Балалар әдебиетінің бастауы – халық ауыз әдебиеті

 

Балалар фольклоры – балалар психологиясын, көркемдік талғамын, шығармашылық мүмкіндіктерін танытатын халықтың ғасырлар бойы жасаған асыл мұрасы. Бала қабілетіне лайықтылығы, логикалық жүйелілігі, тілінің нәрлілігі – балалар фольклорының негізгі ерекшелігі. Балалар фольклоры үлкен үш топқа жіктеледі, сондай-ақ ішкі жанрлық түрлерге топтастырылады.

Лпештеу поэзиясы.

Бесік жыры. «Бесік жыры» - жас нәресте туғанда, шілдехана күні, оны алғаш рет бесікке бөлегенде айтылатын өлең. Бұл да ертеден осы кезге дейін айтылып, жаңарып, дамып келе жатқан тұрмыс-салт лирикасының бір түрі. Дәстүрлі халық жырының әр шумағы «әлди-әлди, ақ бөпем, ақ бесікке жат бөпем» деген жолдарынан басталады.

Қазақ бесік жырының үлгілері алғаш Ә.Диваевтың жинауымен XIX ғасырдың аяғында хатқа түсіп XX ғасырдың басында тасқа басылып шыға бастады. Бесік жырының хатқа түскен тағы бір үлгісі Н.Г. Потанин жазбасында кездеседі. Қазақ бесік жырының музыкалық ырғағына назар аударған В.Н.Шнитников та оның бір нұсқасын жариялаған.

Бесік жырын халық әдебиетінің жеке жанры ретінде танып, алғаш зерттеу обьектісіне айналдырған А.Байтұсынов оны «жын шақыру», «құрт шақыру», «дерт көшіру» сияқты жанрлармен бірге «Қалып сөзінің» бүгінгі тілмен айтуында ғұрып фольклорының көне наным-сенімдермен байланысты саласына жатқызады. Бұл тұста ғалым бесік жырының «тұрмыс қалпында болатын істер сарынымен айтылатындығына мән берген. Бесік жырына айрықша мән беріп, оны алғаш зерттеу обьектісінде айналдырған адамның бірі – С.Сейфуллин. Оның 1932 жылы жарық көрген «Қазақ әдебиеті» атты еңбегінде қазақ бесік жырының таңдаулы үлгілері арнайы қарастырылып, оның жалпы сипаты мен халық шығармашылығындағы орнын анықтауға талпыныс жасалады. Одан кейінгі М.Ғабдуллиннің «Қазақ халқының ауыз әдебиеті» атты еңбегінде бесік жырына арнайы орын беріліп, жанрлық ерекшеліктері, эстетикалық мұраты мен тәрбиелік қызметі, кейбір көркемдік қырлары сөз болады. Ш Ахметов өзінің «Қазақ балалар әдебиеті тарихының очерктері» атты еңбегінде бесік жырын балалар әдебиетінің бастау бұлағы ретінде танып, оның әдебиетті дамытудағы маңызы мен балалардың эстетикалық талғамын, дүниетанымын тәрбиелеудегі роліне тоқталса, Б.Уахатов бесік жырын халық өлеңдерінің жанрлық түрі ретінде қарастырады. Орыс бесік жырларын алғаш арнайы зерттеген Қ.М.Элиаштың «бесік жырларының көне түпкі негізі арбау өлеңдермен байланысты» деген пікірін В.П.Аникин, Ю.Г.Рочев, А.Н.Мартынова, Э.Н.Таракиналар да қолдайды. Ал М.Н.Мельников, Р.Ф.Ягафаров, А.Сафаров сияқты зерттеушілер «Ана өзінің тума табиғатымен бала үшін ең алдымен оны тыныштандыратын жарқын да, бір сарынды ән қажет екендігін түсінді. Бесік жырының формасы осылайша пайда болды»,- деген А.Ветуховтың пікірін жандандыра отырып, бесік жырының арғы тегінде арбау өлеңдері мен көне ырымдардың элементі жоқ деген пайымдауларға тоқтайды.

Халықтың көп жылғы тәжірибесінде әбден жетілдіріліп, көшпелі өмірде баланың ауырмай-сырқамай өсуіне қолайлы деңгейге жеткізілген қазақ бесігінің қарапайым нұсқасымен, оған байланысты дәстүрлерге саяхатшылар мен ғалымдар ертеде-ақ назар аударған. Дәрігер-этнограф И.С.Колбасенко өткен ғасырдың аяғында Киевтегі Акушерлік-гинекологиялық қоғамның мәжілісінде «Қырғыз бесігі. Қырғыздың бала күтуі жөнінде бірер сөз» деген тақырыпта баяндама жасап, қазақ бесігінің үш есе кішірейтілген моделін тапсырып, бесіктегі баланың гигиеналық жағынан таза, көшпенді өмірдегі кейбір қатерлі жағдайлардан қауіпсіз өсетіндігіне баса назар аударады.

Қазақ бесігінің жетістігімен қоса, жетілдіретін тұсының бар екендігін кезінде М.Жұмабаев та өзінің «Педагогика» атты кітабында жазған. А.Л.Троицкая да өзінің «Ташкент және Шымкент уездерінің отырықшы елдеріндегі баланы қырқынан шығару салты» атты мақаласында бесікке салу ырымдары жөнінде көп мағлұматтар келтіреді. Қазақта баланы бөлерде бесікті отпен аластап:

Алас, алас, пәледен қ алас,

Көзі жаманның көзінен алас,

Тілі жаманның тілінен алас,

Қырық қабырғасынан алас,

Отыз омыртқасынан алас! - дегендей ырым өлеңдер айтылады. Мұндай анимистік ұғым әр халықта сақталған. Орыс бесік жырларында да:

Сон да дрема,

Приди к Вене в голова.

Сон да дрема,

Накатись на глаза,- деп ұйқы шақыру сарыны бар. Бесік жырының магиялық негізін дәлелдеушілер көбінесе осы тектес текстерді тілге тиек етеді. «Ұйқым қашып жүр», «Көзіме ұйқы тығылып», «Ұйқым келмеді» деген тіркестер мұндай магиялық түсініктің қазақ халқында да болғандығын аңғартады. Орыс бесік жырын тереңдей зерттеуші А.Н.Мартынова мұндай текстердің тегін арбау өлеңдермен байланыстыра келіп, орыс бесік жырларында екі түрлі арбау да, екіншісі - арнай-арбау. Осы екі сарынның да элементтері қазақ бесік жырларында кезігеді.

Бесік жырының мазмұндық құрамын іштей жіктеу жөнінде де ғалымдар түрлі толғамдар айтады.

О.И.Капица орыс халық бесік жырларын мазмұнына қарай «балалар әлемін бейнелейтін», «аналар сырын шертетін» жырлар деп екіге бөлсе, Н.М.Элиаш оны 1) Бесіктегі бала күтіміне байланысты. 2) тарихи. 3) тұрмыстық. 4) кеңестік кезеңдегі бесік жырлары деп төртке бөледі. Кеңес дәуіріндегі бесік жырлары дегенге қосылмағаны болмаса, М.Н.Мельников жіктеуі осыған ұқсас. Өзбек бесік жырларын зерттеуші А.Сафаров та осыны қолдайды.

