Ойлау психологиясының негізгі мәселелері және тарихы.

Психологияда ойлауға байланысты өзекті мәселелерді өмір тәжірибесінде қаншалықты маңызды екендігі бұл лекцияның негізгі мақсаты болуға тиіс. Біздер әр уақьпта бірінші орынға ойлаудың тарихи дамуын қойьш, бұл мәселені ассоциация психологиясының тәжрибе жүзіндегі зерттеулері арқылы қай бағытта және оларды қалайша шешкендіктерін сіздерге мүмкіндігінше толық баяндап беруді басты міндетім деп санаймын. Ассоциация психологиясы осы орайда зор қиындықтарға душар болды: бұл психология тұрғысынан ойлаудың мақсаты мен бағдарының дамуын ғылым тұрғыдан алып баяндап беру оп-оңай мәселе емес-ті. Ассоциациялық байланыстардың мәні бойынша белгілі бір түсінік өзге жағдайларды тудырады. Сондай-ақ мұндай түсініктердің туындауы араластық немесе мезгілдік жағдаяттарға барып ұшырасады. Солай болғанымен де ойлау бағыт-тылығы нендей түсініктердеі пайда болады? дейтін сауал біздерді ойландыра түседі. Ассоциациялық байланыстардың түсініктерінен туындайтын ой жүйесін ойлаудың даму жолын қалай түсіндіре аламыз? Адамның ойлауы бойынша алға қойған міндеттерді қалай шешеміз? Ассоциациялық байланыстардың тізбегі арқылы және адамның қарапайым ойлау әрекеттері нәтижесінде қажетті мәселелер түйінін дұрыс шеше аламыз ба? Мұндай сұрақтарға ассоциация психологиясы қосымша ұғым-түсініктерді пайдаланғанымен тәжірибе жүзінде айқын жауап бере алмады.

Дегенмен ассоциацня психологиясының өкілдері ойлаудың негізгі мақсаты мен қисынды жүйесін тәжірибе жүзінде жаңа ұғымды қолдана отырып, қалайда түсіндіріп беруді қолға алып, өздерінше тырмысып бақты. Олар ғылымға қажырлылык (латын -тілінде – персеверация – қажырлылық, табандылық) деген ұғымды ендірді. Соның көмегімен ойлау әрекеттерін ассоциация (принциптеріне сүйеніп шешуді мақсат етті. Бұл ұғымның мәні мұнадай: ассоциация психологгарының айтуынша біздің санамызда ассоциациялық бағытпен бірге, оған қарсы тұратын бағдар да бар. Сол бағдар адам санасында ірге теуіп бекиді. Егер мұндай бағдар өзге бағдармен ығыстырылатын болса, онда олардың өзара байланысты нәтижесінде қажырлылық пен табандылық көрсететін бағдар пайда болады. Ассоциация принциптеріне орай ол бұрынғы өз орнына барып жайғасады деген дәйек келтіреді.

Тәжірибе жү ргізген бірсыпыра авторлар біздерге қажетті болған түсініктерді, атап айтқанда, осындай қажырлы бағытты иісті орнында қолданып, ойымыз бен іс-әрекеітерімізді онан әрі арай өрістетіп отыруға мәжбүрміз дейді.

Сол кездегі психолог мамандар ойлауды дамытуда ассоциация бағыты және қажырлылык бағдар өзара бірігіп қолда-нылатындырын өздерінше түсіндірді. Сол кездегі мұндай пікірді қызу қолдаған ғалым Г.Эббингауз еді. Оя ойлауға өзінше анықтама бере отырып, бұл процесс адамның тұрақты идеясы және құйын мен идеялык шабысы арасындағы құбылыс деп бағалады. Дегенмен, Эббингауз өзінің көзқарасын қорғау ниетімеі бірнеше мысалдар келтіреді. Онын мұндай мысалдары бір жағынан қарағанда қарапайым болып көрінеді де, ал екінш жағынан алғанда жігі жабыса қоймайтын дерекіліктері бірден көзге түседі. Эббингауз былай деп жазды: Сіз өртенеп жатқан үйдің жабык бөлмесінде қалып қойған адамды көз алдыңызға елестетіңіз және ондай қатерлі жағдайдан құтылу жолын қарастырыңыз. Сол адам осындай хауіпті жағдайда өзін қалай ұстай алар еді, ол қандай күйде болады? Ондай адамның ойы бір жағынан өкпесі алқынып, өз ойымен өзі әуреленіп далбалақта; жүгіріп келе жатқан ауру адамның кейпін еске түсіреді емес пе. Ол есігі жабық қалған бөлмеде өрттен кұтылу айласын іздес тіріп, терезе мен есік арасында ары-бері жүгіріп алақтайды, әлде бір сырттан көмек бола ма екен деп үміттенеді, оған шыдамы жетпесе, онда ол терезеден, қандай хауіпті болса да, сыртқа секіріп түсуге мәжбүр болады.

Осындай қауіпті жағдайда оның ойы дегбірсізденіп жай тап-пай бір нәрседен екінші нәрсеге секірмелі күйге түседі. А екінші жағынан алғанда, оның құқындағы мұндай қауіпті жағдайға қарсы тұратын қажыры мен табандылығы санасына саңлак түсіріп, денесін қыздырып бара жатқан оттан аман-есе құтылудың айла-шарқын іздейді. Ойлау әрекеті адамда сабырлы сезім тудырып, қауіпті жаұдайға қарсы тұрса, онда бұл табандылық пен қажырлылық көрінісі. Біздің сөз етіп отырған мәселемізге қатысты ойлау қасиеті. Мұның бәрі ассоциациялық байланыстардын жемісі, ол өзіне-өзі қарама-қарсы ассоциация тудырадьі.

Осы айтылған ойлаудағы екі түрлі бағыттың шашырап жайлауы салдарынан туындайтын адам ойлауының ерекшеліктерін Эббингауз ауру адамның тек жабысқақ ой және ол адам идеясынын шабысы сииатыңда болады деп түсіндіреді.

Адам ойлауынлағы мұнда екі түрді ерекшеліктің екеуі де саналы әрекет болып саналғанымен, олардың шашыраңқы жағдайында адамнын бойын ашу-ыза кернеп, есалаңдатып жібереді дейді. Баланың даму процесінде мұндай көрініс оның белгілі бір затқа, іске шүйіліп, оларды қызықтау әрекеттерімен байланысты, сөйтіп оның табандылығы мен қажырлылығы аркасында әрбір іске деген құлшынысы сәблік кезеңнен басталады. Алайда баланың ойлауындағы мұндай әрекеттер, ересек адамдардың істерінен айырмашылығы, олардың өзара байланысы жоқ жүйесіз сипата болады.

