Муниципалдыг бюджеттиг ниити өөредилге чери
Чал-Кежиг ортумак школазы Чеди-Хөл кожуун Республика Тыва
| ШМК-ның хуралынга көрген __________/Хоз-оол Л.А/ Протокол № 1 «25» август 2014ч | Директорнуңөөредилге талазы-биле оралакчызы чөпшээрээн __________/Оюн А.Ч./ «28» август 2014ч | Школаның директору 51 дугаар дужаалы-биле бадылаан __________/Хунажык Х.В./ «30» август 2014ч |
ЛИТЕРАТУРЛУГ НОМЧУЛГАГА
АЖЫЛЧЫН ПРОГРАММА
Клазы: 4
Деңнели: үндезин
Программаны тургускан башкы
Базыр-Сады Айлана Чыртак-ооловна
класстарга номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазынын ажылчын программазы
Тайылбыр бижик.
Тыва уругларны шын, кижизиг, эртем-билиглиг кижилер кылдыр ооредири – амгы уенин школаларыны эн-не кол сорулгаларынын бирээзи. Ужук-бижик номчуп билип эгелээринин эн-не кол дозу- эге класстар. 7-10 харлыынга чедир уругнун чугаа-домаанын ангы-ангы хевирлеринин (бижимел чугаа, номчулга, дыннап билири) сайзыраарынга таарымчалыг уези. Ынчангаш тыва литературлуг номчулга эге школага чугула эртемнернин бирээзи.
Бердинген программа 2-4-ку класстарнын уругларынга таарыштыр кылдынган.
"Литературлуг номчулга" номунда кирип турар чогаалдар программага дууштур темалар аайы-биле болуктей бердинген.
Эге класстарнын чечен чогаал номчулгазынын программазы чечен эстетиктиг болгаш литература шинчилелдиг принциптерге даянмышаан, оон ундезилеттинген болгаш проблема-тематиктиг принципке чагыртып турар.
Ынчангаш эге школанын 2-4 класстарынын класс бурузунде ол-ла темалар катаптап кирип турар. Ынчалза-даа олар анаа-ла катаптап турар эвес, а уругларнын назы-хары улгадып, чувени шингээдип алырынын болгаш билиинин, деннели бедээни-биле чергелештир чогаалдарнын хемчээли, утказы болгаш дылдын уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чуулдер-биле немежип бар чыдар.
Чижээлээрге, 2-ги класска чылдын уелеринде бойдустун онзагай демдектеринин дугайында уругларнын алган билиглери 3-ку класска улам ханылаар болгаш тодараттынып, делгемчиир. Номчуур чогаалдарнын хемчээли улгадып, дыл-домаа, ооредилге-кижизидилгелиг ужур-утказы, чогаалдарны сайгарар негелделери улам нарыыдап орар дээш оон-даа оске.
Базистиг программада эртемнин туружу
«2-4 класстарга номчулга программазы» ооредилге планын езугаар 2-4 класстарга номчулга болгаш чугаа сайзырадылгазы 2 шак. Чылда 68 шак. Оон иштинде 8-9 хире шакты класстан дашкаар номчулгага чарыгдаар.
ЧЕЧЕН-ЭСТЕТИКТИГ ПРИНЦИП
Чечен-эстетиктиг принциптин негелдезин езугаар уругларныц ооренир ужурлуг чогаалдарынын санынга программаже колдуунда чечен чогаалдын бедик шынарлыг улегерин (созуглелдерин) киирип, оларныц шилилгезин шын тодарадыры негеттинер. Чогаалдын чугле сонуурганчыг утказын билиндирип, ооредиглиг, солун созуглелдерни номчуп бээри-биле кызыгаарланып болбас. Долгандыр турар хурээлелдин байлаан, оон чажыттарын коргузуп турар уран-чечен аргаларын болгаш кижилер аразында харылзааларнын байын коргузуп турар дээди, чараш сеткилдерни оттуруп, амыдыралда онза, чараш чуулдерни эскерип база танып-билип алырын, чуртталгага ажы-толдун бот-хамаарылгазын хевирлээри чугула.
