Тақырыбы: Шаруашылық жүргізуші субъекті табысының салыстырмалы қаржылық көрсеткіштерінің талдау арқылы басқару

 

Слайд 1

Сұрақтар:

 

1.Кәсіпорындағы нақты қаржы рыногының табыстылығы

2. Қаржылық инструменттің инвесторлармен талап етілетін табыстылығын анықтау

3.Компаниялардағы меншікті капиталының негізін акционерлік капиталы

 

Құнды қағаздардың немесе олар портфельдерінің табыстылығымен қатар, нақты қаржы рыногының табыстылығы (мысалы, NYSE) анықталуы мүмкін. Ол үшін қандай да бір қор индексінің (DJIA, S&P 500 және т.б.) өзгеруін пайдалануға болады. Осы индекстің белгілі бір кезеңде өсуі (төмендеуі) кезең басындағы индекс мәніне жатқызылуы тиіс:

r_m = (1)

 

мұндағы

І₁, І₀ – кезең басы мен соңына сәйкес қор индекстерінің мәні;

r_m - рыноктың жалпы табыстылығы.

Бір акция табыстылығының бүкіл рынок кірістілік деңгейіне тәуелділік дәрежесін келесі түрдегі регрессиялық теңдеулер құру тәсілімен анықтауға болады:

y= α+β×x+ ε (2)

мұндағы y – нәтижелі көрсеткіш;

α – регрессия теңдеуінің еркін мүшесі;

β – регрессия коэффициенті;

x - әсер етуші фактор;

ε - ақаулар.

 

x факторлық көрсеткіш өзгерісінің y нәтижелі қасиетке әсері қаншалықты күшті екендігін көрсететін β регрессия коэффициенті осы теңдеудің маңызды факторы болып табылады.

Сонымен, β регрессия коэффициенті - диверсификациялауға көнбейтін жүйелі қатердің (тәуекелдің) сандық өлшемі. β коэффициенті бар, 1 –ге тең құнды қағаз жалпы рыноктағы іс әрекетті қайталайды. Егер коэффициент мәні 1-ден артық болса, онда құнды қағаз реакциясы рыноктың өзгерісінің алдында жүреді (озады). Осындай қаржылық активтің жүйелі қатері орташадан жоғары болады. β коэффициенттері 1 –ден төмен (0-ден жоғары) активтердің қатері анағұрлым төмен. β коэффициенттері тұжырымдамасы қаржылық активтерді бағалау моделінің негізін құрайды (Capital Assets Pricing Model - CAMP). Осы көрсеткіш арқылы инвесторлармен жүйелі қатері орташадан жоғары салымдар бойынша талап етілетін қатер үшін сыйақы шамасы есептелуі мүмкін.

Слайд 2

 

Қаржылық инструменттің инвесторлармен талап етілетін табыстылығын анықтау келесі формуламен орындалады:

r = (3)

 

мұндағы r_f - табыстылықтың қатерсіз деңгейі (rick free).

 

CAMP салмақты математикалық негіздемесі бар, ғылыми теория болып табылады. Оны «жұмыс істету» үшін абсолютті тиімді нарық, транзакциялық шығындар мен салықтардың болмауы, барлық инвесторлардың несие ресурстарына деген қол жетерлігінің тең болуы сияқты мүмкін емес шарттардың сақталауы тиіс. Дегенмен, соншалықты абстрактылы логикалық құрылым нақты қаржылар аумағында жалпы танымалдыққа ие. Merril Lynch инвестициялық банкі сияқты ірі нарық институттары қор биржаларында бағамдалатын барлық ірі компаниялардың β коэффициенттерінің есебін тұрақты жүргізеді. Қазақстанда қалыптасқан қаржы инфрақұрылымының болмауы берілген модельдегі барлық әлеуетті пайдалануға кедергі болмайды.

Мысал келтірейік. β коэффициенті 2,5 тең компания жай акцияларды эмиссиялау жолымен қосымша меншікті капиталды тартуға кірісті делік. Қатерсіз пайыздық ставка деңгейі 6,25 %, ал S&P 500 индексімен есептелген рыноктың орташа табыстылығы – 14 % -ды құрады. Өз құнды қағаздарын инвесторларға тартымды ету үшін компания олар бойынша ұсынатын жылдық табысы 25,625% -дан (6,25+2,5*(14+6,25)) кем болмауы тиіс. Қатер үшін сыйақы мөлшері 19,375% -ды құрайды. Капитал бағасының төмендеуіне рынокпен қойылатын аса маңызды шектеулер, компанияның тартылатын капиталмен қаржыландырылатын инвестициялық жобалардың табыстылығына шек қояды. Бұл жобалар табыстылығының ішкі нормасы 25,625 % -дан кем болмауы тиіс. Қарсы жағдайда жобалардың NPV – ы компания құнының өсуін қамтамасыз етпейді.

Жалпы жағдайда капитал бағасы – сәйкес қаржылық инструменттің толық табыстылығы. Іс жүзінде компанияның тартылатын капиталға төлейтін бағасы инвестор алатын табыс шамасымен сәйкес болмауы мүмкін. Бір жағынан, ресурстарды тарту барысында капитал сатып алушы үшін қосымша шығындардың (эмиссиялық шығындар, брокерлер мен банктерге делдақдық ақы) туындатуы мүмкін. Олар осы ресурстар бағасын ұлғайтады. Екінші жағынан, эмитенттің инвесторларға табыс төлеумен байланысты шығындары кей жағдайда салық салынатын пайда сомасынан шегерілуі мүмкін. Сондықтан, компания үшін капитал бағасыинвесторларға төленетін табыстылықтан төмен болуы мүмкін. Осы әсер шамасын сандық өлшеу үшін облигациялардың толық табыстылығын (1-t) өрнегіне көбейтеді, мұндағы t – пайдаға салынатын салық ставкасы. Сонымен, қарыз капиталының бағасын анықтау екі кезеңде өтеді: әуелі облигациялардың толық табыстылығы есептеледі (эмиссия бойынша шығындар есебімен), соңынан алынған нәтиже салық қорғаны әсерінің шамасына сәйкес түзетіледі.