А.Н Мартынова бесік жырын «Дәстүрлі емес» деп екі жікке бөледі. Татар зерттеушісі Р.Ф.Ягафаров та осыны қолдай отырып, оған «қазіргі тақырыпқа арналған бесік жырлары» дегенді қосады.

Қазақ бесік жырларын: 1.Дәстүрлі бесік жырлары. 2. Суырып салма бесік жырлары, - деп екі топқа бөліп қарастырған жөн тәрізді.

Дәстүрлі бесік жырына ұзақ жылдар бойы айтылып әбден қалыпқа түскен, мазмұндық-композициялық негізгі қаңқасы толық сақталып Қазақстанның барлық түкпірінде өзгеріссіз айтылатын жырлар жатады. Бұл жырлар негізінен, тікелей балаларға арналған. Жыр құрылысында «әлди-әлди» немесе «жылама, бөпем, жылама» тәрізді қайырмалар қайталанып, жырдың негізгі мазмұны баланы ұйықтауға, тыныштандыруға оның жарқын болашағына ақ тілек білдіруге құрылады. Бұл жырларда қазақ халқының дәстүрлі бала тәрбиелеу ісінің, халық тұрмысының, ұғым-түсінігінің, арман-мақсатының көріністері мол.

Суырып салма бесік жырлары адамның жеке басындағы, тұрмыстағы, тарих пен қоғамдағы түрлі оқиғалардың әсерінен туып тарап отырған. Ол жырларда сол кезеңдік оқиғалардың бедерлері мол. Бала тербетіп отырған адам бесік жырының дәстүрлі нұсқасын пайдалана отырып, өз ой толқынысын, күйініш-сүйінішін сыртқа шығарады. Бұл топтағы жырларды іштей тарихи-тұрмыстық тақырыптағы айтушының жеке басына байланысты мұң-шер жырлары деп екіге бөлуге болаы. Бірақ бұл топтағы жырлардың көпшілігі белгілі аймақта ғана айтылып, кең тарамаса, кейбіреулері кең таралғанмен өлеңнің тууына себеп болған оқиғамен бірге уақыт өткен соң ұмытылып кеткен.

Халық тұрмысында бесік жырын айтушылар аналар ғана емес. Оны немересін жұбатқан аталар мен әжелерден бастап, отбасы мүшелерінің барлығы да орындайды. Бірінші бала:

Апаң кетті бел асып,

Беліне белбеу жарасып,

Тезек теріп жүргенде

Кетіп қапты адасып.

Екінші бала:

Апасы оның келеді,

Жұмыртқа әкеп береді.

Дәркен оны біледі,

Жыламайды күледі,- деп этнограф С.Қасиманов бесік тербетіп отырған балалардың жырды кезектесіп орындайтындығын да жазады.

Балаға деген махаббат, еркелету, айналып-толғану - бесік жырының негізгі өзегі. Баланы әлдилей отырып:

Құрығыңды майырып,

Түнде жылқы қайырып,

Қызмет қылар ма екенсің?

Қолымыздан іс алып,

Бақытымызға жан балам,

Бізді бағар ма екенсің?- деп халық өз арман-тілегін жырға қосады.

Ел тарихы, қоғам дамуында болған елеулі оқиғалар халық тұрмысы мен әрбір отбасы жеке адам өміріне әсер етпей қоған емес. Көшпелі қағазға түспей, тарих тозаңының астында қалған суырып салма бесік жырларының бізге жеткен там-тұм нұсқаларынан халық жүріп өткен сол кезеңдердің түрлі іздерін байқаймыз. Мәселен, жазушы М.Мағауин хатқа түсірген:

Менің бөпем ақ сары,

Бөпем шашы сап-сары,

Бөпем мінген бесіктің

Бекімейді жапсары

Бекімесе бел түрсін,

Шекер мен бал келтірсін.

Беліне шашы құйылсын,

Бикелері жиылсын...,-деп келетін жырлар кезеңдік тұрғыдан қарағанда шығу тарихы XV ғасырға дейінгі дәуірге келетін көне жырлардың қатарына жатқызуға болады.

С. Сейфуллин:

Бұрынғыдай жайың бар ма?

Мінетұғын тайың бар ма?

Жылағанда дайын тұрған

Қарындағы майың бар ма?

Бұрынғыдай елің бар ма? - деген өлеңді «қалмақ шапқыншылығынан қалған»- дейді. Бас аяғы күзеліп жеткен ана жырының бұл үзіндісінен біз XVIII ғасырдағы қазақ-қалмақ халқы арасындағы шапқыншылықтардың ауыр сызын сезінеміз, бірақ дәл қай уақыт, қандай оқиға екендігін тап басу қиын. Және белгілі орыс фольклорисі В.Я.Пропптың пікіріне сүйенсек, мұндай анық-қанықтық фольклор шығармашылығындағы шындық аумағына сыймайды да.

Г.Н. Потанин жазып алған:

Таудан тоғас түскен жоқ,

Секе мен тары піскен жоқ

Қой жүреді жетекке

Жылама, бөпем, жылама,- деген бесік жыр үлгісінен жарты құрсақ жатақтар өмірінің ауыр тірлігін танимыз.

Сәбилік ғұрып жырлары. “Туғанда дүние есігін ашады өлең, өлеңмен жер қойнына кірер денең. ” (Абай). Баланың алғаш бесікке бөленуі, қырқынан шығуы, тіс жаруы, құйрық басып отыруы, тұңғыш киім киюі, тұсау кесу т.б. сәттерінде айтылатын өлең-жырлардың мазмұны мен мәні терең, жанрлық сипаты ерекше. Ел арасына кеңінен тараған сәбилік ғұрып жыры – “Тұсау кесу”.

Мәпелеу жырлары: Нәрестенің дені сау, ауру-сырқаудан аман, әбден шыныққан, ел армандаған мықты азамат болып өсуі үшін туған сағаттан бастап-ақ қам жейтін ата-ана халық тәжірибесі әбден калыптасқан дәстүрлі әрекеттерді бұлжытпай орындайды: суға шомылдырады, майлап, сылайды, денесін жазып, түрлі жаттығулар жасатады, кеудесіне отырғызып, мойынына, тізесіне мінгізіп ойната жүріп буынын бекітеді. Бұл әрекеттер қай халықтың болмасын өмірлік тәжірибесінде әбден дәлелденген, жылдар бойы мысқалдап жинақталған халық педагогикасының жемісі. Бала тәрбиесіндегі осы әрекеттердің барлығының да әнмен, жырмен, сөзбен сүйемелдене отырып жасалатанын байқау қиын емес. Ата-ана баланың дене құрылысын дамытуға арналған жаттығу әрекеттерін жасай отырып, өлең ұйқасы, ән сазы арқылы олардың көңілін де аулайды және өзінің ішкі сезімін, тілегін де сыртқа шығарады. Фольклортану ғылымында мұндай өлеңдерді мәпелеу жырлары (пестушки) деп топтастыру

қабылданған.