Чечен (уран) чогаалдары уругларны номчулгага ынак, бугу-ле чараш чуулге хандыкшылдыг, ону шын унелеп билир кылдыр чанчыктырар ужурлуг. Чечен-эстетиктиг принцип уран чуулдун аразында харылзааларны идепкейлиг тургузарын тодаргайлаар болгаш ону быжыглаарынын аргаларын баш удур айтыр.
ЛИТЕРАТУРА ШИНЧИЛЕЛДИГ ПРИНЦИП
Литература шинчилелдиг принциптернин негелделерин езугаар уругларны эге школадан эгелеп чечен чогаалдын будуш-шынарынын эн онзагай талаларын, ону илередип турар кол уран аргаларын бодууну-биле таныштырар. Кандыг-даа чогаалды сайгарып турар уеде овур-хевир бирги черде турар дээрзин сагындырбышаан, созуглелдин (чогаалдыцнутказын шын шицгээттирерин принцип негеп турар.
Авторнун идеялары, бодалдары, сагыш-сеткили чечен овур-хевирни дамчыштыр илереттинер. Чечен овур-хевирни тургузарынын кол чепсээ болгаш ону шын медереп билип алырыныц кол аргазы сос болур. Чечен чогаалга сос тодаргай уткага (ону чугаа азы сезуглелдин узундузунден билип алыр) чагыртыр болгаш ол чогаалдын утказындан, оон ында кирген бугу-ле овур-хевирлиг системазындан ангыланып шыдавас. Бо талазы-биле литература шинчилелдиг принцип мурнунда турганы — свету чогаалдан, овур-хевирден ангылай коруп турган лингвистиктиг сайгарылганын принцивинге удурланышкак.
Чогаал сайгарылгазынын уезинде состу тускайлап коор чорукту болдурбас. Чогаалдын чечен овур-хевирлиг системазында ону долдуруп чоруур боттуг кезектер, бодалдар, ужур-уткалар, харын-даа оларга хамаарылга чок состерни домактар-биле харылзаалыг кылдыр сайгарар.
Чогаалдан "ушта тырттынган" ангы-ангы чурумалдыг кезектер ап, оларны уругларга сайгарар кылдыр бээр чорукту эге класстарга болдурбас.
Чечен чогаалды эпитеттер, деннелгелер, метафоралар болгаш дылдын оске-даа чурумалдыг уран аргаларын мооннеп чыып кааны кылдыр коруп болбас. Эге школага дылдын чурумалдыг уран аргаларынын сайгарылгазы бердинген чогаалдын утказынга дууштур чоруттунар болгаш уругларныц чогаалды ханы билип, ында кирген овур-хевирни долу, четче сактып алырынга дузалаар.
Литература шинчилелдиг принцип номчулга номнарынче янзы-буру темалыг болгаш утка-шынарлыг чогаалдарны кииреринин аргазын берип турар. Программа езугаар сумелеп турар чогаалдарнын жанрлары база хой янзы: тоолдар, тоолчургу чугаалар, мифтер, тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, кожамыктар, улустун ырлары, шулуктер, шиилер, чечен чугаалар.
Бо принцип номчулга болгаш чогаал сайгарылгазынын уезинде чогаалдын темазын, идеязын композициязын, уран-чечен аргаларын база оске-даа чугула нарын айтырыгларны таарыштыр чугаалажырыньн, ону уругларга чоорту билиндиреринин угланыышкынын берип турар.
НОМЧУЛГА ПРОГРАММАЗЫНЫН ТУРГУЗУУ БОЛГАШ КОЛ-КОЛ СОРУЛГАЛАРЫ
Номчулга программазы дорт кезектен тургустунган:
1) номчулганын тематиказы;
2) класстан дашкаар номчулга;
3) номчулга талазы-биле алган билиглери, чанчылдары болгаш мергежилдери;
4) чогаалдарньн хевирлери-биле (жанрлары) практиктиг таныжылга.