 

Слайд 3

 

Көптеген ірі компаниялардың меншікті капиталының негізін акционерлік капитал құрайды, бірақ бұл ұғымдарды өзара тең деп айтуға болмайды. Бір жағынан, меншікті капитал акционерліктен бөлінбеген пайда сомасына артық. Екінші жағынан, жай жіне мәрбелі акциялар арасында маңызды айырмашылықтар бар. Соңғыларына борышты қаржыландыру инструменттеріне ұқсас: эмитент – кәсіпорнында эмиссия проспектінде белгіленген, артықшылығы бар акцияны ұстаушыларға дивидент төлеу міндеттемелері пайда болады. Бұл инвесторлар үшін жай акциялармен салыстырғанда, мәрбелі акциялар қатерінің төмендігін білдіреді, яғни олар бойынша аз табыс алуға келісім білдіреді. Осындай капитал бағасы қарыз қаржыландыру бағасы мен жай акционерлік капитал бағасы арасындағы аралық орынды алады. Берілген ерекшелік жай және артықшылығы бар акцияларды шығарудан алынатын капитал бағасының деңгейін жекелеп есептеуді талап етеді. Тағы да бір дербес есептеу бөлінбеген пайданың бағасын анықтау үшін жүргізіледі.

Артықшылығы бар акциялар бойынша девиденттер жай акциялы кірістермен салыстырғанда бірінші кезекті ретпен төленеді. Шығысты эмиссия бойынша есептегенде артықшылығы бар акционерлік капиталдың девидентті кірісінің деңгейі берілген қаржылау нысанының жауапқа тарту бағасын құрайды. Облигация бойынша пайыздық төлемге қарағанда артықшылығы бар акциялар бойынша девиденттер қосындысы салық салынатын кірістің құрамынан шығарылмайды, демек, бұл жағдайда салықтық қалқан әсері пайда болмайды.

Жай акциялар, артықшылығы бар акцияларға қарағанда, өздерінің иелеріне девидент төлеуде кепілдік бермейді.Осыған байланысты берілген қаржылаудың бұл түрі тәуекелді болып табылады және осыған сәйкесті, қымбатырақ. Жай акцияларға қарасты белгісіздік акционерлік капиталдың құнын анықтау процедурасын күрделірендіреді Берілген тапсырманы шешудің ең аз дегенде 4 тұжырымы бар:дисконтты дивиденттер ағыны әдісі; қаржылық активтер бағалау моделін қолдану;берілген компанияның облигация кірісінде орналастырылған баға; «баға/пайда» коэффицентін пайдалану; Осы төрт әдістің әрбіреуі өзіндік кемшіліктері мен айқын басымдылықтары бар, бірақ ешбіреуі де идеалды емес екнін айта кеткен жөн.

Компания әр түрлі инвистициялық қажеттіліктерді жабу үшін қосымша капитал тартады: жоғары кірісті проекттерді реализациялау, өндірістік инфрақұрылымның дамуы, бар қордың өсуі және т.б. Инвистициялау бағытының жалпы санына қарамастан, олардың әрбіреуінің қаржыландыру нысанының құрылымы өзгеріссіз қалуы тиіс. Сондықтан, инвистициялық поектілеу кезінде капиталдың жеке нысанының бағасы емес, берілген құрылымның капиталының орташа бағасы қолданылады.Көрсетілген нысандардың әрбіреуінің бағасы басқа ештеңе болмағандықтан, барлық нысандардың бағасының жиынтығы орташа кірістік формуламен анықталады, яғни орташа арифметикалық өлшенген формуламен анықталады. Осылайша капиталды тарту бойынша шығынның орташа ауқымы былай белгіленеді: WACC (Weighted Average Cost of Capital)

 

WACC = _i * W_i = K_e * W_e + K_{ps *} W_ps + K_d * W_d (4)

Мұндағы W – капиталдың жалпы көлемдегі нақты нысанның меншікті салмағы;

K_e – капиталдың меншікті бағасы;

K_ps – артықшылығы бар акцияларды шығару есебімен жазаланатын капиталдың бағасы;

K_d – қарызға алынған капиталдың бағасы;

Капиталдың жеке түрлерінің бағасының процедурасы көтеген дау тудырады: қандай құн негізге алынуы тиіс – нарықтық немесе баланстық? Теорияда алалау бағалауға нарықтық құнмен беріледі. Бұған дәләл: капиталдың нақты құны тек қордық нарықта ғана әшкерленуі мүмкін. Демек, есепке баланста көрсетілген бухгалтерлік мәліметті емес, акция мен облигацияның бағасын кесуге сәйкесті, өндіріс орнындағы қарызға алған және жеке капиталдың нарықтық құны туралы мәліметті қабыдау қажет. Бірақ, бұндай тұжырымның тәжірибелік реализациясы көптеген қиындықтарға әкеледі: егер –нд3р3с орнының барлық құнды қағаздары нарықта белседі сатылады деп есептесе де олардың бағалары маңызды тербелісте болуы мүмкін. Сондықтан да тәжірибеде, теориялық прициптен шегіну сияқты қарастырылмайтын баланстық құн бойынша капиталды бағалау қолданылады.

 

Дәріс