«Пестушки,-деп жазады В.П.Аникин,- получили свое название от слова пестоватъ-нянчить, пастить, ходить за кем-либо, воспитывать, носить на руках. Это короткие стихотворные приговоры, которыми сопровождают движения ребенка в первые месяцы жизни». Қазақ ұғымындағы «мәпелеу» сөзі де осы түсінікке жақын. Сондықтан да бұған дейін жеке жанр ретінде сараланбаған бұл өлеңдерді біз мәпелеу өлендері деп атадық.

В.П.Аникин пікірін дамыта келіп, М.Н.Мельников: Шығармаға тән барша жанрлық белгілері бар мәпелеу жырларының шоғыры белгілі тұрмыстық функцияға ие. Олар халық педагогикасында қалыптасқан дене қимылдарының жүйесімен тұтасып жатады. Олар баланың жас ерекшелігіне қарай қажетті шағын дене жаттығуларының сипатымен үндес келетін өзіндік құрылымға тәуелді, - деп анықтай түседі.

Мәпелеу жырларының негізіндегі дене жаттығулары өмірлік қажеттіктен туған. Қазақ баласының алғашқы жылдарының көп уақытын бесікте өткізетіні белгілі. Егер баланы бесіктен шешіп алып, сергітпесе, дене құрылысы дұрыс өспейді, кейде жауырыны жабысып қалатын сәттері де болады. Оны кезінде М.Жұмабаев та қатты сынға алған. Міне, осындай жағдайлар болмас үшін, сәби денесінің дұрыс жетілуіне қолайлы жағдай туғызу мақсатынан баланың аяқ-қолын созып, әртүрлі жаттығулар жасату практикалық қажеттілікке айналган. Ол сәби денесінің құрыс-тырысын жазып, сергітіп қана қоймайды, жанын да жадыратады. Ана бала құлағына жағымды сөзбен жаттығу әрекеттерін сүйемелдей өлеңдетеді. Бұл өлеңдердің ырғағы жаттығу әрекетіне лайық болса, мазмұны:

Өс, өс, балам, өсе бер,

Батыр бол балуан білекті.

Батыл бол таймас журекті!

Аяғыңды созайық,

Саусағыңды жазайық

Етті болсын балтырың,

Епті боп өс, жарқыным!

Өс, өс, өс,- деген сияқты балаға жақсы тілектер тілеу сипатында болып келеді. Бұл сияқты өлеңдер баланы шомылдырған кезде де айтылады. Баланы шомылдырып болган соң, денесін майлап, сылап жатқызады. Бұл бала денесіне массаж жасаумен бірдей. Бұл уақытта:

Бисмиллаһир рахманир рахим,

Сыламақ менен,

Қатып қалмақ сенен.

Менің қолым емес,

Бибі Фатима, бибі Зухра қолы,

Ұмай ана қолы, Қамбар ана қолы

Тастай қыл,

Темірдей қыл

Сүттей ақ қыл!...- деген сияқты ырым өлеңдер айтылады. Бұл өлеңнің мазмұнынан түп-тамыры тым әріге, арбау өлеңдеріне қарай кететін мәпелеу жырының көне сипатын байқау қиын емес. Мәпелеу жырларында халықтың әр кезеңдегі ұғым-түсініктері, діни сенімдерінің ізі анық байқалады. Мәселен, Ұмай ана түркі тектес халықтардың көне үғымында әйелдердің, балалардың, от басы, ошақ қасының қамқоры ретінде танылатыны белгілі. Бұл бейне қазақ фольклорының басқа жанрларында да кездеседі.Ал Бибі Фатима, Бибі Зухра - ислам дінінің пірлері. Мұндай арбау сарынындағы көне тіркестер қазір көп айтылмайды. Әлпештеу жырлары соңғы кезеңде діни ұғымнан арылып, таза практикалық мәнге ие болған. Олар көп жағдайда:

...Сыламақ менен,

Мықты болмақ сенен!

Жауырынъң жабыспасын,

Қабыргаң қайыспасын

Өс, өс, өс,- деген сияқты тілектерге құрылады.

Сәбиді суға құйындырып жатқан апасы оны алдандыру үшін:

Шылдыр, шылдыр, шылдырақ,

Су атады сылдырап,

Балам менің тап-таза,

Шыға келді жалтырап,-

деп әндетеді, құйындырып болған баланы қолынан ұстап сілкілеп:

Суы сарқылып,

Өзі қалсын.

Кірі кетіп,

Иманы қалсын!- деп, бірнеше рет қайталайды.

Мұндай өлеңдер жөргегінде бос жатқан баланың денесін созу кезінде де мол айтылады. Олардың үлгісі мынадай:

Екі қолын екі жаққа жая созып:

Қаздың қанатын берсін

Екі аяғын төмен қарай созып:

Тырнаның аяғын берсін

Аяқ-қолын сілкілеп:

Серпінің сұңқардай болсын,

Тебінің тұлпардай болсын,

Өс, өс...

Немесе:

Менің бөпем аппақ,

Күліп, ойнап жатпақ.

Көзі улының көзіне - теріскен,

Тілі улының тіліне - теріскен,

Өс-өс...

Әрине, мәпелеу жырларының барлығы да төрт аяғынан тең тұрған көркем поэзия емес. Олардың ішінде прозалық текстер де мол. Өлең құрылымы, ұйқас, тармақ жағынан да бұл жырлар бата-тілек, уату жырларынан ерекшеленбейді. Бұлардың ішінде бір-біріне ауысып жүрген шумақтар да жоқ емес. Қазақ әлпештеу жырлары мазмұндық, өлеңдік құрылысы жағынан туысқан халықтар поэзиясымен іштей тұтасып жатады. Әсіресе, түркі тектес халықтар поэзиясында түпкі тамыры бір шумақтар өте көп ұшырасады. Мәселен, татар әлпештеу жырларындағы:

Ус, Ус, ус, ибэ,

Балам усэп тэ жи-тэ,

Булчыл, булчыл, булчыл, бул,

Будәнедей тулчыл бул!

Адам тоймас сузле бул!...-деп келетін өлеңдегі соңғы төрт жол, немесе:

Қазлар қанат бирсен,

Тырналар аяк бирсен,

Буденелер май бирсен,

Яболаклар йон бирссн,

Балам зур уссен,

Ус, ус, ус, -с-с! - дегендегі алғашқы екі жол қазақ халық поэзиясында да өзгеріссіз қайталанады. Қазақ әлпештеу жырларының ішінде көркемдік деңгейі жоғарысы да, халық арасына кең тарағаны да «Ақ білек» өлеңі. Бұл өлеңді халық баланың білегін ұстай отырып айтады.

Түйіп айтсақ, мәпелеу жырлары халықтың баланы бағып-қағуға байланысты өмірлік тәжірибесінен туындаған. Бұл өлеңдерде халықтың дәстүрлі дүниетанымының алғашқы айшығы анық аңғарылады. Өлеңнің ұйқасы мен ырғағы, көркемдік құрылысы дене жаттығуларын сүйемелдеуге ыңғайланған, сол әрекеттермен үндес шығып отырады.

Уату, алдарқату жырлары. Балалар фольклорын зерттеушілер уату-алдарқату жырларын әлпештеу жырымен бір жанрлық арнада қарастырып келді.

Тілі шығып, сөз мәнін ұғына бастаған бөбектерді қолына алып:

Бөпем менің қайда екен?

