Невроздардың клиникалық көріністері

Невроздардың клиникалық көрінісі психикалық бұзылыстарға ұқсас түрде, және де невроз формасына тәуелді бұзылыстар түрінде көрініс береді. Жалпы психопатологиялық көріністер өзін дұрыс сезінудің бұзылыстарын бейнелейді, және оларға сандырақтық идеялар, галлюцинациялар, интеллектуальды-мнестикалық бұзылыстар және т.б. тәрізді психикалық бұзылыстар тән емес.

Невроздың клиникалық көрінісіне және мәніне оларды жеке аурулар тобына бөлу уақытынан бастап үлкен эволюциядан өтті. Алғаш «невроз» терминін 1776 жылы Шотландия психиатры В.Куллен ұсынды. Осы атаумен ол қызба жағдайы болмайтын сезім және қозғалыс бұзылыстарын және осы функциялардың жергілікті немесе жалпы бұзылыстарымен байланыссыз ауруларды суреттеп жазды. Ары қарай невроздардың клиникасы және оларға ықпал ететін факторлар анықтала түсті. Невроздардың клиникалық суретін және оның пайда болуындағы әртүрлі факторлардың рөлін бағалауда жарақаттық және әскери невроздар және т.б. себепші болды. Невроздардың пайда болу себептері әртүрлі факторлардың комплексті әсерімен қарастырылды: әскери жағдайдың психогенді стрессі, жарылыс толқынының әсері және т.б. Бірақ ары қарай бақылау нәтижелері невроздардың дамуы тек психогенді факторлардың әсерімен байланысты деп көрсетті.

Бірқатар жағдайларда невроздардың этиологиясын невроз бен психопатияның арасындағы ерекше қатынаспен байланыстырады. Психопатиялық тұлғалар невроздар дамуына аса сезімталдық көрсетеді. Әрине, дисгармониялық қасиеттердің болуы невроз туындауына бейімдейді, дегенмен дисгармония белгілері жоқ адам қолайсыз, психожарақаттық жағдайлар әсерінен неврозға шалдығуы мүмкін.

Невроздың жалпы клиникалық белгілерінен науқастардың мынадай шағымдарын атап өтуге болады: негізсіз үреймен бірге өзін нашар сезіну, жоғары шаршағыштық, тұрақсыз, көп жағдайда жабырқаулы көңіл-күй. өзін сезіну және көңіл-күй таңертеңгі уақытта көңілтоларлық, ал кешке нашарлайды. Мұндай өзгерістерді науқас еңбекке қабілетті жағдайда да сезінеді. Олар физикалық және интеллектуальды жүктемеден тез шаршайды. Бірақ демалғаннан кейін олар жұмыстарын жалғастыра алады. Барлық науқастарға ұйқы бұзылысы тән. Олар жиі денесіндегі жағымсыз сезімге, ішкі мүшелерінің функцияларының бұзылуына шағымдар айтады. Бұл сезімдер мен ауырсынулар сипаты соматикалық аурулардың белгілеріне ұқсауы мүмкін.

Вегетативті бұзылыстар вегетативті дистониялар және криздер түрінде көрінеді, бұл жағдайда процеске вегетативті жүйке жүйесінің симпатикалық және қара бөлімдері араласады. Әдетте дистония фонында қысқа уытты симпатоадреналдық, вагоинсулярлық немесе аралас криздер пайда болуы мүмкін.

Вегетативті бұзылыстар қорқыныш, үрей, ипохондриялық және фобиялық бұзылыстармен бірге жүріп отырады. Жиі жүрек қызметінің бұзылуы байқалады: кардиологиялық синдром және жүрек ритмінің өзгіруі, тыныс бұзылыстары: дем тарту толымсыздығы, тыныс алу ритмінің бұзылуы және ларингоспазм; асқазан-ішектік бұзылыстар: өңештің тарылуы, анорексия, аэрофагия (ауаны жұтып, кекіру) құсу, гастралгия (ауырлық, керілу сезімі). Жыныстық бұзылыстар кездеседі: ерлерде – эрекция, эакуляция бұзылысы және жыныстық әуестіктің төмендеуі, әйелдерде- жыныстық әуестіктің төмендеуі, аноргазмия, вагинизм. Жиі қозғалыстық бұзылыстар байқалады: оғаш позамен өтетін ұстамалар, астазия-абазия (жүріп-тұруы мүмкін емес), гиперкинездер (бүкіл дененің немесе бір бөліктерінің дірілдеуі); бет бұлшық еттерінің тиктары; дауыс байламаларының салы (афония, кейде мутизм); профессиональды дискинезиялар (жоғарғы координациялық қозғалыстың бүзылуы, шиқылды спазм синдромы). Сенсорлы бұзылыстар және сезімталдық бұзылыстары, көру аймағының тарылуы, соқырлық және көрудің басқа да бұзылыстары байқалады (диплопия, фотопсия және т.б.), есту бұзылысы (саңыраулық және сурдомутизм), қатты дыбыстарды көтере алмау; жағымсыз сезімдер (жансыздану, құмырсқалар жорғалағандай, ине шаншығандай және т.б.). Жүйке-бұлшық еттік және жүйкелік-қантамырлық сипаттағы бас аурулары, психалгиялар («каска», «сақина» тәріздес қысқан ауру сезімдері) болуы мүмкін,