Класска-даа, класстан дашкаар-даа номчуур чогаалдарнын данзызын программада киирбээн, чугле оларнын чижек тематиказын болгаш анаа киирер айтырыгларнын кыска тайылбырын (аннотациязын) класстар аайы-биле сумелеп киирген. Ынчангаш моон сонгаар ооредилге номнарынын ("Торээн чугаа" номнарынын) авторлары кайы класска кандыг тодаргай чогаалдарны киирерин боттары хостуг шилип алыр аргалыг.
Чамдык кол темалар класс бурузунун программазында бар. Ынчалза-даа олар анаа-ла катаптап турар эвес, а уругларныц назы-хары улгадып, билиинин деннели бедээни-биле чергелештир чечен чогаалдарнын хемчээли, утказы болгаш дылдын уран-чечен аргалары чоорту нарыыдап, чаа чуулдер-биле немежип бар чыдар.
4-ку класска номчуур чогаалдар уругларны 5-ки класстан эгелеп ангы-ангы эртемнерни, литератураны болгаш тоогуну ооредиринге белеткээр болганда, тыва чоннун шаандагы болгаш амгы амыдыралын, хосталга, аас-кежик дээш демиселин, тоогузун улустун аас чогаалындан болгаш чечен чогаалдын эн-не дээре дээн чедимчелиг материалдары-биле бадыткаары чугула.
Башкы уругларны бичиизинден эгелеп коллективтиг езуга, бот-боттарынга негелделиг, шынчы, ак сеткилдиг, быжыг туруштуг, эрес-дидим болурунга, мозулуг аажы-чанга, куш-ажылга кижизидер сорулгалыг.
Уругларнын номчулга кичээлдеринге ооренир чуулдери оларга долгандыр турар бойдус болгаш ниитилел дугайында билиглерни бээр, оларнын кижизидилгезинге улуг рольду ойнаар ужурлуг. Эрес-дидим, ак сеткилдиг, амыдыралга тура-соруктуг, бурунгаар чуткулдуг, куш-ажылга ынак, телептиг кижилер дугайында чуулдерни номчуп, сайгарып тургаш уругларны моральдыг мезу-шынарга, ужур-чурумга кижизидер. Ниитиге ажыктыг куш-ажылды алдаржыткан чогаалдар дамчыштыр уругларны куш-ажылга ынак болурун, ацаа боттарынын хире-шаа-биле киржирин, ону хундулээрин; куш-ажыл кижи бурузунун хулээлгези болгаш эргези, амыдыраарынын база бир чепсээ дээрзин билиндирер.
Торээн чурт, оон бойдузу, кижилери болгаш оларнын чаагай чанчылдары, эртем, техника, культура, уран чуул талазы-биле чедиишкиннеринин дугайында чуулдер уругларны патриотизмнин, интернационализмнин езузунга, эстетиктиг овур-хевирнин аажы-чанынга кижизидеринге деткимчени бээр болгаш уругларнын угаан-медерелинин саизыраарынга улуг ужур-дузалыг.
Тыва Республиканын куруне сулдезин, тугун, ыдык ырын уругларга таныштырар сорулга-биле, 2 — 4 класстарнын номчулга номнарынга киирерин сумелеп турар. 2-ги класска ыдык ырынын аялгазын дыннап, созунун утказын билиндирбишаан, аянныг номчуп ооредир. 3 — 4 класстарга созун долузу-биле шээжилеп, аялгазын сактып ап, ырлажып турар апаар.
Эге школа оореникчилеринин амыдыралчы арга-дуржулгазы байлак эвес, номчаан номнары, чогаалдары эвээш дээрзи билдингир. Оларада амыдыралды хайгаарап база чогуур туннелдер кылыпкы дег номчукчу дуржулгазы ам-даа четче хевирлеттинмээн.