Сонмен ассоциация психологиясы балалар ойлауының амуындары басты бағыт ассоциациялық және қажырлылық принциптері негізіңде өзара тығыз ұштасып, бірімен-бірі біте айнасып жататым қасиеттері деп санады.

Алайда мүңдай тұжырымның дәрменсіз екендігін бүдан ылайғы кездерде жүргізілген тәжірибелер аркылы аныктап, ой-ау туралы ассоциация психологияеынын негізгі жүйесін сақтап алу ниетімен соңғы рет теориялық көзқарастың іргесі қаланды. Бұл көзқарасты тұжырымдаран немістің психологі Н.Ах болды.

Ахтың ойлауға арналған алғашкы зерттеулерінде ассоциация мен қажырлылық бағыттары тұрғысынан бұл процеске берген түсініктерді жеткіліксіз деп тапқаны мәлім. Өйткені бүл а бағыт та ойлаудың ақылмен байланысты болатындығын жете түсіндіре алмады және ассоциациялық байланыстардың өздері де жан-жақты болатындығы ескерілмеді. Соның салдарынан мұндай көзқарастар сәтсіздікке ұшырап, балалардың ойлауын зерттсу мынадай үш түрлі арнаға бөлініп кетті.

Бихевиоризм

Оның бір арнасы – қазіргі бихевиоризм. Бұл арна негізінен бұрынғы ілімді жоққа шығарады. Бұл арнаны Д.Уотсон және оның жақтастары негіздеген теорияны басшылыққа алады. Ойлау процесі бұл теория бойынша алғашқы қозғалыстардың қарапайым ассоциациялармен алмасуы бастапқы сипатта, не ашық түрінде көрінеді. Уотсон теориясы мұндай пікірді аяғына дейін жеткізу мақсатымен ассоциациялық және қажырлылық бағыттарын біріктіре отырып, оны байқап көру мен қателесу теориясына әкеп тіреді. Мұндай теория бастапқы кезінде жәндіктердің қылығының шиеленісті жағдайларда қандай болатындығын түсіндіру үшін қолданылған болатын. Бұл теория бойынша жәндіктер психологиясында әр алуан әрекеттер жасауының әдіс-тәсілдерін байқап көруі мен қателесуі адамдардың. белгілі бір мәселені шешудегі, Эббингауз айтқандай, болжамы сипатында болып отыратындырын көрсетеді.

Сонымен бұл арнадары теорияны қолдаушылардың көрнекі өкілі айткандай, қарапайым кимыл-қозралыстар жасау нәтижесінде ақылға қонымды әрекеттін. іске асуын ассоциация принциптерімен ұштастыра отырып түсіндіруде дейді. Мәселенін мұндай бағытта шешілуі. Колумбінің жұмыртұамен байланысты жұмбақ мәселені шешкеніне үқсас дейді. Мәселенің мұндай әдістермен щешілуін практикалық маңызы зор деп бағалағанымызбен, оның барлық тетігі байқап көру мен қателесу әдісінің типіне жатады. Басқаша айтқанда, мәселенің бұл әдіспен кенеттен шешімін табуы соқыр ойынның қорытындысы сиякты. Сөйтіп бұл арна бойынша ойлау процесіне қатысты психологтардың ойын алаңдатқан мәселенің бір саласы анықталды.

Екінші арнадағы психологтар бұл бағытқа қарама-қарсы бағдар ұстады. Бұл арнадағы психологтар ассоциация принциптерін қорғап қалуға батылдығы мен сенімі жетпеді. – Өйткені осы кезде ассоциация психологиясының принциптері мен теориялық негіздерінің іргесі сөгіле бастаған болатын. Соған орай бұл арнадағы психологтар ойлау жайындағы өзге теорияларға сүйенбей-ақ адам ойлауының ақылды әрекетгерімен төркіндес жататындығын ассоциация психологаясының принциптеріне сәйкес қорғап қалуға күш салды. Мұндай көзқарасты ассоциация психологиясындағы Ах бастаған аса қарқынды кезеңі деп санауға болады. Ах адам ойлауынын ақылды сипатының тірегі неде екенін ашып көрсету ниетімен оны ерік процесімен ұштастырғысы келді. Ол өзінің алғашқы еңбегі «Ерік әрекет және ойлау» деп аталатын шығармасында бұл екі процестің арақатынасын ашып көрсетуді мақсат етіп койды. Ах адамның ерікті әрекетін сол кездегі тәжірибе психологиясындағы қалыптасып ірге тепкен ассоциация мен қажырлық ағымынан басқа үшінші бір жаңа бағдар – детерминация байланысы деген пікір айтты. Осы үш түрлі ағымды біріктіріп, Ах адам ойлауының ақылды мәнін түсіндірді. Бихевиоризмге қарсы түратын өзінше басқа жол іздеді. Детерминация мәнісі адамда өзге де бағдарлар сияқты жекелеген нәрселердің себепті байланыстары және оның реттеуші күші болды, солар арқылы біздер нәрселерді ассоциация процестері мен саналы түрдегі ерікті әрекетімізбен оймыздың шашырап кетпеуі үшін оларды сол детерминация қүшімен реттеп отырамыз деген пікір айтты.

Ахтың айтуынша детерминация – ассоциациялык түсінікке тән қасиет ерікті әрекеттің мақсатты болуында.
Сонымен, Ах ойлау процесін теологиялық негізге тіректей отырьш, бір жағынан вюрцбург мектебінің идеалистік және виталистік бағытына қарсы болса, ал екінші жарғынан ескі механикалық ассоциация мектебіне қарсы шықты. Ол үш түрлі бағытты біріктіріп, оларды өзара қиыстыру арқылы ойлаудың негізгі қасиеттерін түсіндіруді діни нанымдары мақсатты әрекет пен ассоциация процестеріндегі тәуекелшіл әрекеттердің реттелуі деген қағидаға сүйенді. Соның нәтижесінде ақылды ойдың мәні ашыла түседі деген түсінігін ақтамақ болды. Алайда ойлау процесі жайындағы мұндай теориялық көзқарас пен тәжірибелік зерттеулерінің қорытындыларын ассоциация психологиясынын жолына түсіп тығырыққа келіп тірелді.