Невротикалық бұзылыстар айқындығы қолайсыз факторлардың патогенділігіне сәйкес келеді, онымен қатар аурудың тұлғалық ерекшеліктеріне де байланысты. Неврозды тудыруға ықпал еткен қолайсыз жағдайды жойғанда және қажетті ем қолданғанда психикалық, соматовегетативті бұзылыстар жойылып, науқас сауығады. Бірақ неврозды тудырған қолайсыз жағдайлар сол күйінде сақталса, онда невроз созылмалы түрге ауысады. Невроздың созылмалы түріне созылмалы соматикалық немесе басқа аурулар, психикалық аурулармен тұқым қуалаушылық ауырлық бейімдейді. Созылмалы ағымда невроздың клиникалық көрінісі өзгереді. Егер невроздың бастапқы кезеңінде оның жеке формаларын жеткілікті дәрежеде анықтау мүмкін болса, кейін келе невротикалық симптоматиканың полиморфизміне байланысты клиникалық көрінісінің айқындылығы төмендейді. Невроздың негізгі формасының психопатологиялық көріністеріне уақыт өте астениялық, депрессивті, үрейлі-фобиялық және ипохондриялық бұзылыстар қосылады.

Невроздар әртүрлі жас кезеңінде пайда болуы мүмкін, бірақ невроз пайда болуына аса тән жас кезеңі 25-40 жас. Невроздар психикалық бұзылыстардың ішінде жиі кездесетін түрі болып табылады. Олардың таралуы дамыған елдерде 5-15% ұүрайдығ яғни әрбір оныншы адам неврозбен зардап шегеді.

Невроздың клиникалық көрінісі көпқырлылықпен ерекшеленеді. Әртүрлі клиникалық көріністер басым болуына байланысты невроздар бірнеше формаға бөлінеді.

Неврастения

Неврастения алғаш 1869 жылы Америка психиатры Дж.Бирдпен сипатталған. Невроздың бұл түрі американдық өмір сүру салтына тән болып есептелді, онда капитализмнің қарқынды дамуы жағдайында, пайда, байлық соңынан қуу басым мәнге ие. Невроздың бұл тобының клиникалық көрінісіне барлық психикалық үрдістердің айқын қажуы тән. Науқастар тез шаршайды, көңіл-күйі тұрақсыз, жиі аффект ұстамалары, тітіркену реакциялары жеңіл пайда болады.Ұйқы бұзылысы байқалады, өте нашар ұйықтайды немесе ұйқысы беткей, жиі оянады, ұйқыдан кейін демалғандық сезімі болмайды. Жалпы психикалық қолайсыздық жағдайы соматовегетативтік бұзылыстармен бірге жүріп отырады.

Неврастенияның клиникалық көрінісіндегі психопатологиялық бұзылыстар неврастенияда үш сатыны немесе форманы ажыратуға мүмкіндік берді: гиперстениялық, тітіркенген әлсіздік (өтпелі) және гипостениялық. Классикалық жағдайларда ауру гиперстениялық көріністерден басталады, содан кейін тітіркенген әлсіздік және гипостения байқалады. Гиперстениялық сатысындағы науқастарда жоғары тітіркенгіштік, ұстамсыздық, шыдамсыздық, зейін бұзылысы байқалады. Сонымен қатар, өршу кезеңдерінде ментизм белгілері байқалады: ойлары ретсіз шатасады, хаосты, бірақ жаттылық және еріктен тыс пайда болу сезімі болмайды – бұл астениялық ментизм деп аталады.

Невроздың әрі қарай дамуында симпатикасы бірте - бірте өзгереді. Ең бастысы тітіркенген әлсіздік белгісі болып табылады. Тітіркену көріністері айқын әлсіздікпен бірге жүреді, жиі науқастың гиперактивтілігімен алмасып отыратын апатия, ұйқышылдылық эпизодтары пайда болады. Науқастар бастаған ісін жылдам қажу әсерінен соңына дейін аяқтамайды.

Кейінірек интеллектуальды қажу, физикалық жұмыстарды орындау қиындығы, жоғары ұйқышылдық, әлсіздік, кейде күнделікті жұмыстағы белсенділіктің күрт төмендеуімен көрінетін психикалық және физикалық астения симптомдары басым бола түседі. Суреттелген күй неврастенияның гипостениялық сатысына тән.

Науқас Н. 27 жаста, инженер. Түскен кезінде жұмысқа деген қабілетінің төмендеуіне, тітіркендіргіштікке, ұйқы сезімінің болмауына шағымдар айтты. Тұқым қуалаушылық аурылығы жоқ. Әкесі жуас, сыпайы, жолдасының айтқанын тыңдайды. Анасыі өзінің айтқанын жасататын, талапшыл адам.