Оон ужурундан эге школага чечен чогаал номчулгазы ангы-ангы чогаалчыларнын чогаадыкчы салымынын ылгавырлыг талазы, допчу намдары, чогаадыкчы ажыл-херекте-ри-биле таныштырарын негевес. Чогаалчыларнын допчу намдарын, чогаадыкчы ажыл-чорудулгазын, чечен чогаалды монографтыг (авторлар аайы-биле) ооредиринин принцивин ортумак класстардан эгелээш, улуг класстарга чоорту киирген болур ужурлуг.
Ынчангаш эге школага чечен чогаал номчулгазы ниити литература курузунун эге уе-чадазы болбушаан, ортумак школага литература талазы-биле узуктел чок билиг бээринин чугула кезээ болуп турар.
Эге школага чечен чогаал номчулгазынын программазы уругларнын аас болгаш бижимел чугаазын сайзырадырынче кол кичээнгейни угландырып турар. Оон иштинде бир онзагай черни оореникчилерни шын чугаалап ооредиринин чугула хевири (аргазы) — номчулганын чанчылдарын шингээттирип хевирлээри болгаш ону сайзырадырынче угланган ажылдарны чорудары кол черни ээлеп турар.
Номчулга кичээлдеринин кол сорулгазы — ыыткыр (дынналдыр) номчуурунун хевиринден эгелээш, ханы, медерелдиг иштинде номчуурун чедип алыры.
Номчулганын шын, медерелдиг, аянныг номчуур шынарларынын болгаш дынналдыр база иштинде номчуур хевирлерин уругларга шингээттирерде, янзы-буру аргаларны ажыг-лап, ажылдарнын хевирлерин чоорту нарыыдадып тургаш, билиндирерин сумелеп турар.
Ооредилгенин бирги чылында сос номчуурунун аргаларын шингээттирип, ангы-ангы состерни, сос каттыжыышкыннарын домактар болу бээр кылдыр ун аайы-биле (интонация) кожуп, чугурту номчулгаже чоорту шилчиир.
Ийиги чылында угаан ажылыныц база бир чадазынче унуп, иштинде номчулганын чанчылдарын боттандырар.
Ушку чылында номчулганын темпизин элээн дурген шуудадыр. Номчулга уезинде уе камнаарынын чогумчалыг аргаларын чеп ажыглаарын шингээттирер.
Дортку чылында номчулганын кол шынарларын (шын, чугурту, медерелдиг, аянныг) колдуунда шингээдип апкан турар. Литературлуг шын адаашкын езугаар болгаш рольдар аайы-биле аянныг номчуурунун чанчылдарын ап, номчулганын чогуур темпизин шын сагып билген турар ужурлуг.
Эге школанын бугу-ле чадаларында башкы уругларны номчуп билир кылдыр ооредири-биле чергелештир уруглар боттары номчаан чогаалынын утказын сайгарып, ында кол чуулду илередип, оон чогуур (улуг эвес) туннелдер кылып шыдаптарынче угланган ажылдарны база чорудар. Оон ангыда номчаан созуглелдерин кезектерге чарып, оларга тус-тузунда ат тыварынга, абзацтар дузазы-биле план тургузарынга, номчаан чуулунун утказын делгеренгей (долу) азы допчу кылдыр чугаалап оорениринге чанчыктырар.
Чечен чогаал эртеминге хамаарыштыр 3 — 4 класстарга дараазында бодуун билиглер-биле база таныштырып болур: автор дугайында кыска дыннадыглар, номчаан чогаалынын жанры, темазы, улустун аас чогаалынын бичии жанрлары — тывызыктар, улегер домактар, дурген-чугаалар, янзы-буру тывызыктыг бодалгалар дээш оон-даа оске.
Литературлуг номчулганы дамчыштыр чечен чогаалды уругларга ханы билиндирерде, оларнын хире-шаа-биле чогаадыкчы чоруунга ундезилеп, ону ооренип коруп тургаш, иштики сагыш-сеткилдин анаа хамаарылгалыг болурунун дуржулгазынга даянырын база сумелеп турар.
