Би Темірге айтқан бірінші толғауы

 

Аспанды бұлт құрсайды —

Күн жауарға ұқсайды.

Көлдерде қулар шулайды —

Көкшіліден ол айуан

Соққы жегенге ұқсайды.

Көп ішінде бір жалғыз

Көп мұңайып жылайды —

Күйбеңдескен көп жаман

Сөзі тигенге ұқсайды!

Алп, алп басқан, алп басқан

Арабы торым өзіңсің,

Жазылы, алтын, қол кескен

Алдаспаным өзіңсің!

Білерді білмес не демес,

Сұлтан ием, сен менің

Бармай тапқан Қағбамсың!

Алтынды кесе сары бал

Алсам, мен саған ұсынармын,

Тал мойныма қол артсаң,

Күліктен бек ұнармын.

Көбең семіз торыңмын,

Көп құлыңның бірімін –

Жақсыңнан мені кем көрдің,

Жаманыңмен тең көрдің.

Жақсыңнан мені кем көрсең,

Жаманыңмен тең көрсең,

Ұялы берікке қос артып,

Сен есенде, мен сауда

Ырысымды сындайын,

Сегіз қиыр шартараптан іздермін!

Еділден аққан сызашық

Біз көргенде тебінгіге жетер-жетпес су еді

Телегейдей сайқалтып,

Жарқыраған беренді

Теңіз етсе, Тәңірі етті!

Жағасына қыршын біткен тал еді —

Жапырағын жайқалтып,

Терек етсе, Тәңірі етті!

Тебінгеннің астынан

Ала балта суырысып,

Тепсінісіп келгенде

Тең атаның ұлы едің,

Дәреженді артық етсе, Тәңірі етті!

Тобылғының берегі

Иіл болып беріш бітсе,

Айбар болар терегі,

Атаның ұлы жақсыға

Малыңды бер де басың қос,

Бір күні болар керегі.

Бостаны бар-ды теректің,

Болаты бар-ды беректің,

Тұсындағы болған нартың қорлама,

Тұсындағы болған нартың қорласаң,

Табылмас-ты керекте.

Айдын шүйсең — тарлан шүй,

Көтерілген сона құтылмас.

Жауға кисең — берен ки,

Егеулеген болат өте алмас.

Есендікте малыңды бер де батыр жи,

Басыңа қыстау іс түссе,

Дұспанның қолы жете алмас!

Бар күшіңді сынамай,

Балуандармен күреспе —

Таң боларсың әлемге,

Сөз боларсың күлемге.

Ақылсыз достыдан

Ақылды дұспан артық-ты,

Дұспаныңнан бір сақын.

Елі ішінде айқасып,

Ойнап жүрген достарыңнан мың сақын.

Жоғары қарап оқ атпа,

Жуық түсер қасыңа.

Жаманға сырыңды қосып сөз айтпа,

Күндердің күні болғанда,

Сол жаман айғақ болар басыңа.

Жақсы да келер бұ көпке.

Жаман да келер бұ көпке.

Түгел іс қойып болмас бір кепке.

Сен — алтынсың, мен — пұлмын,

Сен — жібексің, мен — жүнмін,

Сен — сұлтансың, мен — құлмын,

Сен — сұңқарсың, мен — қумын,

Жемсауыңа келгенде,

Сұлтан ием, сом жүрегім аяман!

Саған дұспан — маған жау,

Керекті күні алдында

Ғазизлеген сұлтан жаным аяман!!

 

Би Темірді хаж сапарынан тоқтатуға айтқаны

 

Қара бас күспен шалдырып,

Көк теңіздің үстінде

Көтеріп желкен аштырып,

Жүк тиедің кемеге,

Ниет еттің Тәңірінің үйі Кебеге!

Жүк тиесең, кетерсің,

Ниет етсең, жетерсің,

Жетсең, тауап етерсің, —

Етектеп жиған көп халқың,

Сұлтан ием, кімге асмар етерсің!..

Ашалай шалың ақталап,

Шемшірлігің ноқталап,

Шал сақалың жылаттың,

Атаңнан қалған көп халықты

Ер өзіңден соңратын

Тек бір жардан құлаттың!

Қара басты ақ құспен

Кендір баулы ақ желкен

Көк теңізді жал толқынға жектірдің!

Қара сия, ақ қағаз

Дестіге өнер төктірдің!

Бұ кеткеннен ұайтпасаң,

Ел, әйелің, сәбиің

Көзінің жасын төктірдің,

Қабырғасын сөктірдің!

Едігеден туған ұғылдың

Мырзасы өзің болғансың,

Атан қумас бурасың,

Һәр ісінде турасың.

Ер өзіңден соңратын

Емен салдай батар ол.

Алыс жерден мөһүлі шұбар хат келсе.

Күйбеңдескен көп жаман

Құлағын салып тұрар ол.

Ақ ала таудың алдында

Ақ ала жылқы жусайды.

Айналдырып қарасам,

Сол жылқының ішінде

Ат тапқандай бие жоқ.