Үшінші арнадағы психологтар бұл ғылымның бүкіл даму тарихында қалыптасқан ассоциация мектебінің атомистік бағ-дарына серпінуі. Алайда бұл ағым да идеалистік көзқарастың батпағынан шыға алмады. Ассоциация мектебінің ілімін қайта қарастырып, оған ден қойған вюрцбург мектебі. Бұл мектепке О.Кюльпенін шәкірттері бастаған бір топ психологтар жатады. Олар тәжірибелік зерттеулерінде ойлауды психикалық процестердің өзге түрлерінен үзілді-кесілді бөліп алып, оңашалап қарастырды. Бұл психологтар еске байланысты мәселені ассоциация заңдарына негіздеп іздестірді де, мұндай зандылықтар ойлауды зерттеуде дәрменсіз деп жариялады.

Вюрцбург мектебі. Бине мектебінің өкілдері өз зерттеулерінде саналы әрекет бейнелерге бай келеді (мысалы, біздердін түс көруіміз), ал мағынасы жағынан сұрықсыз келеді. Бине ойлау мазмұнының бай болуы ұлы шахматшылардың ойынына ұқсайды, бірақ олардың ойынының бейнелілігі сүреңсіз дейді. Мұңдай зертеулер ойлау процесіне қа-тысты өзекті мәселелерді шешуде дәрменсіздігін бірден аңғартты. Егер біздер бірсыпыра бейнелер мен сөздерді басымыздан кешірген жағдайларға орай өз байқауларымыздан аңғарылғанымен, ал ой процесінде ондай ерекшеліктер кездейсоқ және көмескі сипатта болып, бұл процестін негізгі мәнін білдіре алмайды дейді. Олау процесі жайындағы вюрцбург мектебінен шықкан мұңдай шындыкпен салыстырғысыз догмалык пікір ойлау туралы идеалистік көзқарастын таралуына бастама болды. Бұл мектептің негізгі философиялық тірегі ойлау процесін Түйсік сияқты әуел бастан пайда болған процесс деп санауы. Ойлау ироцесіне осындай анықтама берген Кюльпенің пікірі осы үшінші арнаға. Түйсік зертеуіішіердін үранына айналды.

Бұл арнадағы психологтар ассоциация психологиясы бағытынан ерекшелініп, бір жағынан ойлауды біз санамызға тән қарапайым процестердің қисындарын өзгеше деп санаса, екінші жағынан, ойлау әуел бастан пайда болған түйсік сияқты процесс деуі. Сондықтан ол тәжірибеге тәуелді емес дейді. Соған орай ойлаудың бастапқы қызметін де олар адам санасының қажеті деп санады. Бұл барытты сол кезде пайда болыи өздерін исихо-витализмді қолдаушыларымыз деп санаған Г. Дриша мен тағы басқа зерттеушілер құптады. Олар психологиядағы ересек адамның ойлауының жоғары сатысы болып саналатын абстракциялауды тірі материяның бастапқы кезінде пайда болған ерекшеліктерінен дамып жетілді деген ойды қуаттайды. Дриша адамның бойында әуел бастан пайда болған ақылдылықтың болуы құрттардың тіршілігіндегі қылықтарын түсіндіру заңдылығы сияқтық кажетті нәрсе дейді. Виталистердің пікірінше тіршілік етуі кажеттілігі адамның жоғары дәрежедегі ойлау әрекеттерінің сипаттарымен қатар қойылып қарастырылады.

Осы аталған үш түрлі арнадағы психологтардың мектептері мен ұстаған жолы және арнайы жүргізген тәжірибе зерттеулерінің бағдары ассоциация психологиясының көзқарастарына тіректеле отырып, ойлау процесін тығырыққа әкеп тіреді. Сөйтін, оны түрлі қисындастырулар арқылы негізгі мәселенін сырын аша алмай, көзқарастары тұрғысынан өресі тар шеңберде қалып койды.

Ал осы үш арнадағы мектептердің ойлау туралы ұсынған бағыттары мен өзара талас-тартыстары, қайшы көзқарастарын тәптіштеп талдап жатудың қажеті бола қоймас деп ойлаймын. Егер вюрцбург мектебі мен қазіргі бихениоризм ассоциация пси-хологиясына қанағаттанбай, оған сын көзімен қараған болса, ал олар өзара біріне-бірі қарама-қарсы бағыт ұстағандығын біздер айқын көріп отырмыз. Бихевиоризм белгілі бір жағдайда вюрцбург мектебінің іліміне өзіндік серпілуі мен көзқарасын таныта білуге ұмтылғаны айқын жайт.

Сөз етіп отырған мәселеге қатысты құрылым исихология сының ойлау теориясы жайында өзіндік бағдары бар. Бұл психологияның мәнін түсіну үшін ең алдымен осы бағыттың пайда болуының тарихи жағдайымен ұштастыра отырып арастырған жөн болар деп білеміз. Шын мәнінде бүл бағыт ассоциация психолощясына қарама-қарсы қойылған бағыт деп тану керек. Бұл ассоццация психологиясынан тікелей туындап шыққан деген қате түсінік бар. Ал тарихи шындық олай емес. Ассоциация психологиясы бірсыпыра бағыттардың тууына себепкер болғаны рас. Мен жоғарыда солардың үш түрлі арнасына тоқталып өттім. Бұл арналар бұдан былайғы уақытта: ау теориясына қатысты бірнеше көзқарастар тудыратын бағыттарға тарамдалып кетті. Солардың ішінен виталистік және механикалық жолға түскен ағымдар да болды. Бұл екі бағыт та тәжірибелік зерттеулерді тығырыққа әкеп тіреп, жеңіліске ұшырағаннан кейін ғана құрылым теориясы жарыққа шығады.

Құрылым психологиясының алдына қойған басты міндеті ассоциация психологиясының кемшіліктерін жеңіп шығу еді. Бірак бұл бағыт зертгеулердегі виталистік және механикалық әдістерді жеңу қажеттігін мақсат еткен жоқ. Құрылым психология-сының аса тиімді болған сәті оның психологиялық процестерді бейнелеп көрсетуі. Құрылым психологиясының межелеген мақсаты ғылыми зерттеулерде витализм мен механицизм тәсілдеріне соқтықпау еді. бұл орайда талас-тартысты мәселердің бәрін К.Коффка толық баяндап берді. Алайда, мен құрылым психология-сының ойлау мәселелерін шешу жолындағы әрекеттері нәтижесіз аяқталғанын атап айтқым келеді. Дегенмен менің бұл пікірімнің М.Вертгаймердің «Продуктивті ойлау псилогиясы», Л.Гольба мен К.Гольдштейннің психология мәселеріне арналған еңбектеріне қатысы жоқ. Ойлауға арналған Келердің бір ғана еңбегінің өзі айтарлықтай пайдалы болғанын ағым келеді. Бұл еңбек сол кезде зоопсихологиядағы аса елеулі қадам болып саналады. Ол психодог мамандарға кеңінен таныс болғандықтан, даралап талдап жатуды қажет деп санамаймын.