Науқас мінезі бойынша ашық, мақсатқұмар, өзгелердің ескертулерін жүрегіне жақын қабылдайды. Істеген істерін анасының бақылауы бойынша, айтуынша жасаған. Мектепте жақсы оқыған, бірақ жоғары баға оңайлықпен алынбаған. Жиі өзін әлсіз сезінген, анасының ескертулеріне тітіркенумен жауап білдірген. Мектеп бітірісімен машина құрастыру институтына түскен. Оқуының бастапқы курстарында өзінің курстас қызымен танысқан, оған үйленгісі келген. Анасының ықпалынан кейін үйленуден бас тартуға мәжбүр болған. Осы жағдайдан кейін көңіл-күйі төмендеп, мұңға түскен, бірақ көп ұзамай өзін қолға алып, сабырға түскен. Институтты бітірген соң инженер мамандығы бойынша жұмысқа заводқа жіберілген. Тез арада өз міндетін үйреніп, жұмыстас қызметкерлерімен жақсы қатынаста болған, кейінірек өте жауапты жұмысқа ауыстырылған. Қиын жұмыс орнына тап болып, жауапты шешім қабылдауға, үлкен коллективті басқаруға тура келген. Жұмысында қиыншылықтар, қателіктер орын алған, науқас осыларды көңіліне алып, ауыр күйзелген. Завод басқармасы жұмысындағы қателіктері үшін ескертулер жасаған. Өзінің қөабілетіне сенімсіздік пайда болған. Жұмысқа барғысы келмей, жұмыс уақытының аяғына қарай шаршау күйін сезінген. Жүрек тұсында жағымсыз сезімдер, кеде айқын тершеңдік байқалған. Үйінде анасының кеңестерін сабырмен қабылдай алмаған. Жылдам тітіркеніп, одан кейін өзін одан да нашар сезінетін болған. Түнде нашар ұйықтап, оянғанда қалжырау күйін кешкен. Шешім қабылдау қиынға түскен. Өз істерінің дұрыстығына сенімсіз болған, жолдастары ұмытшақ болып кеткендігін ескерткен. Жолдастарымен сөйлескенде тітіркенгіштік танытқан, артынан жиі өкінген. Осы күйі күшейіп бара жатқанын сезіп, учаскілік дәрігерге қаралған, невроздар бөлімшесіне емделуге жолданған.

Психикалық жағдайы: уақыт және орын бойынша бағытталған. Бас ауыруына, ұйқыға кетудің қиындығына, жиі оянатынына, беткей ұйқыға, тахикардияға, тершеңдікке, сирек вегетативті криздерге шағымданады. Өз жасынан ересек болып көрінеді, бет әлпеті қажыған, байсалды. Өз күйзелістері жөнінде ашық айтқысы келмейді. Жұмысын меңгере алмайтынына, басшылық оның іскерлігін қанағатсыз деп бағалайтындығын айта береді. Бөлімшеде басқалардан бөлектеніп жүреді, көп ұйықтайды, қарым-қатынасқа талпынбайды, ойға шомыған күйде жүреді.

Бағытталған психотерапиямен комплексті ем жүргізгеннен кейін науқастың жағдайы жақсарды. Сергектік, еңбекке деген қабілеттіліктің пайда болғанын, қарым-қатынасқа талпыныс пайда болғанын, өзін жақсы сезінетінін айтады. өз күйін және болған дертті жағдайды дұрыс бағалайды.

Неврастенияның күрделі клиникалық көрінісінің хабаршы белгілері өткінші астениялық реакциялар болып табылады. Кейінірек неврастенияның өзі дамиды. Неврастенияның ұзақтығы әртүрлі және бірнеше айлардан бірнеше жылға созылуы мүмкін, ол психогенияның айқындылығы мен әсер ету ұзақтығына, тұлға құрылымына, органикалық зақымның бар-жоғына, қосалқы соматикалық ауруларға және т.б. көптеген факторларға байланысты. Әдетте психожарақаттық жағдайларды жойғаннан кейін немесе оған деген науқастың көзқарасын өзгерткенде және сәйкес ем қолданғанда науқас айығады. Бірнеше жылға созылған невастенияны тұлғаның неврастениялық дамуы ретінде кваликациялауға болады.

Невротикалық даму жиі психикалық жарақат созылмалы әсер еткенде, тұлға психотравмалық жағдайларға өзінің көзқарасын өзгертпегенде және оған бейімделе алмағанда дамиды. Бұл науқастарда невротикалық симптоммен қатар аса үрейшілдікпен, шаршағыштықпен немесе қарқынды аффективті реакцияларға бейімділікпен, демонстративтілікпен, эмоциональды тұрақсыздықпен мінез-құлық бұзылыстары байқалады. Бұл пайда болған мінез-құлық бұзылыстарына науқас сыни көзқараспен қарайды және ол бұзылыстар жеке жағдайларда, психожарақаттық ситуацияда пайда болады (О. В. Кербиков).

Осылайша, тұлғаның невротикалық дамуы пайда болған бұзылыстарға сыни көзқарастың сақталуымен невротикалық және мінез-құлықтық симптоматикалардың бірлестігімен көрінеді.