Асқар-асқар тауда екен.

Тауда неғып жүр екен?

Алма теріп жүр екен.

Алмасынан қане екен?

Жаңа теріп жүр екен..

Қызыл алма қолында

Қыздар оның соңында,-деп әндетеді.

Қазақ фольклорының терең білгірі Ә.Диваев өзінің «Қазақтар балаларын қалай алдандырады» атты мақаласында қазақ халқы арасында кең таралған саусақ ойындарының бір түрін келтіреді. «Бақыра жылап отырған балаларды (жалғыз бала болса да) шебер алдандырып, көз жасын тыюдың жолы мынадай. Мәселен, бүлдіршіннің сұқ саусағын шап беріп «Сойсақ сояйық», ортан қолды ұстап «Құдайды қайтеміз?», аты жоқ қолды ұстап «Құдай қайтеді дейсің», шынашақты ұстап «Әкел бері, соямыз»,-дейді. Одан әрі келесі қолдың саусақтарын алып, дәл сол ретпен саусақтарды санамалап шығады және әрбір санамалауды бірлән, шірлән, отыз, қатыз, отыз сөздерімен аяқтайды. Автор қазақ халқының мұндай ойындарға кенде емес екендігін көрсете келіп, саусақ ойындарының көп халыққа тән екендігін ескертеді.

Шынында да, саусақ ойындары барша халықтарға ортақ, кең таралған ойын. Олардың айырмашылығы халық педагогикасымен жымдаса өрілген ел өмірінің, шаруа тұрмысының, халық дүниетанымының көріністерінде. Мәселен, жоғарыда Ә.Диваев келтірген саусақ ойынының негізінде саусақтардың неге ұзынды-қысқалы болып жаратылғандығы жөніндегі халық аңызы жатыр. «Алғашқыда адам саусақтарының ұзындығы бірдей болыпты-мыс. «Ұрлық істейік,- деп жамандыққа бастағаны үшін құдай басбармақты ортасынан кесіп тастапты. «Істесек істейік»,-деп қостағаны үшін сұқ саусақты да қысқарта кесіпті. «Құдайдан қорықпайсыңдар ма?»- дегені үшін ортан қолға тиіспепті. «Құдай не істейді» дегені үшін аты жоқ қолды да қысқартыпты. «Ұрлайық та, сояйық» дегені үшін шынашақты одан да қысқартыпты»- дейді халық аңызы.

Астарында үлкен тәрбиелік мән жататын уату-алдарқату жырларының әрқайсысының мазмұнынан халық тұрмысының өзіндік ерекшеліктері танылады.

Қазақ халқы арасында кең таралған сондай уату жырының бір түрі - Қуырмаш. Жылап отырған баланың алақанын алып «Қуыр-қуыр, қуырмаш, тауықтарға бидай шаш»,- деп бидай қуырғандай етіп қытықтайды да:

Бас бармақ,

Балалы үйрек (сұқ саусақ)

Ортан терек (ортан қол)

Шылдыр шүмек (аты жоқ қол)

Кішкентай бөбек (шынашақ),-деп әр саусаққа ат қойып, бүгіп шығады. Содан соң: кішкентай бөбектен бастап:

Сен тұр - қозыңа бар

Сен тұр - қойыңа бар,

Сен тұр - жылқыңа бар,

Сен тұр - түйеңе бар.

Сен - қария

Қазан түбін жалап,

Үйде жат,- деп әрқайсысына міндет жүктейді.

Орыс балалар фольклорында бұл ойын:

Сондай-ақ саусақтарды ретімен жұмып, ретімен ашу да бала ұғымын жүйелілікке тәрбиелейді. Осылайша сәби бірте-бірте санауға үйренеді. Бұл процесс те осы саусақ ойындары арқылы жүзеге асады. Қазақ баласының өміріндегі есепке үйренудің алғашқы қадамы да саусақ ойындары арқылы жүзеге асады. Оның бір үлгісі мынадай:

Бірім - бір,

Екім - екі,

Үшім – үш,-деп онға дейін баланың саусақтарын жұма келіп:

Он бірім -

Оны тапшы, ай-күнім!

деп сұрайды да:

Бір дегенім - білеу,

Екі дегенім - егеу,

Үш дегенім - үскі

Төрт дегенім – төсек,

Бес дегенім, - бесік,

Алты дегенім - асық,

Жеті дегенім - желке,

Сегіз дегенім - серке,

Тоғыз дегенім- торпақ,

Он дегенім - оймақ

Он бір - қара жұмбақ,-деп бітіреді.

Мұндағы дыбыстық үйлесімге құрылған ұйқасты сөздер баланы қызықтырып қана қоймайды, санды жаттауға да жеңілдік туғызады, және санға телінген балама сөздер де баланың күнде көріп, қолына ұстап жүрген таныс дүниелері. Бұл бір жағынан тіл дамытушылық рөлін де қоса атқарады, баланың танымдық қабілетін өсіреді. Баланы алдарқата отырып санауға үйретудің мұндай тәсілі көп халықтарда бар.

 

Мазмұны

 

Жеткіншектер поэзиясы

 

Маусымдық жырлар. Жаз шыға жайлауға, қыс түсе қыстауға қоныс аударып жүрген көшпенді халықтар табиғат аясына етене жақын ғана емес, оның құбылмалы өзгерісіне тәуелді де болған. Бір малы екеу болып, ауыздары аққа тиетін көктем мен жазды қаншалықты зарыға күтсе, «қылышын сүйретіп келетін қысқа» әркез ыждағатпен дайындалған. Қазақ даласында көктем мен күз ұзақ болмайды. Сондықтан да қазақ ұғымында «алты ай қыс, алты ай жаз» деп бүкіл жылды негізінен екі-ақ кезеңге бөлу ұғымы қалыптасқан. Бұл туралы 1893 жылы «Оренбургский листок» атты мақалада да «Көктем мен күз өте қысқа, сондықтан ол жөнінде айтып жатудың қажеті жоқ», - деп атап көрсетілген. Сондықтан да қазақ балаларының маусымдық жырларын:

1. Көктем, жаз. 2. Күз бен қыс өлеңдері деп екіге бөлген жөн. Мұндай

жіктеуді біз В.П.Аникин еңбегінен де көреміз. Ол орыс балаларының маусымдық жырларын «Песни зимнего цикла», «Песни весенне-летнего цикла» деп екіге бөледі.

Жылды екі мезгілге (суық-жылы) бөлу әлеуметтік дамудың түрлі кезеңдерінде тұрған көптеген халықтардың күнтізбелерінде кездеседі. Мәселен, ертедегі германдықтар мен кельттерге дейінгі екі мың жылдың көлемінде Солтүстік Кавказ халықтарында осындай түсінік болған. Мұндай бөлу тәсілі неолит дәуіріндегі славяндарда болған. Жылды бұлайша екі мезгілге бөлу финдер мен болгарларда да, албандықтар мен гректерде де бар.

С.А. Токарев жыл мезгілдерін екіге бөлу төрт мезгілге бөлуге қарағанда әлдеқайда ескі, көне деген тоқтама айтады.