Жолың да болсын, ау, ием,

Сен де кетіп барасың.

Енді өзіңден соңратын

Жұртқа бір лайық ие жоқ.

Темір еді биіміз,

Теңіз еді халқымыз,

Тебірлерге қалғанда

Теңселер сойды ауыр ноғай жұртыңыз!

Соқса бір жілік сындырған,

Көк қоянның қос құлағын тұндырған,

Көгілдірдің жез қанатын сындырған,

Тегеурінді болат темірдің

Тегеуріні өзіңсің!

Айдынды көлге қас шауып,

Тоғызын соғып ұшырған

Қу сұлтаны саһарсың!

Саһарыңды сайлап қаусырған

Боз сұңқарым өзіңсің!

Тебірдің жұртта не ісі бар,

Тепкісіздің сеніменен не ісі бар,

Сұлтан ием, жұрт иесі өзіңсің!

Соқса бір қурай сындырмас,

Құладын жаман қу алмас,

Құладын қудың теңі түгіл-ді, —

Тебіренсе ауыр жұртын тындырмас,

Тебір жаман жұрттың теңі түгіл-ді.

Тіленшіұғлы Шалкиіз

Иесі би Темірдің тұсында

Бұлтқа жете жаздады бұ мүйіз.

Иесі би Темірден соңратын

Тұқылдықтан тарсылдап,

Үзілер болғай сол мүйіз,

Әбсінде ғалым жидырып,

Ақ кітабын жайдырып,

Қайратымды білгейсің.

Ағбытпа, ханым, күннен соң,

Сіздің естен кеткенмен,

Біздің естен кеткен жоқ:

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,

Соқыр бурыл байталға

Сонда бір жайдақ мінгенсің...

Қалмақтың Бөрі ханы келгенде,

Қаланың қасы бүлгенде,

Хандар қалаға қылаған...

 

АҚТАМБЕРДІ

 

Күлдір де күлдір кісінетіп,

Күреңді мінер ме екеміз?!

Күдеріден бау тағып,

Ақ кіреуке киер ме екеміз?!

Жағасы алтын, жеңі жез,

Шығыршығы торғай көз

Сауыт киер ме екеміз?!

Ор қояндай жүгінтіп,

Аш күзендей бүгілтіп,

Жолбарыстай шұбарды

Таңдап мінер ме екеміз?!

Сол шұбарға мінген соң,

Қоңыраулы найза қолға алып,

Қоңыр салқын төске алып,

Қол төңкерер ме екеміз?!

Жалаулы найза жанға алып,

Жау қашырар ма екеміз?!

Тобыршықты әндіген

Толтыра тартар ма екеміз?!

Тобылғы түбі құралай,

Бытыратып атар ма екеміз!

Жарлауға біткен жапырақ —

Жамылсақ, тоңар ма екеміз?!

Жазыққа біткен бүлдірген —

Сұғынсақ, тояр ма екеміз!

Тобылғы сапты қамшы алып,

Тұмар мойын ат мініп,

Қоныс та қарар ма екеміз!

Ел жазылып жайлауда,

Жақсылар кеңес құрғанда,

Мұртымыз өрге шаншылып,

Бұрын да сөйлер ме екеміз?!

 

От басар орны отаудай,

Қабырғасы халық орнаған жонсаудай,

Ор қояндай қабақты,

Қиған қамыс құлақты,

Сары мысықтай азулы,

Саптыаяқтай ерінді,

Қидасын кәрі жілікті,

Омырауы есіктей,

Ойынды еті бесіктей,

Табаны жалпақ тарланды

Таңбалап мінер ме екеміз?!

Сол тарланға мінген соң,

Өзен де өзен, өзен су,

Өрлерде жортар ма екеміз?!

Аңдысын жүрген дұшпанның

Бұлттан шыққан ай бетті,

Мұнардан шыққан күн бетті,

Айттырса, бермес сұлуын

Аппақ қылып маңдайын,

Бұғақ қылып таңдайын,

Қиылдырып қастарын,

Төгілдіріп шаштарын,

Күнінде аламанға

Тегін олжа қылар ма екеміз?!

 

Күлдір-күлдір кісінетіп,

Күреңді мінер ме екеміз?!

Күдеріден бау тағып,

Қамқапты киер ме екеміз?!

Өзенге бие байлатып,

Төскейге орда орнатып,

Төрткілдеп ошақ қаздырып,

Төбел бие сойғызып,

Төменде бидің кеңесін

Біз де бір құрар ма екеміз?!

Құлаты тауға қол салып,

Садақтың оғын мол салып,

Бетпақтың ең бір шөлінен

Тетелеп жүріп жол салып,

Қолды бір бастар ма екеміз?!

Майданда дабыл қақтырып,

Ерлердің жолын аштырып,

Атасы басқа қалмақты

Жұртынан шауып бостырып,

Түйедегі наршасын,

Әлпештеген ханшасын

Ат артына мінгізіп,

Тегін бір олжа қылар ма екеміз?!