Келердің жұмысы психологияда өзіндік бір бағыт тудырғаны таңданарлық нәрсе болғанымен, оның балалардың ойлауына қатысты көзқарастары біздің баяндап отырған тақырымызбен үңдес. Бұл жерде Келердің зерттеуінде ойлау теориясына қатысты өзіндік биологиялық ағыс бар екендігін аңғартады. Мұндай ағыс тәжірибелік зерттеулерді ретке келтіріп адамның ойлау әрекетін биологиялық тұрғыдан іздестіреді, сөйтіп ол вюрцбург мектебінің көзқарастарын жеңіп шығудың жолын қарастырады.

Осы бағытта ойлау теориясының жаңа сатысынлағы зерттеулер О.Зельц еңбектерінің 2-томында баяндалып, Келердің адам тектес маймылдарға жасаған тәжірибелері оның адамның продуктивті ойлауын қарастырған тәжірибе нәтижелерімен ұш-тастырылады. Мұндай бағыттың сырларының бәрі Келлер еңбектерінде жарияланды.

О.Зельц, Бюлер сияқты, вюрцбург мектебінен шыққан және ол бұл мектеп пен құрылым психологиясының қағидаларын қосьш алып, олардың көзқарастарын ойлаудағы биол гиялық теориямен байланыстыра отырып өзара ымыраласты мақсаттарын көздеді.

Балалар психологиясындағы мұндай көзқарас. Бюлер еңбек-терінде кеңінен өрістеді. ол вюрцбург мектебінің ой теориясы душар болған дағдарыстан биологиялық көзқарас пен балалық кезеңді құтқарудың сәті түсті деп қуанышқа бөленді. Құтқарудың бұл жолы Бюлер енбектерінде баяндалып, ол балалардың ойлау әрекеті, ең алдымен, биологиялық тұрғыдан қарастырылып, ол жоғары сатыда тұрған маймылдардың ойлауы мен адам ойлауының тарихи даму ерекшеліктері арасындағы олқылықты толықтыруға себебін тигізді.

Сөйтіп, балалардың ойлау әрекетін сол маймылдар мен адам ойлауының ортасында орын алатын биологиялық дамудың өткелі сияқты деді. Бұл авторлар баланың биологиялық даму ерекшелік-теріне сәйкес оның ойлау әрекетін де осы негізге сүйене отырып түсіндіруді мақсат етті.

Мұндай жайттардың бәрі оғаш болып көрінгенімен, бір жағынан алып қарағаңда, менің пікірімнше, Ж,Пиаженің теория да сол көзқарастың тарихи даму тармағына жатады деп ойлаймын. Ж.Пиаженін теориясы біздерге мәлім. Дегенмеи, бір теория жайында ерекше ескерерлік бір жайт бар. Ол теория өте бай зерттеу нәтижелеріне тіректеліп қана қоймай, оның нәтижелері балалардың ойлауы жайындағы қазіргі ілімге де енген. Сондықтан бұл білімді осы бағьпта енді ғана көтеріліп жүрген өзге де зерттеулермен салыстырып қарағанда, бұл ілімді аяғына дейін жеткізілген зерттеу деп санауға болады.

Пиаже теориясында ойлаудың дамуында биологиялық және әлеуметтік факторлардың арақатынасына қатысты идеяны ерекше маңызы бар. Пиаже концепциясы бұл орайда өте қарапайым. Ол З.Фрейдтін психоанализімен және оған жақында Э.Блейлермен бірге, бала ойлауының дамып жетуінің алған басқышы – өз ойынан рахат көріп қанағаттануы. Мұндай прнцип баланың ойында жетекші қызмет атқарады. Сәби кезеңінен бастап бала ойлауы арқылы, Пиаженің айтуынша, оның өзінің жартылай соқыр сезімі биологаялық әрекетімен ұштасьш, одан қалайда рахат табу бағы тында дамиды дейді.

Бала ойлауындағы мұндай сипатты Блейлер аутистихалық ойлау деп атайды. Пиаже бала ойлауының бұл түрін бағытсыз ой дейді (өйткені, баланың жасы өсіп, оның ойының қисынды болудан айырмашылығы тұс көру сипатыңда болып, бала өз тілегін қанағаттандаруды түсінде айқын көруі сияқты болады. Бала ойлауының мұңдай түрлері нағыз мағыналы сипаттан көрі ойының ерікті түрдегі армандау сипатында дамитындығын көрсетеді. Дегенмен, баланың даму процесі үнемі әлеуметтік ортаның жағдайына тәуелді больш отыратындықтан олар өздерінің ойын ересек адамдардың ойлауына тенестіре түсуіге ұмтылып отырады дейді Пиаже. Осы кезде баланы сөйлеуге үйретіп, тілді меңгертеді. Сөйлеу нәтижесінде баланың ойы айқындала түседі. Сөйлесу нәтижесінде баланың әлеуметтік ортамен қарым-қатынасы дамиды. Бала әлеуметгік ортада өзгелердің де ойын түсініп, оларға жауап беруге үйренеді, сөйтіп, оның өзіндік ойы қарым-қатынае жасау нәтижесінде өрістей бермек дейді.

Баланың әлеуметгік оргада қарым-қатынас жасауына ерекше мән беріп, оны Пиаже бейнелі түрде анықтап әлеуметтенуі «жеке меншіктің әлеуметтенуі» скяқты процесс дейді.

Пиаженің бұл пікірін қорыта келе: баланың өзіндік ойлауы биодогиялық дара жан иесі ретінде оның «жеке меншігі» болып саналады да, ол даму процесінде ортанын әсерінен ығыстырылады, жеке меншік ойы ойлау формаларымен алмастырылады. Сөйтіп баланыц өзіндік ойы; түсінде көргендей айкын ойы әлеуметтену салдарынан адамдардың логикалық ойлау сипатына қарай ауысып, бала бұрынғы «жеке меншігінен» айырылады. Оның ойлау әрекеті енді ұғым формасына, қисынды ойлау жүйесіне ауысады дейді. Баланың өзіндік ойының (эгоцентрлік ойының} әлеуметгенген ойлау жүйесіне қарай ойысуы

Пиаженің анықтауынша өту кезеңі деп аталады. Ойлаудын. негізгі еелелерін талдауда Пиаженің көзқарасы міне осындай.