Бұл пікірін ғалым мал бағумен айналысқан еуропаның барлақ бөлігі өздерінің шаруашылық күнтізбесін малды қыс қыстауға, жаз жайлауға көшіруге байланысты кезеңдерге ыңғайластырады деген фактілермен дәлелдейді. Біздіңше, осы пікір қазақ халқының дәстүрлі түсінігіне де орайласады. Алғаш күн күркірегенде, алғаш жыл құсы келгенде, алғаш бие байлап, қымыз ашытқанда түрлі ырымдар жасалады. Міне, осындай көктем, жаз, қыс, күз құбылыстары балалар өлеңдерінен де өз орнын тапқан. Мәселен, балалар алғаш жыл құстарын көргенде:

Самалық, самалық,

Көк құс көзін ашты ма?

Аяғын жерге басты ма?

Самалық, самалық!

Самарқанның көк тасы,

Жібіді ме, көрдің бе?

Қап тауының көк құсы

Жүгірді ме көрдің бе?

Самалық, самалық! – деп айғайлайтын болған.

Халық арасында Қап тауының көк құсы көзін ашып, Самарқанның көк тасы «жібісе» жер қарайып, жаз шығады деген ұғым бар. Балалар өлеңінің мазмұны осы түсініктен елес береді. Немесе:

Балақай-ау, балақай,

Жаз келеді-ау, алақай!

Жалаң аяқ жүреміз,

Балақты да түреміз,

Көлден балық сүземіз.

Жалтылдатып тіземіз

Тау мен тасты кеземіз.

Сан қызықты көреміз,

Сайдан жидек тереміз,

Тайға мініп желеміз,

Алтыбақан тебеміз, - деген сияқты аса көркем өлеңнен қазақ баласына жаздың қаншалықты қымбат, қаншалықты қызғылықты екенін айқын көреміз. Қысқа ғана өлеңге балалардың бүкіл жазғы тірлігі айқын көшірілген. Маусымдық жырлардың түп негізіне назар аударсақ, олардан халықтың өте көне түсінігіне негізделген анимистік көзқарастардың ізін терең аңғарамыз. Бұл, әсіресе, маусымдық жырлар құрамына енетін арнау-тілек (заклички, приговорки) өлеңдерінен айқын көрінеді.

Арнау - тілек өлеңдері. Шығу тегінің күнтізбелік әдет-ғұрыптардан күнге, айға табыну тағы басқа түрлі құбылыстарды киелі деп есептеген анимистік ұғымнан туындағанын фольклористер сенімді дәлелдеп жүр. Қазақ арнау-тілек өлеңдерінің табиғатынан да мұны айқын көруге болады. Мәселен, күнге, айға табынудың сонау хун дәуірінен бар екендігі белгілі. Бұл дәстүр кейіннен тәңірге (көкке, аспанға), жерге (умай) табынуға ұласып, әртүрлі жануарларды төтемге айналдыру, түрлі құбылыстардың иесі бар деген тәрізді ұғымдарда өріс алды, осы көне түсініктің қай-қайсысы болмасын халық санасында өз ізін қалдырып отырды. Міне, ел тұрмысындағы осындай ұғым-түсініктер, әр түрлі жолдармен балалар репертуарына да көшкен. Мысалы, қазақ арасында шаман дінінен қалған жаңа ай туған кезде оған бата жасау, тілек тілеу дәстүрі ертеден бар. Міне, осы салттың елесі балалар айтатын арнау-тілек өлеңдерден де байқалады. Мәселен, алғаш ай туған сәтте балалар:

Айдың көңілі жай болсын

Балалардың мінгені

Жорға-жорға тай болсын

Қырдан берсін, ойдан берсін,

Қызыл шұнақ қойдан берсін...,-деп тілек айтады. Немесе сүйел, жара шыққан балалар ата-ананың кеңесімен айға қолын көрсетіп:

Ай-ау, ай,

Әйейімді алып,

Қолымды бер,

Әйейімді алып,

Қолымды бер, - деп айғайлайды.

Арнау-тілек өлеңдерін орыс фольклортану ғылымында «заклички» - және «приговорки» деп екіге жіктеп жүр. Бірақ зерттеушілердің барлығы да олардың арасында терең айырмашылықтың жоқ екендігі көрсетеді. Сондықтан да В.А.Василенко: «Закличками принято называть только обращения к солнцу, дождю, радуге и др, а поэтическое обращение к животным, насекомым и разным предметам имеются приговорками. Такое разделение вряд ли нужно. Ведь оно исходит не из особонностей произведенний и не из учета их роли в быту, а лишь из различия предметов обращения. Между тем все эти обращения имеют одинаковую функциональную роль и одинаковые художественные принципы, основанные на олицетворении и одухотворении окружающего мира. По нашему мнению, все их следует отнести к закличкам», - деп олардың бір жанр ретінде қарастыруды ұсынады. Ал В.П.Аникин бұлардың айырмашылығы бағышталған объектісінде ғана емес, орындалу формасында да, яғни «... дети выкрикивают слова закличек нараспев хором....а их произносит каждый поодиночке», - деп жазады. Бұл пікірді Э.С.Литвин де қолдайды. Кейінгі зерттеушілер де осы пікірді жандандырып жүр.

Қазақ балаларының репертуарында арнау-тілек өлеңдердің айға, күнге, табиғат құбылыстарына да, жан-жануарларға арналғандары да мол. Мәселен, бұлт арасынан жасырынған күнге балалар:

Май берейін, құрт берейін,

Күннің көзі, шық, шық», - деп сіркіреп жауа бастаған жаңбырға:

Жау, жаңбыр жау, жау,

Көк биеңді сау, сау, - деп айғайласа, қарақұрттың інін көргенде:

Белең, белең белең құрт!

Белі жуан белең құрт!

Шандырыңды созармын,

Тас төбеңнен ұрамын,

Уақытыңды жаймай шық! – деп тепсінеді.

Адамзат санасының балаң дәуірінде туған арбау жырларын сәби жүрегі шынайы қабылдайды. Сол әдеп-ғұрыптарға сене отырып, өлеңдерді де беріле орындайды. Табиғатқа, жан-жануарларға арналған арнау-тілек өлеңдері арқылы бала олармен тілдеседі, өзіндей көріп ұғынысуға тырысады. Бала табиғаты қоршаған ортаға қаншалықты етене болса, арнау-тілек өлеңдері сол жақындықтың бірден-бір дәнекері. Балалар өзінің ішкі эмоциясын, арман-мақсатын, қалауын, өлең жырлармен білдіруге тырысады. Ол тілектердің барлығында да дәстүрлі тәрбиенің, халықтық салт-сананың, ұғым-түсініктің іздері жатады.