Чечен чогаал кижинин угаан-медерелинге, сагыш-сеткилинге салдарлыг болганда, ол уран чуулдун нарын хевиринге хамааржыр.
Чечен чогаал номчуп, чечен овур-хевирлер-биле танышкан тудум, уругларнын ниити сайзыралы, чувени угаап, медереп билири, сагыш-сеткилинин бодалдары улам делгемчиир, ханылаар, байлакшыыр. Авторнун созуглелинге дууштур уругларныц аас-биле харыылары, чечен овур-хевирге хамаарыштыр билип алган бугу-ле ажыктыг чуулдери оларнын чечен чогаалды шингээдип ап турарынын херечизи болур.
Программада бердинген чижек тематикаларга хамаарыштыр номчуур ужурлуг чогаалдар иштинден уруглар торээн черинин, долгандыр турар хурээлелдин; эш-оор болгаш уе-чергелеринин, оларнын чуртталгазынын, оюн-тоглаазынын, ужуралдарынын; бойдус болгаш оон камгалалынын; тыва чоннун чаагай чанчылдарынын; торээн чуртунун тоогузунден барымдааларнын дугайында билиглерни шингээдип алырлар.
Эге школанын чечен чогаал номчулгазы дараазында кол-кол сорулгаларны чедип алырынче угланган:
1. уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектеринханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелдиберип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алырынын аргаларын сайзырадыр;
2. чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир кылдыр уругларны ооредир; оларнын боданыр аргаларын болгаш чогаадыкчы бодалдарын сайзырадыры;
3. шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер;
4. уругларнын ном-биле ажылдап, оон билиг тыварынга номну ургулчу номчуурунга негелделиг, чечен чогаалга сундулуг, уран состун тургузукчулары — чогаалчыларнын чогаадыкчы ажыл-херектеринге сонуургалдыг болурун чедип алыр;
5. долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билиринин дуржулгазын байыдар;
6. хемчээл, утка, тематика, жанр талазы-биле ангы-ангы чогаалдарны ханы, шын билиндирер;
7. номчаан чуулунун утказын шингээттирерден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннелин делгемчидеринин дуржулгазын байыдар болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлээр;
8. чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар;
9. уругларнын чугаазын сайзырадыр болгаш оларга чугаалап, номчуп, дыннап билиринин база созуглелдернин ангы-ангы хевирлерин сайгарып шыдаптарынын чанчылдарын шингээттирер
.
Календарь-тематиктиг план
| № | Эрттирер хуну | Кичээлдин темазы | Кичээлдиң | Шагы | Шиитпирлээр проблемалары | Планаан түңнелдер | |||
| план | факт | предметтиг | метапредметтиг | личностуг | |||||
| Тыва дылың, тыва чоннуң, тыва чериң – ожууңнуң үш ыдык дажы | |||||||||
| Ч.Кара-Күске «Камнаалыңар», шүлүк В.Саарымбуу шүлүк «Тɵрээн Тывам кижилери» | Чаа тема | Шулукту бедик кодурлуушкуннуг, чоргаар аян-биле номчуур, темазын тодарадыр. Тыва кижининэртинези чудел деп чувени тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Ч.Куулар шүлүк «Эртинелиг бурун Тывам» | Чаа тема | Шулуктун кол темазын тодарадыр. Шулуктун тургузуунун аайы-биле сайгарар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Чылдың үелери. Тодуг-догаа алдын күзүм | |||||||||
| С.Сүрүң-оол. Шүлүк «Чанган куштар» | Чаа тема | Шулуктун тургузуун сайгарар, деннелгелерни тывар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Х.Ойдан-оол «Баштайгы сегиржип алыышкын» («Оттуг-Мыйыстан» чечен-чугаа) | Чаа тема | Чогаалдын кол маадырын тодарадып билир, чуну угаадып турурын тодарадып билир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| А.С.Пушкин. шүлүк «Күс» (С.Самба-Люндуп очулдурган») | Чаа тема | Шулуктун ун доктаашкыннарын сагып аянныг номчуур, тургузуу биле аяннажылгазын тодарадып билир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Улустуң аас чогаалының биче хевирлери | |||||||||