Ойлау психологиясы жайында негізгі теориялык көзқарастарды жүйелей отырып, жалпы қорытынды жасау үшін менің пікірімше, оны тарихи және теориялық тұрғыдан терең қамтыдык деп айтуға батылым жетпейді. Дегенмен, қарастырған фактілерді корыта отырып, мынадай ой түюге болар деймін: бұл бағыттардың бәрі ойлау процесін қарастыруда ассоация мектебінің шарықтап тұрған кезінде өрбіп, өзекті мәселенің мәнін дұрыс шеше алмағандықтан, атап айтқанда, ойдың ақылға тіректеліп дамып, ол адамның әр алуан әрекеттерімен ұштасып жататындығын байыптап түсіне алмады. Соның салдарынан олар күйреп, бірінен соң бірі сәтсіздікке ұшырап жатты. Осы мектептердің көзқарастарындағы қайшылықтар мен ойлау әрекетінің мақсатталығын дұрыс түсініп, оның басқа да психикалық қызметтермен байланысты болып отыратыңдығын қалай түсіну керек?

Бұл мәселені бір жағынан Платонның идеяларына сүйенген вюрцбург мектебі де шеше алған жоқ. Бұл жәйтті Кюльпе де мойыңдады. Екінші жағынан мәселенің түйінің шешудің мүмкіи еместігін мойындаған бихевиористер ақылдылық дегеннің өзі алдану, оның мәнісі адам әрекетінің бейімделгіштігі ғана, әрбір нәрсенің мәнін шешу бақылап көру мен қателесу деген пікірлермен шектелді. Мұндай мәселені шещуді батыл қолға алған Пиаже болды. Ол Э.Клапаредтің бірсыпыра пікірлерімен санасады да бала ойлауын бір мезгілде ақылды және ақылсыз деп санауға бола ма? деген оғаштықты байқайды.

Пиаже бала ойлауының ақылды және ақылсыз болатындығын қостағанымен, оның себебі жүйелілік пен қисындылыққа бай-ланысты, ол өсіп жетілген сайын ойлауының сипаты жүйеленіп, нәрселер жайындағы ұғымдары қалыптасады дейді.

Бюлер баланың ақыл-ойының дамуынын бастапқы кезеңінен-ақ қарапайым ойлау формалары болады деген идея көтерген-ді. Ол баланың жүйелі ойлауы 3 жаска дейін қалып тасып жетіледі де, бұдан былайғы даму кезеңінде оның ойлауында жаңа қадамдар жасала қоймайды дейді.

Сонымен кейбір мамандар баланың ойлау сипаты ересек адам-дардың ойлауымен қатарласьш қалады деген пікірді қолдаса ал басқа біреулері баланың ойы әлі топас, дамымаған, ол бізбен тең-десе алмайды дейді. Пиаже бұл екі түрлі көзқарасты қатар зерттеп, балалардың ойлауындағы жүйелілік пен қайшылық (логикалық қайшылық) қалайша бірігеді деген жәйтгі анықтауды міндет етіп қойды.

Бала ойлауының жүйелі болуын Пиаже әлеуметгік өмір мен ұштастырады ал, жүйесіз ойлауын ол баланың өзіңдік (ау- тистикалық) ойлауы дейді. Бұл екі жайтқа Пиаженің ілгерідегі қысқаша анықтамасын баяндап бергенбіз. Пиаженің бұл пікірінше бала ойлауының әлеуметтік сипаты сыртқы жағдайға, ортаға байланысты болса, ал жүйесіз ойы баланың өз басына байланысты дейді. Ойлаудың әрекетке айналуы баланың ойыны, суда жүзуімен, үлкен тенниске ойнауымен байланысты деген Уозсонның пікірімен ұштасады. Сөйтіп Пиаженің бала ойлауының сипаты оның ақылымен, іс-әрекетімен байланысты болуы бұл мәселені ғылыми әдіспен зерттеп, бихевиоризмнің тығырынан босатып алады.

Сонымен казіргі буржуазиялық психологияның ойлаудың мән-мағынасы және формалары жайындағы мәселенің тетігін тетігін алмай, тығырыққа тірелу себептерін, түрлі көзқарастардың сыр-сипатына шолу жасап, олардың бағыт-бағдарларын баяндадық.

Енді лекциямыздың екінші бөлімін осы тақырыптың теориялық мәселелерін қамтитын фактілерді талдауға кешейік. Бұл мәселедегі өзекті проблема – қазіргі зерттеулерде балалар ойлауы-ның даму жолдары және мағыналық жағын ащып көрсетіп, олардың ақыл-парасаты мен сөйлеуінің даму ерекшеліктеріне арналады.

Балалар ойының ақылдылығы деген не? Бұл сұрақтың мәні біздің сөз етіп отырған мәселеміздің негізгі мазмұнын ашып беруге тиіс деп санаймын.

Балалар психологиясының кез келген мәселесі әр тарапты, әрі күрделі, сан-салалы. Осы жайтты ескеріп, мен тек бір ғана мәселені бөліп алып, соған баса назар аударған тиімді олар деймін. Бұл мәселе баланың ойлауы мен сөйлеуі және ақыл-парасатқа қатысты мәселелердің бәрі, өздеріңіз байқап отырғандай ойлау мен сөйлеуге келіп тіреледі. Вюрцбург мектебінің бірсыпыра өкілдері ойлауды зерттегенде сөз, сөйлеу мағынаның сыртқы көрінісі немесе сыртқы жамылғысы, олйды сенімді түрде жеткізу құралы ретінде қызмет атқарғанымен, ойлаудың құрылысы мен қызмстінде ешқандай маңызы жоқ деген-ді.

Ал керісінше, бихевиористік мектептің өкілдері: ойлау дегеніміз бұл сөз, өйткені ойлаудан дағдыдан өзге сипаттарды үркітіп жіберіп, сөйлеудің өзі тұтас алғанда ойлау, ол әрекет.Сондыктан да ойлаудың белгілі жағын ғана құрап қоймай, оны толық қамтып отырады дейді.