Арбау өлеңдерінің балалар репертуарына біртіндеп көшуіне оның өлеңдерінің құрылымы да, орындалу мәндері де әсер еткен. М.Ғабдуллин атап көрсеткендей арбау өлеңдерінің тіркестерінде мағынасы түсініксіз жұмбақ сөздер көп қолданылады. Және олар дыбыс үйлесімдері (ассонанс, аллитерация) арқылы ұйқасып келіп отырады. Тіпті, түсінікті сөздерден құралғанның өзінде:

Тас төбеңнен ұрармын,

Тәңір ұрғандай қылармын,

Танауыңды тілермін, - деген тәрізді жаттап алуға да жеңіл, тақпақтай айтуға да ыңғайлы, бала мінезіне де үйлесімді болып келеді. Көне жырлардың балалар репертуарында берік орнығуына олардың өлең құрылысы, түр ерекшеліктері де көп септігін тигізген. Сондай-ақ арнау-тілек өлеңдерінің көпшілігі бала өмірімен, күнделікті тіршілікпен тығыз байланысты болып келеді. Мәселен, алғаш түскен бала тісін нанға орап итке тастап «Жасық тісім саған, пышақ тісің маған» деп күбірлейді. Немесе «Шілде қоңызды қолына қондырып алып «Ел қалай көшер? Ел қалай көшер?» деп әндетіп отырады.

Балалар өлеңдері нің тақырып аясы кең. Балалар өлеңдерін поэтикалық құрылымы мен орындалу мәнеріндегі өзгешеліктеріне қарай тақпақ және сұрамақ деп екіге бөлеміз. Тақпақ термині. Оған берілген анықтамалар (А.Байтұрсынов, З.Ахметов т.б.) Сұрамақтың композициялық құрылымының ерекшелігі. Оның диалогқа құрылатындығы. «Бақа, бақа, балпақ» сұрамағы.

Қызықтама. Олардың белгілі бір сюжетке құрылып, өлеңдік баяндау түрінде жырланады. «Түлкі, түлкі, түлкішек», «Түйе, түйе, түйелер» қызықтамалары.

Мазақтама (дразнилки). Халық арасы, ел іші әрқашан да күлкіге бай. Адам бойындағы кемшілікті келемеждеу, орынсыз қылықтарды мысқыл нысанасына алып, сықақтау халық тіршілігінде ертеден бар жасампаз дәстүр. Мұндай іске, әдетте, балалар да ерекше құмар болады. Табиғаттарының өзі тез тұтануға, көңілділікке, жеңіл әзіл-оспаққа, ойын-күлкіге бейім балалар әр нәрсені мазақ етіп, әжуаға айналдыруға дайын тұрады. Сондықтан да болар жеткіншектер арасында бұл тектес өлеңдер өте мол тараған. Мазақтамаларға 6-12 жас аралығындағы балалардың өте әуес болатындыгы байқалады. Бұл кезеңдегі балалар бір-біріне ат қойыш, айдар тағуға, кез-келген жағдайда бір-бірін келемеждеуге ыңғайлы тұрады. Және ол келемеждерін көбінесе өлең жолдары арқылы білдіреді. Мұндай өлеңдердің кейбірі үлкендер репертуарынан келсе, көшпілігі балалар арасында ұрпақтан-ұрпаққа ауысып келе жатқан тұрақты тіркестер болып келеді. Әрине, олардың ішінде тыңнан туып жататыны да жоқ, емес, бірақ олар балалар репертуарында ауыздан-ауызға тарап ысылып, «өңделіп» барып тұрақталады. Жалпы балалар өміріне ортақ, типтік кұбылыстарға арналып, сәтті шыққандары ғана ұзақ жасайды. Ал белгілі бір жағдайға байланысты аяқ астынан кездейсоқ туғандары тез ұмытылып қалады.

Балалар мазақтамаларын мазмұны, тақырып объектісі жағынан:

1. Балалар атына ұйқастырылған (рифмованные прозвища) мазақтамалар. 2. Бала бойындағы, мінезі мен әрекетіндегі түрлі кемшіліктерді күлкі етуге арналған сайқымазақ, мазақтамалар,- деп екі жікке бөліп қарастыруға болады.

Бірінші топтағы мазақтамаларда, әдетте, кез келген бір баланың аты алынады да, соған ұйқастырылып мазақтау өлеңі шығарылады. Олардың ішінде:

Менің атым - Сүйімжан,

Тентекпін-ау құйыннан!

Жаман тоным жалп етіп,

Құлап қалдым сиырдан,- деген белгілі бір атқа ғана тиісті, оның орнын басқа бала атымен ауыстыруға көне бермейтін тұрақты мазақтамалар да,

Пәленше, жақсы баласың,

Айтқан тілді аласың.

Айтқан тілді алмасаң,

Арам қатып қаласың.

Немесе:

Пәлен - батыр,

Жолда жатыр,

Түйе теуіп, іші кеуіп.

Өлгелі жатыр,- деген сияқты қалаған атты қосып айта беруге болатын жалпы мазақтамалар да болады. Бұл топтағы мазақтамаларда сыналатын кемшіліктер өлең арналған баланың бойында болмауы да мүмкін, бірақ аты өлеңге ұйқас келсе болды, балалар бір-бірін ызаландыру, күлкі тудыру мақсатында айта береді.

Екінші топтағы мазақтамалар кісі атына байланысты емес, ол бала бойындағы, мінез-кұлқындағы түрлі кемістіктерді күлкіге айналдырады. Мысалы, тілі мүкіс, тісі кетік, басы таз балалар, өз құрбыларына қарағанда әлсіз, жасық, әдепсіз, іске орашолақ балалар осы топтағы мазақтамалардың негізгі нысанасы. Мысалы: «Р»-ды айта алмайтын баланы:

Сақау, сақау, сақылдақ,

Сен сақауға не кылдық?

Қарағайдың бұтағы,

Қай тісіңді бұтады?

«Бар» дегенді «бай» дейсің,

«Нар» дегенді «най» дейсің,

«Р»-ды кімдер жұтады,- деп мазақтаса, әдепсіз баланы:

Ерініңді шығарсаң, елік бол,

Ендігі айда желік бол.

Ерініңді кесіп ал,

Бармағыңды отқа сал,

Басыңды да қалай ғой,

Майы шықса жалай ғой,-деп келеке етеді.

Жинақталған мәліметтер табиғатына үңілсек, мазақтамаларды көп жағдайда балалардың өздері экспромтты түрде шыгарып айтатыны байқалады. Оларда берік логикалық жүйеден гөрі дыбыс, ұйқас қуалаушылық басым. Сондықтан да бұл жанрды зерттеушілер балалардың өз шығармашылығы ретінде қарастырып жүр. Мазақтамалық дәстүрдің балаларға негізінен, үлкендер шыгармашылығынан ауысқандығында күмән жоқ. Адам әрекетіне, мінез-құлқына, дене бітімін әжуалап, адам есіміне байланысты мысқыл өлең шығаруға қазақ халқы өте ұста келеді. «Айдабол-ау, Айдабол, ас піскенде пайда бол» типтес өлеңдерді үлкендер қазір де айтады. Мазақтамалардың арғы тегі тым тереңге кетеді. Оның түпкі ұшығын біз сонау рулық қоғам ерекшеліктерінен байқаймыз. Рулық қақтығыстар кезінде араз рулардың бір-бірін келекелеп өлең шығарғандығы көптеген халықтар фольклорьнан белгілі. Мәселен, Г.Н.Потанин Алтайлықтардың Мөндіс руын былай келеке ететіндігін жазады:

Мондус, мондус, мұң алу,

Пука уулу уй болбос.

Мондус уулу эл болбос.

