адамның таным процесінің ең жоғарғы, күрделі формасы.

Ойлау арқылы болиыстың, дүниедегі заттар мен құбылыстардың жалпы және жанама бейнеленуі.

Ойлаудың түрлері және оның даралық ерекшеліктері.

Ойлау формалары. Ойлау операциялары.

Ойлаудың сезімдік таныммен және тілмен байланысы.

 

Адамның жануарлардан баста айырмашылығыойлау мен дыбысты анық тілі, сөйлеуі.

Тілдік белгінің қоғамдық әлеуметтік мәні, адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас жасап, пікір алысуы. Тілдік қызметі. Сөйлеу әрекетінің атқаратын қызметі.

Сөйлеудің физиологиялық негізі.

Сөйлеудің динамикалық локолизациясы

Сөйлеу әрекетінің бұзылуы.

Сөйлеудің түрге бөлінуі.

 

Ойлау - қоршаған ортаны ми арқылы бейнелеудің жоғарғы түрі, тек ғана адамға тән ерекше күрделі танымдық психикалық үрдіс.

Заттардың көптеген қасиеттерін адамдар сезім органдарының, яғни, көру, есту, сипай сезу, дәм жөне басқа сезімдердің көмегімен танып біледі. Бірақ елестетіп көрелікші, егер біздің дүние туралы барлық білімдеріміз тек затгарды түйсінумен және қабылдаумен тамамдалса, не болар еді?

Онда біз атомның құрылысын білмеген болар едік, себебі ол өте нәзік және біздің көзімізге көрінбейді, біздің құлағымыз естімейтін ультрадыбыстардың барлығы туралы білмеген болар едік, жерден күнге дейінгі қашықтықты (аралықты), жұлдыздардың температурасын және көптеген табиғаттың сырын білмеген болар едік.

Бірақ бізге атомның құрылысы да, ультрадыбыстардың қасиеттері де, жұлдыздардың температурасы да және т.б. біздің қолымыз жетпейді, оларды біздің көзіміз көрмейді, құлағымыз естімейді. Демек, сезім органдарымен қатар бізге тікелей түйсіну мен қабылдауға мүмкін болмайтын салаларды ашып беретін танымның ерекше тәсілі бар. Бұл тәсіл — ойлау.

Ойлаудың қандай ерекшеліктері сезім органдары арқылы мүмкін болмайтын салаларды тануға бізге мумкіншілік береді? Осындай мысалды ғылым тарихынан қарастыратын болсақ:

француз астрономы Леверье Уран планетасының қозғалысындағы ауытқуды бақылай келіп, оның себебін іздеді. Аспан денелерінің қозғалысы туралы мәліметтерді салыстыра және талдай келіп, ол Уран планетасының артында тағы да планета өмір сүреді деген қорытындыға келді, сол кезге дейін белгісіз планетаның тартылыс күші Уранның қозғалысындағы ауытқушылықтың себебі болып табылатындығын дәлелдеді.

Ол математикалық есептеулердщ көмегімен бұл планетаның орналасқан орнын дәл көрсетіп берді, оны телескоппен бақылау мүмкін болмады. Леверьенің математикалық есептеулеріне негіздей отырып, басқа ғалым Галле 1846 жылы телескоптың көмегімен көрсетілген орнында Нептун деп аталатын жаңа планетаны тапты.

Бұрынғы бақылауларда алынған мәліметтерді өндеу негізінде астрономның ойлау іс-әрекеті аңғарылды, ол ой қорытындысы жолымен планетаның болғандығы туралы қорытынды жасады.

Әрбір адам өзінің күнделікті өмірінде, еңбек іс-әрекетінде өзінің бақылауларынан қорытынды жасау қажеттіліктерімен кездеседі. Жұмысшы моторлар мен механизмдердің үйреншікті дыбысының бұзылуы бойынша станоктың оған көрінбейтін ақауы туралы біледі және оны жөндеуге уақытында тоқтатады.

Физик-ғалым ерекше пленкада қалдырылған іздер бойынша элементарлық бөлшектердің болғандығы туралы қорытынды жасайды.

Ойлау барлық жерде де қажет, онда қорытынды жасау арқылы біз жасырын, қабылдауға мүмкін болмайтын заггардың қасиеттері мен арақатынасын табамыз.