Ойлау мен сөйлеудің арақатынасы исихологиялық фактілердегі негізгі мәселе болғандықтан, біз бұл мәселеге баса азар аударайық. Өйткені біз бала сөйлеуінің дамуын мысалдармен іздестіріп көретін болсақ, біраз мәселенің сырын ашамыз. Бала сөзінің дамуы жеке сөздерді меңгеруден. одан әрі сөз іркестері мен жай сөйлем құраудан түрады да, ал сол сөздер мен сөйлемдердің мағынасын түсінулері кері жолмен дамиды.

Бала сөздерді дыбыстап айтып, еөйлем құрайды, оның сөйлемі екі сөзден, одан кейін сөйлемдері үш-төрт сөздерден құралатын болады. Сөйтіп біртіндеп баланың дыбыстан сөйлеуі өсіп, ол бірнеше жыл араға салып, құрмаалас сөйлемдер құрап, оның басыңқы, бағынынқы бөліктерін де игеріп, сөйлеуге әңгімс айтуга төселеді. Сонымен, бала сөйлеуінің дамуы ассоциация психологиясынын қағидасына орай, бала сөйлеуінің даму жолы бөліктен бүтінге қарай өрбіп отыратындығын көреміз.

Балалар психологиясында сөйлеудің мағыналық жағы оның сыртқы бедері делінген догмалық көзқарастың үстем болуы ол психологтар тарапынан жіберілген қате пікір екендігі енді анықталды. Соған орай психология оқулықтарында жіберілген баланың сыртқы болмыс жайындағы елес-түсініктерінің даму оның сөйлеуінің. даму жолымен өрістейді деген бұрынғы психологиялық қағиданың шындыққа сай еместігін көрсетеді. Баланың сөйлеуі жеке сөздерді, зат есімдерді атаудан басталып олар нақты заттарды бідіретіні сияқты, болмысты қабылдау да жеке заттарды қабылдаудан басталады деген-ді. Бұл пікірі қолдаушьшардың бірі болған В.Штерн еді. Қабылдаудағы мұнда ерекшеліктер ол және баска авторлар бұл әйгілі субстанци (заттық) немесе даму процесіндегі заттық саты деп анықталған болатын-ды. Сондай-ак бұл пікірмен қатар бала сөйлеуініңі дамып жетілуіндегі сөйлемнің екі мүшесі болып, ол өз сөзінде баяндауышты қолданады, оңда етістікті меңгереді, одан кейін сапа, қатынас пайда болады деген-ді. Бұл ерекшелікті с авторлар баланың қоршаған ортасы жайындағы түсінігімен бірге сөздін сыртқы бедерін де меңгеретін дәрежеге жетуі деп санады. Штерннің айтуынша баланың кабылдауы мен сөздерді меңгеруінде бұрыннан берілген параллелизмнің бол-атындығы туралы пікірі шындыққа жатпайтынын баса көрсетуіміз керек.

Штерн және басқа авторлардын баланың сөйлеуінде оның логикалық құрылысы мен сөздердің сыртқы жағын меңгеруінде тұрақты айырмашылық болады деген пікірін Ж.Пиаж сөйлеу мен ойлаудың ерекшеліктерін ашып көрсетуге пайдаланады. Пиаженің пікірінше сөйлеу ойдың әлеуметтенуі. Бұл Пиаже үшін негзгі шешуші фактор. Осы фактор арқылы біздің ойымызға логикалық заңдар еніп, олар баланың өзгелермен қарым-қатынасын өрістетеді. Керісінше баланың ойы қисынсыз болып, шындыққа сай келмесе, онда оның ойы сөзсіз жалаң, әрі мағынасыз болғаны.

Сонымен бұл орайда ойлаудың мағыналылыры мен ақыл дылық қасиеті бұл теорияның өзекті мәселесі ретінде қарастырылып, ойлау мен сөйлеудің арақатынасы практикалық маңызды мәселе болып саналады. Бұл мәселенің қандай деңгейде екендігі көптеген зерттеулерде, соның ішінде, орыс тілінде жарияланған еңбектерде де жеткілікті түрде қамтылған.

Мен енді өз зейінімді ойлаудың машнасы мен оның ақылдылық қасиетін қамтып, сөйлеумен байланысты болатын жақтарына аударғым келеді. Бұл мәселені Пиаже балалардың ойлауындағы логикалық ойы мен жүйесіз ойының арасы нәзік қылдай нәрсемен ажырап тұрады деп санаған Бұл мәселе балалар мен ересек адамдар психологаясың тәжірибе арқылы зерттеуде қазіргі кезде көрнекті орын алып отыр. Осыған орай бұл мәселенің мәнін жинақтап баяндау дұрыс болар деп есептеймін. „

Мәселенің басты нәтижесі – сөз арқылы ойлаудың аса күрделі және біртекті құбылыс емес екендігінде. Сөйлеудің атқаратын қызметіне қарай екі жағы бар. Бұл тәжірибе жүзінде дәйектелген. Оның бірі – қазіргі зерттеулерде сөйлеудің физикалық жағы, бұл сөйлеудегі дыбыс шығару немесе дауыстап сөйлеу. Бұл сөйлеудің сыртқы көрінісі. Екінші жағы – сөйлеудің семантикалық немесе мағыналық қасиеті. Бұл ерекшелік сөйлеуде сөздер нендей мағынаны білдіреді, нені көріп білеміз, естіп білетініміз не, оқығаннан не білдік деген сұрақтардың мағыналық жағын құрайды.

Бірсыпыра зерттеулерде сөйлеудің мұндай ерекшеліктері бірден қатарынан пайда болмаған қсиеттер, тағы да бұл қасиеттер бірін-бірі әрлей алмайды.

Зерттеушілер өздерінің ой-пікірін білдіру ниетімен қарапайым мысалдарды қолданады. Мұндай мысалды Пиаже де қолданып былай дейді: баланың ақылды ойлау ағысындағы логикалық басқыштар оның сөйлеу әрекетінің соңында барып жүйеленеді. Оның айтуынша баланың сөйлеуі өзінің логикалық жүйесін реттеуші деген пікірін дәйектей түсіп, егер сөйлеу әрекеті болмаса, оның ойлауы да жүйелі болмас еді дейді. Егер бала өзгелермен сөйлеспей өзімен-өзі тұйықталып қалса онда оның ойының жүйеге түсуі тіптен қиындап кетер еді.