Үйди, сузеген,

Иттий урегек,

Аттай тебеген,

Аюдай тулаган

Мөндіс, мөндіс, мың ақымақ,

Бұқалар үйірінен бұзау тумас,

Мөндістер жиылып ел болмас,

Үйді сузегеи,

Иттей уреген,

Аттай тебеген,

Аюдай тулаған.

Мұндай мазақтамалар қазақ руларының арасында да бар. Ру аттарына байланысты «Өгіз мінген Жалайыр» деген сияқты қысқа кемсітулерден бастап, ұзақ өлеңдерге дейін кезігеді. Мысалы, Е.Тұрсынов «Жоңғар шапқыншылығы кезінде Қаратаудан босып, Арқаға ауып келген Шұбыртпалы руы туралы мынадай тақпақ айтылатынын жазады:

Шұбыртпалы шұбырған,

Тышқан етін қуырған.

«Пісті, пісті» дегенде,

Пышақ ала жүгірген,

«Түсті, түсті» дегенде,

Шөміш ала жүгірген.

Ал осы өлең балалар арасында сәл өзгеріп былайша айтылады:

Сақау, сақау, Сақтаған,

Тышқан етін қақтаған.

«Пісті, пісті» дегенде,

Пышақ ала жүгірген.

«Шикі, шикі» дегенде

Шиге қарай жүгірген.

Бұдан балалардың халық мазақтамаларын өз ыңғайларына қарай бейімдеп алғандығын аңғарамыз. Яғни балалар өлең басындағы ру атын тілі мүкіс баланың атымен алмастырып өзінше нұсқа (вариант) жасаған. Сол сияқты батырлар жырында жиі кездесетін батырлардың бір-біріне айтатын ерегес жырлары да мазақтамалардың түп төркінін танытатын тәрізді. Яғни, балалар мазақтамаларының түп желісінің ел арасында көп айтылатын әзіл өлеңдермен, халық сатирасымен тамырлас жатыр. Бірақ балалар мазақтамалары олардың ұғымына, жас ерекшеліктеріне, психологиясына лайықталған, бүлдіршіндердің күнделікті өмір ерекшеліктерінен туындаған өлең жолдары. Балалар мазақтамаларының астарында жеңіл әзіл жатады, тіпті айқын логикалық қисын да таныла бермейді, бірақ тілі жеңіл, ойнақы, көлемі шағын болып келеді. Бұл өлеңдер - бала психологиясының айнасы. Олардың әзіл-қалжыңға, күлкіге, дыбыс ойнатып ұйқастырылған тақпақ сөзге құмар жан дүниесі мазақтамалар табиғатынан да сәуле береді. Демек, балалардың күнделікті тірлігінің бір қыры болып табылатын бұл жанрға жеңіл-желпі қарауға болмайды. Бірнеше ұрпақтың аузынан ауысып бүгінге жеткен таптаурын (товтология) болған өлең жолдарының да балаларға берер өнегесі мол. Олар бүлдіршіндерді жүйелі ойлауға, қисынды сөйлеуге, әр сөздің астарлы мағынасын аңғартуға баулиды. Жаман мен жақсының ара жігін ажыратып, әзілдей отырып ой айтуға, әзіл-оспақтьң астарындағы сын-ескертпені, мысқылдық, мәнін аңғаруға үйретеді. Әрине, балалар мазақтамаларын ересектер сатирасымен салыстырып, оған жоғары талаптар қоюга келмейді, оның жөні де жоқ. сол үлкен арнаға құятын саланың бастау бұлағы ғана. Сондықтанда онда бұл көп жағдайда белгілі бір объектіні нысанаға алған мақсатты сын да, тіл үйірер көркемдік талғам да табыла бермейді. Солай дей тұрғанмен де, балалар өмірін қоршаған дүниеден мүлде аулақтату да жоқ. Мысалы:

Серік, Серік, Серкебай,

Мәшинесі бортабай,

Тауға барса, отын жоқ,

Қайтып келсе қатын жоқ.

Бала атына ұйқастырылған бұл жаттанды төрт жолды Серік атты баланың кез келгеніне айтып мазаққа айналдыруға болады. Балалар ермегіне айналып кеткен осы өлеңде мүлде мән жоқ деуге бола ма, балалар өміріне қатысы болмаса да үлкен өмір шындығының ұшқыны елес бермей ме?

Жинақтай айтсақ, балалар мазақтамаларын жинап, зерттеудің практикалық маңызы зор. Одан бала жанының бізге беймәлім небір нәзік қырларын аңғаруға болады. Бүлдіршіннің көркем шығармашылыққа, соның ішінде сатиралық жанрға деген ықылас-пейілі осы тым жұпыны, қарапайым көрінетін фольклорлық жанрдан бастау алады. «Күлкі - өмірдің сәні» десек, балалық өмірді сәнді де, салтанатты етіп көрсететін де сол күлкі. Қазақтың тәңірден «О, құдай, жас баладай уайым-қайғысыз қыл» - деп тілейтіні де сондықтан. «Айналайын» дегенге алданып, жігіт болып қалдың» дегенге желпініп, айдарынан жел есіп жүретін уайым-қайғысыз жас өспірімнің езуіне күлкі үйіріп сөзбен қағысуға шақырып тұратын мазақтамалар үлкендер үшін қаншама қарабайыр көрінгенмен, балалар үшін қызығы таусылмас ойынды сөз. Өкінішке орай, оның балалар аузындағы сансыз үлгілеріне жеткілікті мән беріліп жинақталмай келеді. Бала жан дүниесін жете тануға апаратын жол осындай қарапайым шығармалардан басталады.

 

Мазмұны

Өтірік өлең

 

Өтірік өлең - қазақ халық поэзиясындағы ерекше қызықты, балалар құмарта тыңдап, қызыға жаттап алатын фольклорлық жанр. Өтірік өлеңді бүлдіршіндер ғана емес, үлкендер де сүйсіне тыңдайды, тіпті бүгінгі айтыста да бұл жанр тіріле, жаңа қырынан танылып жүр. Сол сияқты халық «Тазша баланың кырық өтірігі» жөніндегі ертегіні де ұрпақтан-ұрпаққа қастерлей жеткізіп келеді. Бұл өтірік өлеңнің қазақ фольклорындағы көне де, дәстүрлі жанр екендігін көрсетеді.

Қазақ өтірік өлең нұскаларының хатқа түсе бастауы XIX ғасырдың екінші жартысынан басталады. Оның алғашқы нұсқасын В.В.Радловтың қазақ фольклорына арналған жинағынан кезіктіреміз. Өтірік өлең үлгілерін жинап бастыруға Ә.Диваев. С.Сейфуллин, I.Жансүгіров сияқты белгілі адамдар да ат салысқан. Бұл орайда, әсіресе, I.Жансүгіров құрастырып, алғы сөз жазған «Ел өтірігі» атты жинақты ерекше атаған жөн. Кейінгі кезеңде өтірік өлеңдер жинағы әлденеше рет жарық көріп келеді.