| Тывызыктар | Чаа тема | Тывызык деп чул? Оон дыл-домаан, жанрын тодарадыр | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Үлегер домактар | Чаа тема | Үлегер домактар дээрге чоннуң аас чогаалында ɵɵредиг, чагыг, кичээндириг аянныг мерген бодал сиңген, шүлүк тургузуглуг, тɵнген уткалыг домактар деп билир | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | |||||
| Оюн үдээн чугаалар. Шимченгир оюннар. | Чаа тема | Оюннарның хевирлери-биле таныштырар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | |||||
| Дүрген-чугаа | Чаа тема | Тыва улустуң аас чогаалының биче хевири деп билиндирер | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | |||||
| Чоннуң ырлары. «Кадарчы», «Алды баштыг Кара-Дагны» (тыва улустуң ыры) | Чаа тема | Ийи хевирлиг болур деп билиндирер: ырылар база кожамыктар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Ѳɵренип ɵɵрен | |||||||||
| О.Сувакпит «Камналга» (чечен чугаа) | Чаа тема | Кол утказын тодарадып билири, деңнелгелерни тывары | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Э.Кечил-оол «Үндүр имнедипкен» (чечен чугаа) | Чаа тема | Темазын тодарадыр, үнелел бижип ɵɵренир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Эки кылган ажыл – элеп читпес алдар | |||||||||
| С.Сарыг-оол «Дуза када бергеним» («Аңгыр-оолдуң тоожузундан» эге) | Чаа тема | Уран-чечен аргалрны тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| К.-Э.Кудажы «Маргылдаа», шүлүк | Чаа тема | Баснының угаадыын тодарадып билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Бистиң бичии ɵңнүктеривис | |||||||||
| Х.Ойдан-оол «Эгерек биле Эзирек» («Оттуг-Мыйыс» деп номдан чечен чугаа) | Чаа тема | Шүлүк чогаадып шенээр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| С.Тока «Бистиң аңчывыс» | Чаа тема | Темазын тодарадып билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Л.Чадамба «Кушкаштар», шүлүк | Чаа тема | Шүлүктүң тургузуун сайгарып, темазын тодарадып билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Бойдустуң чажыттары | |||||||||
| С.Сарыг-оол «Саржаг дажыглаан» | Чаа тема | Деңнелгелерни тып билири | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| М.Эргеп «Хɵртүкке турлагжыыр» («Ѳдүгенде чайлаг» деп тоожудан эге) | Чаа тема | Деңнелгелерни тып билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| М.Эргеп «Анай». («Ѳдүгенде чайлаг» деп тоожудан эге) | Чаа тема | Чүвелерниң овур-хевирин бижээн сɵстерни тып билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Чылдың үелери. Аккыр харлыг кыжым | |||||||||
| Л.Чадамба «Кыжын», шүлүк | Чаа тема | Шүлүктүң темазын тодарадып, бойдустуңдемдектерин чураан сɵстерни тып билири | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Х.Ойдан-оол «Баштайгы хар» («Оттуг-Мыйыс» деп номдан чечен чугаа) | Чаа тема | Чогаалдың темазын, маадырларын тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Х.Ойдан-оол «Олегтиң ɵңнүктери». («Оттуг-Мыйыс» деп номдан чечен чугаа) | Чаа тема | Деңнелгелерни тодарадып билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Багын чугаалаарга – бачыды арлыр | |||||||||