Алайда осы зерттеущілердің пікірлерінде, соның ішінде Штерннің көрсетуінше, балалар сөйлеуінің маңызды түрде дамуы туралы тезистеріне қарсы шығатын кездері бар. Бұл, әрине, ренішті жайт. Психологиялық жағынан келгенде қажырлы ойшыл Штерн мен өзге де мамандар өздері жасаған жүйенің ішінде бадырайып көзге түсетін қайшы пікірлерін байқамады. Штерн өткен жылы Москвада болғанда өзі айтқан «Стол үстіндегі жазу құралының» ақиқаттығына көзі қаншалықты жетіп тұрғанымен, бұл мәселе жайындағы шындықты ұзақ жылдар бойы аңғара алмағанына өкініш білдірген еді.

Штерн баланың алғашқы сөзінің мәні бір ғана зат есімді атау ғана емес, ол бір сөз арқылы түгел сөйлемді билдіреді деген-ді. Сондықтан баланың алғашқы сөздері, ересек адамдардың сөйлеуі сияқты затгарды тануында ғана емес, ол әлдеқайда күрделі немесе бірнеше сөйлемдердін тізбегі болып саналмақ.

А.Валлон көрсеткендей бала айтқан бір сөздің мағынасын ашып көрсететін болсақ, ол бір ғана сөйлем емес, оның ойын білдіретін бірнеше сөйлемдерден құралған жүйе дейді. Валлон зерттеулерің Штерн зертгеулерімен салыстырып қарағанда оның артықшылығы сол, егер Штерн тек өз баласына бақылау жүргізіп, ой түйген болса, ал Валлон және басқа зерттеушілер арнайы тәжірибелер арқылы балалардың алғашқы сөздерінің мағынасын іздестірін білуге айтарлықтай күш жұмсады. Міне, осы аталған жәйттерден туындайтын алғашқы қорытындыны былай деп түйіндеуге болар еді: бала алғашқы сөздерді атаудан бірнеше сөзді қосып айтуды үйренеді, сөздін мағынасын түсінуден сөйлем мағынасын түсінуіне қарай ой өрісі дамиды, сөйлемдердің ішінен сөзді бөлек атап айтуға жаттығатын болады. Өзі атаған сөзде оның білдірмек болған ойының мәні байқалатын болады.

Мұндай тәжірибенің мән жайын оқып көрмесе де, Пиа: өз зерттеулерінде осы мазмұндағыдай пікірде болып, балалардың ойлауы сөйлеуімен қатар дамьш отырады деген қорытынды жасайды. Онан әрі балалар сөйлеумен дамуы күрделене түсіп олар әрбір нәрсе мен құбылыстың себебін, кеңістікте орналасуын, мезгіл-уақытын, қарама-қарсы және басқа өзара байланысты қатынастарды ойлауы арқылы білуге ұмтылып, олардың ойлау әрекеттерінде күрделі өзгерістер болып отырады дейді. Пиаже өз пікір жүйесіне сүйене отырып, баланың дауы мен уақыт озған сайын оның сөйлеу әрекеті мен логикалық ойлау жүйесі мен сөйлеуінің даму ерекшеліктері үнемі бір мезгілде үндесе бермейді деген кесімді ойын айтады. Пиаженің бұл ойын өзгеше тұрде білдіретін болсақ бала ойлауының логикалык жүйені меңгеруі, бидің айтуымызша, сөйлеудің синтаксистік формасы бір жағынан, осы сөйлеудің дамып отыруы екінші жағынан өзара бір мезгілде қатарынан дамуы мүмкін емес, құбылысы жағынан да біріне-бірі қарама-қарсы сипатта болады дейміз.

Егер біздер казіргі тәжірибелік зерттеулер тұрғысынан адам ойының дамуында атқаратын қызметін алып көретін болсақ онда біз ойлау мен сөйлеудің біріне-бірінің сай еместігіне айқын көзіміз жетеді. Бұл жайттың шындығы тәжірибе жүзінде бұдан бірнеше жыл бұрын айқын болғанды. Ойлау мен сөйлеудік өзіндік сипаттары психологиялық және тіл білімі тұрғысынан ертеректен-ақ мәлім. Ал олардың бірімен бірінің байланысы мен өзара тәуелділігі жақында ғана анықталынып отыр. Егер біздер грамматикалық, синтаксистік формаларды, кез келген сөйлемді даралап қарастыратын болсақ онда біздер сөйлемнің граматиамматикалық тұрпаты ойдың мағыналық бірлігімен сай келе бермейтініне көзіміз анық жетеді.

Бұл жайында біздің пайымдауымыз тілдік тұлғаларды талдаудан да көрініп тұрады. Айталық, мектеп грамматикасының бұрынғы анықтамаларында зат есім дегеніміз заттың атын білдіретін сөз делінсе, ал логикалық тұрғыдан зат есім грамматикалық форма ретінде белгілі бір категорияға жататындығы атап көрсетіледі. Мысалы, «үй» деген сөз зат есім, заттың атынг білдірсе, ал «ақшыл» деген сөз нәрсенін сапасын білдіреді, сондай-ақ, «күрес», «жүру» деген сөздср әрекет аттарын білдіреді. Бұл айтылған жайттардан сөздердің логикалық мағынасы мен грамматикалық түрлері арасындары айырмашылық сипаттар әр-түрлі психологиялық мектептер арасында талас-тартыстың иайда болуын тудырады. Осы орайда түрлі текті тілдердін де өзіндік сипаты мен құрылысы әрқилы пікірталасы мен көзқарастар тудырып отыратынын біздер бекерлей алмаймыз. Бұл мәселе жөнінде Пешкошвскийдің орыс тілін синтаксистік талдау жайындағы тәжірибелік зерттеу нәтижелерін айтуға болар еді. Оның тәжірибелерінде сөйлемнің құрылысында адамның психологиялық күйіне орай ойының бастауыш мен баяндаушы әдеттегі сөйлем құрылымындағы бастауыш мен баяндауыш өзара сай келе бермейді. Өйткені адам ойының ағымы сөйлем қүрылымына кері келіп отырады да, оның айтылуы да өзгеше сипатта болады.