Ел арасында өтіріктің қара сөзбен айтылатын түрлері де мол ұшырасады. Тіпті әр ауылдың өзінің қиыннан қиыстырып: «өтірікті шыңдай, ақсақты тыңдай» қылып әңгімелеу арқылы халық «құрметіне» бөленген адамдары болған. Бүгінгі күндері баспасөз бетін көріп жүрген Әлімжанның өтірігі, Сұраубайдың өтірігі, Судырахметтің өтірігі делінетін әңгімелер бұған айқын дәлел. Е.Ысмайылов өтірік өлең қиыстырудың салдар салтында да болғандығын айта келіп: «Салдардың... өлеңдері де өз мінездеріне сай өтірік, қыңыр мағыналы, қисынсыз құралған күлдіргі болып келеді. Жантұрған сал өзінің бір құрбысына кездескенде: Алабас ит көрдің бе шідерлеулі, Әр ауылдың көлінде оттап тұрған,-деп бастайды өлеңді.

Үлкендерге арналған өтірік өлеңде әрқашан әлеуметтік салмақ жатады, қарама-қарсы жағдайларды қиюын келтіре ұйқастырып, сол арқылы өмір шындығын көрсетіп, байдың сараңдығын, ханның қаталдығын күлдіре отырып сынау ерекше тапқырлықты қажет етеді. Халықтық өтірік өлеңдерде осы тапқырлық өте мол-ақ. «Қазақтың ертедегі салты бойынша, ойын-сауық кездерінде айтылатын өлеңнің бір түрі - өтірік өлең»-дей келіп, нақтылы деректерді мол шеберлікпен үдеген фантастикалық дәрежеге жеткізу, адамның ойына келмейтін «өтірік» әңгімеге айналдыру қазақ ауыз әдебиетіндегі өтірік өлеңдер түрінің негізгі бір ерекшелігі болып табылады,-деп керсетеді М.Ғабдуллин. Әрине, балалар репертуарындағы өтірік өлеңдердің ересектер жырынан айырмашылығы бар. Ең алдымен үлкендер өтірік өлеңдеріндегі салмақты әлеуметтік жүк балалар өлеңдерінде байқала бермейді. Олардың құрылысы қарапайым, ұзақ сонар сюжет жоқ. Көбінесе төрт жолдан тұратын қара өлең үлгісіндегі қысқа шумақтардан келеді. Өлеңдерде шендестірілетін заттар, жан-жануарлар да балаларға күнделікті өмірден таныс болып келеді. Оның мысал үлгілері мынадай:

Мініп алып құртқа,

Өрмеледім бұлтқа.

Алып келіп Айды

Көрсеттім көп жұр

Өтірік өлең бала қиялын ұштауда, бейнелі ойлауға жетелеу, ұтқырлыққа, тапқырлыққа тәрбиелеуде аса маңызды рөл атқарады. Сондықтан да халық ақындары мен балалар жазушыларының шығармашылығында бұл жанр жалғасын тауып өрісті дамып келеді. Бүгінгі күн тақырыбына арналған өтірік өлеңдерді «Балдырған», «Ұлан», «Ақ желкен» сияқты газет-журнал беттерінен бүлдіршін оқырмандар ынтыға оқиды. Бұл өлеңдерде ғылым мен техниканың жаңалықтары өтірік өлеңнің көне формасымен жымдаса астасып келеді.

Өтірік өлеңнің көлемінің үлкен-кішілігіне қарамастан олардың негізінде іс-әрекет, белгілі сюжет болады. Сюжеттік желіге арқау болған күлкілі әрекеттер бала жанын баурап отырады. Және ол іс-әрекеттер шектен тыс әсірелене (гипербола) немесе шектен тыс кемітілген (литота) көркемдік тәсілдермен шендестіріле сипатталады. Өтірік өлеңнің көлемі неғұрлым ұзақ болған сайын ондағы іс-әрекет бірден-бірге дамып, оқиға күрделеніп, фан-тастикалық бояу қоюлана береді. Ал қысқа өтірік өлеңдерде үлкен кішірейтіліп, әлсіз-күшейіп, ұзын-қысқарып, биік-аласарып деген сияқты әдеттегі үйреншікті жағдайлар адам сенгісіз кереғар кейіпте сипатталады. Сондықтан да орыс фольклортану ғылымында бұл жанрды «перевертыши» деп те атайды. Сондай-ақ бұл жанр әлем халықтары фольклорының барлығында да бар.

Өтірік өлеңнің бұлайша барша халықтар фольклорына ортақ балалардың сүйікті мұрасына айналып, ерекше өміршең сипат алуында үлкен мән бар. Оның ең басты себебі бала психологиясының табиғи ерекшеліктеріне етене жақындығында.

Бала үшін айналадағының бәрі жұмбақ. Ол сол жұмбақ сырдың құпиясын ашуға құмар. Иә, өтірік өлеңде жұмбақ сырдың қандай шешуі бар дерсіз. Мәселе сонда, бала өтірік өлеңнің өтірік екендігін түсіну үшін алдымен «шындықты» білуі керек. Бала сол білгенін өлеңдегі өтірікпен салыстыра отырып ойына бекітеді. Өтірік өлеңнің бар құдіреті де осында. Ол бала қиялына қанат бітіреді. Өмірдегі күнделікті құбылыстар өтірік өлеңде өзгеше қызық түрге еніп шыға келеді.

Қорыта айтқанда, өтірік өлең балалардың ынтыға тыңдайтын да, қызыға жаттап алатын фольклордағы ең сүйікті жанрларының бірі. Ол бала көңілін жұбатып, қызыққа кенелтетін алданыш қана емес, жас ұрпақтың қиялын ұштап, арманын асқақтататып, күлдіре отырып ойға жетелейтін, өмірдегі қарама-қайшылықтарды шендестіре отырып сырына үңілетін дәстүрлі тәрбие құралының рөлін атқарады.

 

Жұмбақтар

 

Жұмбақ-кай елдің фольклорында болмасын салмақты орын алатын арнайы саланьң бірі. Қазақ халық жұмбақтары да ғалымдар назарыа ерте ілініп, арнайы зерттеліп келе жатыр. Оның көне жазба үлгілерін қыпшақ тілінің ескерткіші (XIV ғ.) «Кодекс Куманикус», М.Қашқаридің «Диуани луғат-ат түрк» сияқты кітаптарынан кезіктіреміз.

Төңкеріске дейінгі кезеңде қазақ жұмбақтарын жинауға М.Иванов, М.Ибрагимов, А.Лютш, П.М.Мелиоранский, А.Алекторов, Ә.Диваев сияқты адамдар ат салысты. Қазан қаласында жұмбақтарға арналған кітаптар ғасыр басында-ақ шыға бастады.

Қазақ жұмбақтарының толық жинағы 1959 жылы ғана жарық көрді. Жұмбақтардың қыр-сыры С.Сейфуллин, М.Әуезоз, Ә.Марғұлан, М.Ғабдуллин еңбектерінде кеңінен сөз етіледі.

Жұмбақтың шығу тегінің рулық қоғамдағы әскери дппломатия мен отбасылық әдет-ғұрыптарға байланысып жаткандығы ғылымда айтыльш жүр. Жұмбақтың бұл көне қызметі эпикалық көлемдегі фольклор жанрларында молынан көрініс тапқан. «Кейде бүкіл бір ертек жұмбақтан тұрады. Әңгімелі әсем жыр, дастан атаулының талайының жұ