| И.Крылов. Басня «Кɵрүнчүк болгаш сарбашкын» (И.Медээчи очулдурган) С.Сүрүң-оол. Басня «Ѳрге биле күске» | Чаа тема | Аянныг номчуур, темазын тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Э.Кечил-оол «Кеземче» (чечен чугаа) | Чаа тема | Ѳɵредиглиг домактың утказын тайылбырлап билири | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Л.Толстой «Сɵɵкчүгеш» | Чаа тема | Түңнел кылып, чагыг бээр. | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Бойдуска хумагалыг болуулу! | |||||||||
| К.-Э.Кудажы «Чүрек иштинде ок» («Таңды кежии» деп номдан чугаа) | Чаа тема | Чогаалдарның ылгалын база дɵмей чүүлдерин тодарадып билир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| С.Комбу «Эжеш куштар хоюспаңар», шүлүк | Чаа тема | Эпитеттерни тодарадып билир | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| С.Сарыг-оол «Кижи – бойдустуң тɵлү» (үзүндү) | Чаа тема | Чогаалда каттарның аттарын орус аттары-биле шүүштүрер | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Ч.Ондар «Хүн» («Олар чокта амыдырал чок» | Чаа тема | Шүлүктүң темазын тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Эштигде хɵглүг, эптигде күштүг | |||||||||
| Е.Танова «Ѳңнүктер» | Чаа тема | Бердинген сɵстерни тайылбырлааш, хамааржыр темазын тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| С.Тока «Черликпен» («Араттың сɵзү» деп чогаалдан үзүндү) | Чаа тема | Домакты орус дылче очулдурар, үнелел бижиир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Авторлуг тоолдар | |||||||||
| Ш.Суваң «Алдын-Кушкаш» (Шиижиткен тоол) | Чаа тема | Шии деп чүл? Сюжедин дɵмейлээр, кол маадырларының шынарларын илередир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| С.Сарыг-оол «Шиижекчигеш», шүлүк | Чаа тема | Уран-чечен аргаларын тодарадыр, эпитеттерни ушта бижиир | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| К.Тюлюш «Улуургак, билииргек Дагаажык» | Чаа тема | Чогаалда үлегер домактың утказын тайылбырлаар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Эрниң эрези | |||||||||
| С.Сүрүң-оол «Кызыгааржыга», шүлүк | Чаа тема | Шүлүкүң бижээн аянын тодарадыр | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| А.Арапчор «Эр кижиниң чаңгыс сɵстүү», шүлүк | Чаа тема | Темазын тодарадыр, үлегер домакты очулдурар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| С.Михалков «Степа биле Егор». (Үзүндү) | Чаа тема | Маадырның овур-хевирин бижээн одуруглар ушта бижиир | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Чылдың үелери | |||||||||
| М.Пришвин «Изиг түлүк үе» | Чаа тема | Деңнелге база эпитеттерни тывар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| К.Ондар «Ыглапкан хар», шулук | Чаа тема | Риториктиг адалгалыг домактар бижиир | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | долгандыр турар хурээлел болгаш бойдус дугайында уругларнын боттуг бодалдарын сайзырадып, ону шын угаап болгаш медереп билир | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Улус аразындан ие караа чымчак | |||||||||
| Е.Танова «Ава дугайында сɵс». (Үзүндү) | Чаа тема | Риториктиг адалгалыг домактарны ɵске чижек-биле солуур | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Е.Танова «Кырган-авам келди-ле!» | Чаа тема | Кырган-авазының дугайында чугаалап билир | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Улустуң аас чогаалы. Тоолдар | |||||||||
| «Үш чүүл эртемниг оол» (Тыва улустуң тоолу) | Чаа тема | Кандыг тоолдарга хамааржырын тодарадыр Кандыг тоолдарга хамааржырын тодарадыр, планын тургузар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| «Боралдай ашак» (Тыва улустуң тоолу) | Чаа тема | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | |||||