Кеуде бір жерді жол қылсам,

Шөлең бір жерді көл қылсам,

Құрап жанды көп жиып,

Өз алдына ел қылсам!

Асқар бір тауды жайласам,

Желілеп бие байласам,

Күнде жиын, күнде той,

Қыз-бозбала ойнатсам,

Тентегін түзеп байқа деп,

Ішінен биді сайлатсам,

Құлым бір ұлдай киінсе,

Көркемін көрген сүйінсе,

Атымтай Жомарт секілді

Атағым жұртқа білінсе!

Өзім бір бөлек жайласам,

Жігіттен нөкер сайласам,

Ойпаң жерге он отау.

Қыраң жерге қырық шатыр тігіп,

Қонағымды жайғасам!

Пышақтан малым кетпесе,

Қазаным оттан түспесе,

Ауылдан топыр үзілмей,

Ошақтың оты өшпесе.

Май жемесе қонағым,

Қан жемесе барағым,

Он кісіге жараса

Бір кісіге арнап тартқан табағым!

Халыққа атым білініп,

Шүлеңгір мырза атанар ма екеміз?!

Төскейде кеңес топтанып,

Жақсылар үйде баптанып,

Нөкерлер жүрсе сап түзеп,

Қос-қосымен шаттанып.

Қиуадан ақыл алатын,

Қияннан айла табатын

Ерлерден салсам нөкерді

Дұшпаннан кекті алатын!

Жоны бір жалпақ жотадай,

Мойны бір жалпақ бұқадай,

Балуаннан нөкер барлатып,

Күреске салар ма екеміз?!

Артықша көзге көрініп,

Балуаным жықса таңлатып,

Алмасын арнап суарып,

Ақ сауыт соқса зергерім,

Таудағы сала бұғыны

Аңдып бір атса мергенім!

Көкорай көктем болғанда

Дауысы бар азандай,

Желіні бар қазандай,

Жаралы қудай ыңырантып,

Жарылған мұздай күңірентіп,

Қайрауықтың ащы күйіндей

Қайырып боздап күйлентіп,

Боталаған боз інген

Азан-қазан, уда-шу

О да бір алса мазамды-ай!

Алғайдың құба жонына

Жайылған қойым сыймаса,

Жүз бүркеншек, жүз қоспен

Қатар жүріп жинаса!

Көк алалы көп жылқы

Көлге бір түссе көз жетпей,

Санап санын алуға

Есебіне жан жетпей...

Беглерім мінсс шұбарын,

Жұлындай қылып жаратып!

Елден елді аралап,

Тектіден текті саралап,

Беглердің қызын айттырсам,

Нұсқасын байқап шамалап —

Сынға толса сияғы,

Әлбеті шамның шырағы,

Мұхиттан сүзіп шығарған

Қымбатты гауһар бағасы.

Жүз нарға кілем жаптырып,

Қазақтан сәнін арттырып,

Ұзатып алсам сәнменен,

Көңлімді хош таптырып.

Бала берсе тезінен, —

Пірлердің бітсе демінен,

Шілтеннің тиіп шылауы,

Артылып туса өзімнен!

Осындай берген дәулетті

Көтеріп тұра алар ма екеміз?!

 

МБЕТЕЙ

 

Қабырғасы сөгіліп,

Шапқанда батыр төгіліп:

Қаракерей Қабанбай,

Қанжығалы Бөгембай,

Сары, Баян мен Сағынбай

Қырмап па еді жауыңды,

Қуантпап па еді қауымды,

Ұмыттың ба соны, Абылай!

 

Дүние кезек, Абылай!

Қаласың әлі-ақ сен былай!

Артыңдағы балаңа

Табылар батыр тағы да-ай!

Сондай ерлер көп тусын

Деп тілей бер, а Құдай!

Орта жүзде қатын көп,

Туатын кейін батыр көп,

Сол мұқатар жауды деп,

Елестер көзге сағымдай.

 

Ей, Абылай, Абылай,

Сөзімді тыңда тағы да-ай!

Өзіңнен біраз жасы үлкен,

Дөмпеш таудай басы үлкен,

Жасында болған сырласың,

Үлкен де болса құрдасың,

Сексеннен аса бергенде,

Қайрылмас қаза келгенде,

Батырың өлді — Бөгембай!

 

Иманын айтып өлерде,

Иекке жаны келгенде,

Сәлем айтты үш қайта,

Кеттім деп сізді көре алмай.

Батырды қолдан өткіздім,

Сәлемін міне жеткіздім.

Жыламай тыңда, Абылай,

Жараға жақсы қасқарар,

Ойбайлап жаман бас салар,

Көріспей айтты демеңіз,

Осы еді біздің келген жай.

Көзіңнің жасын тыя көр,

Жақсылық бата қыла көр.

Тағы да талай бақ берсін,

Балаңа алтын тақ берсін,

Бөгембайдай жас берсін,

Өлшеусіз мал мен бас берсін!

Бөгембай сынды батырдың

Береке берсін артына-ай,

Сабыр берсін халқына-ай.

Жасаған ие жар болып,

Бейіште нұры шалқығай!