Міне осы аталған мысалдар мен тәжірибе арқылы байқалып қорытылған жайттар сөйлеу мен ойлау жүйесі закымға ұшыраған адамдардың сөйлеуі арқылы өз ойларын өзгелерге жеткізу ерекшеліктері өзара байланысты болғанымен, олардың шын мәні аса күрделі екі түрлі әрекеттен тұратындырын анықтап қарастыруды қажет етеді. Олар адамның сөйлеу арқылы ойының сыртқа шығуын физикалық және мағыналық жақтары біртұтас деп санағанымен өзара біріне-бірі сай келмейді. Мұндай сипаттарды анық аңғару үшін балалар сөйлеуінің даму ерекшеліктерін түрлі жас кезеңдеріне орай тиянақты зерттеп білуі талап етеді. Осы орайда Пиаженің бала сөйлеуіндегі оның мағыналық жағы оның сөйлеуінен кейін өріледі деген пікіріні шындығы тәжірибе жүзінде анық-талмады және баланың сөйлеуі мен ойлауының мағыналық ерекшеліктері біріне-бірі қарсы жағдайда өрістеп отыратындығын көрсетті.

Осы айтылған жәйттерден сөз бен мағынаның, сөйлеу әрекеті мен адам ойлауының арасындағы айырмашылықтарды қалай анықтап білуге болады? деген орынды сұрақ туады.

Бұл сұраққа пайымды жауап беру үшін мен осы мәселеге қатысты өзіндік мәні бар екі түрлі жайтты атап көрсеткім келеді.

Бірінші жайт – балалар сөзінің мағынасы үнемі дамып отырады. Өйткені олардың жасы өсіп, танымы дамыған сайын өздері меңгерген сөздерінің мағынасы да тереңдей береді. Мұны балалардың сөйлеу әрекетінің дамуындағы алғашқы қадамы, түсінген дұрыс. Балалардың сөйлеуінің мағыналық жағын зерттеуге арналған бірнеше еңбектер бар. Бұл екінші жайт. Алай бұл еңбектер де қойылған мәселенің түйінің жеткілікті түрде шеше алды деуге болмайды. Дегенмен, мұндай зерттеу нәтижелері балалар сөзінің мағыналық жағынан дамуы мен біліміні өрістеп отыруы аса күрделі мәселе екендігін дәлелдейтін материалдар болып табылады. Мұндай эерттеулерден туындайтын қорытынды балалар психологиясы үшін аса маңызды болуым бірге, олардың ойлау әрекеттерінің дамуы екі түрлі жағдайға байланысты екенін көрсетеді.

Штерннің айтуынша балалардың сөйлеу әрекетінің дамып жетілуі бес жасында толысады. Бұл кезде бала ана тілінде сөздерді, грамматика мен синтаксисті меңгереді. Шындығы келгенде бұл пікір дұрыс емес, өйткені баланың тілдік заңдылықтарды бұл кезеңде меңгеруінің бастапқы кезеңі қалыптасады екен. Баланың сөйлеу әрекетінің дамуының бастапқы кезеңі алғашқы мектепке түсіп оқуының басталып, осы кезең бала сөздердін мағынасы мен ішкі байланыстарын түсіне бастайды, сөздік қоры артады, Сондықтан, бұл кезең бала сөйлеуінің дамуындағы аса күрделі кезеңі деп саналатын болады.

О.Зельцтің айтуынша жоғарыда аталған зерттеулері методикалык маңызы психолог мамандарды сөздердің мағыналық дамуындағы құпия сырды ашып көрсетуге үйретуінде дейді. Байқап қарасаңыз, сіздің алдыңызда тұрған бала қарапайым бір сөзді айтып сөйлем құрайды, сөйтіп өзі айтқан сөздері арқылы сізге ойын білдіреді… Байқап көрсеңіз баланың сөйлеуі мен айтайын дегені даму үстінде екеңдігіне көзіңіз жетеді. Міне осы жайттық сырын ашып беру, баланың сөйлеуі мен ойлауы қалайша дамитындығын зерттеп білу Зельцтің айтуынша бала сөйлеуінің жасырын процесі,. немесе құпІия сыры неде? Соны анықтау психолог мамандардың міндеті.

Психологияда ерекше манызды болған мәселенің бірі-өзінік зерттеу әдісін анықтап, сол арқылы баланың психологиялык даму қызметі жайындағы қазіргі ілімінің мән-жайын ашып көрсеіу. Бұл баланың психикалық дамуындағы жеке процестердің атқаратын қызметі мен олардың арақатынас жүйесі қандай сипатта болатындығын анықтауға жол ашу. Бұл мәселеге мен өткен тақырыптарда жанама түрде болса да оған көңіл аударып отырғаным естеріңізде болар..

Сонымен, сананың құрылысы мен психикалық қызметтердің барлық түрлерінін дамып жетілуіндегі өзекті мәселесі сананық даму деңгейі. Бұл мәселе баланың әр алуан іс-әрекеттері мен ақыл-ойының дамуымен де өзектес екендігін айқын көрсетіп отыр. Ойлау процесіне қатысты мұңдай зерттеулер ілгеріден келе жатқан ойлау жайындағы жорамалдарды тәжірибе жүзінде зерттеп, олардың шындығын ашып көрсетуге жетелер деп санаймын. Бала әрбір нәрсенің мәміне ой жүгіртіп түсінетін болады. Үйреншкті әрекеттері ён мінез-құлығындағы ерекшеліктерін танып біледі. Мұның бәрі баланың ойлау деңгейінің өсіп жетілуіне қолайлы жағдай тудыратын қажетй факторлар деп білеміз. Педагогика ғылымының да алдына қоятын мақсаттарының бірі осы бала ойынын дамып жетілуін қамтамасыз ету.
Баланың даму кезендеріндегі ақыл-ойының өсуі мен жетілуі оның ғылым негіздерін қандай деңгейде меңгере білуіне жол ашып береді. Сөйтін бала өзінің өмір тәжірибесі мен ішкі жан дүниесінік дамуына да ой жүгіртіп, оны өзі бақылап басқара алатындай қабілетке ие болатыны сөзсіз. Баланың дамуы мен оның ойлау әрекетін, жетілдіруде көзделетін жеке сипаттағы мәселенің бірі – политехникалық оку мен тәрбиеге икемдеу міндеттері болса, екіншісі – ғылым негіздерін таянақты меңгертудің әдіс-тәсілдерін психологиялық тұрғыдан негіздеу. Мұндай іргелі де ізгі мәселені шешуде баланың ойлау әрекеттерін дамыту, әсіресе оның сөйлеуінің мағыналық жағына жете назар аударып, мүмікіндігінше жетілдіре түсу, жалпы алғанда баланың іс-әрекетін дамытумен тығыз ұштастырыла отырып жүзеге аеырылуы тиіс.