| «Сыынак» (Тыва улустуң тоолу) | Чаа тема | Берген сɵстерни очулдурар, овур-хевирин бижээн сɵстерни ушта бижиир | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| «Тоолду чүге чажырбазыл» (Тыва улустуң тоолу) | Чаа тема | Тоолдуң эге база тɵнчү турум сɵстерин тывар. Ѳске тоолдардан ылгалы чүл? Кол маадырын тодарадыр, хуулгаазын чүүлдерни тывар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| «Алдан ала чылгылыг Алаадай-Мерген» (Тыва улустуң тоолу) | Чаа тема | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | |||||
| Хɵктүг ужуралдар, солун болуушкуннар | |||||||||
| С.Пюрбю «Шортан мунган эзир» («Шынаппайның чугааларындан» эгениң үзүндүзү) | Чаа тема | Ажыглаан уран-чечен аргаларын тывар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| С.Пюрбю «Бɵрттүг дилги» («Шынаппайның чугааларындан» эгениң үзүндүзү) | Чаа тема | Дыл-домааның аайы-биле онзагайы | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| М.Ѳлчей-оол «Тергелиг аът» («Хɵɵрээрниң чугааларындан» чечен чугаа) | Чаа тема | Угаадыын тодарадыр | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| О.Сувакпит «Хаважыгаш», шүлүк | Чаа тема | Овур-хевир чураан одуруглар тывар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Тɵɵгү болгаш тоолчургу чугаалар | |||||||||
| «Мɵге Союспан» (Тɵɵгү чугаа) | Чаа тема | Чугааның утказын тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| «Ийи кыс» (Тоолчургу чугаа) | Чаа тема | Аас-кежиктиңүндезини чүдел? деп айтырыгга харыылаар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| «Часкы» (Тоолчургу чугаа) | Чаа тема | Тоолчургу чугаанын демдектерин адаар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Ойнаксанчыг оюннарым | |||||||||
| С.Сарыг-оол «Оюннар» («Аңгыр-оолдуң тоожузундан» эге) | Чаа тема | Оюннарның кижиге ажыктыының аайы-биле бɵлүктээр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| О.Сувакпит «Хуулгаазын кажыктарым» (Үзүндү) | Чаа тема | Шүлүктүң тургузуунуң аайы-биле сайгарар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузелин боттандырар | ||||
| Кижи болуру чажындан | |||||||||
| Б.Хɵвеңмей «Адазының айбызынга» (Чечен чугаадан үзүндү) | Чаа тема | Темазын тодарадыр | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | чечен чогаалды (номну) уруглар боттары шилип ап, ону таалап номчуксаар кузели боттаныр | ||||
| Л.Чадамба «Ивижилер оолдары», шүлүк | Чаа тема | Риториктиг айтырыг домактарга харыылаар | чечен чогаалдын уран чурумалдыг дылын, овур-хевир тургузарынга аян киирер аргаларын сеткип билир | номчаан чуулунун утказын шингээдиринден ангыда, уругларнын ниити билиинин деннели делгемчиир, дуржулгазы байыыр болгаш амыдыралга оларнын мозу-шынарлыг, эстетиктиг хамаарылгазын база хевирлеттинер | шулук чогаалын кичээнгейлиг дыннап билиринин аргаларын сайзыратпышаан, оон уран созун чарашсынар болгаш ханы шингээдип алырынын дуржулгазын мооннеп, анаа уран-чечен хооннуг болгаш сонуургалдыг болурун кижизидер | ||||
| Ѳске чоннарның аас чогаалы | |||||||||
| «Хек» (Ненец улустуң тоолу) | Чаа тема | Тоолдуң сценарийин тургузар | уруглар номчаан (ооренген) чогаалдарыньн утказын, оон маадырларыньн ходелиишкиннерин, чорук-херектерин ханы шингээдип ап, анаа хамаарыштыр чогуур унелелди берип, боттарынын сагыш-сеткилин хайныышкынныы-биле илередип шыдаарынын, чечен чогаалды долузу-биле шингээдип алыр < |
|
|
|
|
|
Дата добавления: 2016-11-20; Мы поможем в написании ваших работ!; просмотров: 1382 | Нарушение авторских прав
Лучшие изречения:
| 2321 - 
Ген: 0.012 с.