Ойлау - бұл ерекше дәл, терең, толық жалпы және жанама түрде шындықты бейнелеуге, негізінен біздің түйсінуіміз бен қабылдауымызға мүмкін болмайтын заттар мен құбылыстардың арасындағы мәнді байланыстар мен қатынастарды бейнелеуге бағытталған сананың қызметі. Біз қабылдауымыз бен түйсіктеріміз арқылы танып-білуге болмайтын заттар мен құбылыстардың ішкі моні мен заңдылықтарын тек қана ойлау арқылы танып білуге болады.

Мысалы, бізге белгілі, егер жарық сәулелерін шыны призма арқылы жіберсе, онда бұл сәуле спектордың жеті түсіне бөлінеді, оларды біз қабылдаймыз (көзбен көреміз). Физикадан бұл сәулелерден басқа, басқа да сәулелердің бары бізге белгілі, бұл сәулелер инфрақызыл және ультракүлгін деп аталады.

Бұл сәулелерді сезім органдарымыз арқылы көре алмаймыз, қабылдау мүмкін емес. Олардың табиғаты ойлаудың көмегімен ашылған.

Дүниеде көптеген құбылыстар кездеседі, біз оларды қабылдай, елестете алмаймыз, ал олар туралы ойлауға болады. Мысалы, елестету арқылы 1 секундына 300.000 км жылдамдықпен болатын қозғалысты білуге болмайды, ал ойлау арқылы біле аламыз (бұл жарықтың жылдамдығы). Осындай жылдамдықты сезім органдарымыз арқылы ажырату мүмкін емес, тек ойлау арқылы мүмкін.

Сонымен, ойлау деп қоршаған дүниедегі заттар мен құбылыстарды жанама және жалпы сөздік түрде бейнелеу үрдісін айтады.

Ойлау таным үрдісінде ерекше рөл атқарады. Ойлау танымның шекарасын кеңіте түседі, түйсіктер мен қабылдаудың тәжірибесінің сыртқа шығуына мүмкіншілік береді.

Ойлау үрдісінің мәні, оның құдіретті күші туралы заманымыздың ұлы жазушысы-гуманисі Шыңғыс Айтматов былай деп жазды:

"Кез-келген жағдайлардағы адамның қуатты құралы -оның ақыл-парасаты. Дүниені шексіз тануда, болмысты өзгертіп, адамның шексіз қажеттеріне бейімдеуде ақыл-парасат қүдіретті де сарқылмас мол. Ақыл-ойдың шығармашылық байлығын Күннің ғана энергетикалық байлығымен теңестіруге болатын шығар деп ойлаймын".

Ойлау жоғарғы таным үрдісі болып табылады. Ойлау әруақытта да қандай да болсын міндеттерді шешуге бағытталған.

Ойлау үрдісінің физиологиялық негізіне бас ми үлкен жартышарларының қыртысының күрделі анализдік-синтездік қызметі жатады.

Бас ми қыртысында сыртқы, ішкі тітіркендіргіштерді анализдсу жоне синтездеу нәтижесінде уақытша жүйкелік баланыстар немесе ассоциациялар ұйымдасады, олар ойлау үрдісінің физиологиялық негіздері болып табылады.

Ойлау үрдісінің негізіне екі түрлі уақытша жүйкелік байланыстар жатады: бірінші және екінші сигналдар жүйелері. Бірінші сигнал жүйесі тітіркендіргіштерінің әсерімен пайда болатын уақытша байланыстар тікелей біздің түйсінулерімізбен, қабылдауларымызбен және қоршаған дүние туралы елестетулерімізбен байланысты.

Бірақ ойлау тек бірінші сигнал жүйесіне негізделіп қоймайды, сонымен қатар негізінен екінші сигнал жүйесінің уақытша байланыстарына негізделеді. Екінші сигналдық жүйкелік байланыстар создің көмегімен заттардың арасындағы қатынастар мен байланыстарды бейнелейді.

Себебі сөздер "сигнаддардың сигналы" ретінде жалпылама тітіркендіргіштер болып табылады. Бірінші және екінші сигнаддар жүйесінің өзара әрекетінде жетекші рөлді екінші сигнал жүйесі атқарады.

Адам ойлауы сөйлеумен бөлінбейтін байланыста. Ой тілден тыс, сөйлеуден тыс пайда болуы, өмір сүруі мүмкін емес. Біз сезбен ойлаймыз, оларды дауыстап немесе іштей сөйлейміз, демек, ойлау сөйлеу түрінде іске асады.

Тіл — бұл сөздік белгілердің жүйесі, адамдардың бір-бірімен қатынас құралы. Сөйлеу - адамдардың қатьгнас жасау мақсатында тідді пайдалану үрдісі.