Жақ-бет аймағы мен ауыз қуысы ағзаларында кездесетін ісіктер, онкологиялық және стоматологиялық клиникалардың мәліметтері бойынша, адам организмінде кездесетін ісіктердің ішінде көрнекті орын алады (25%-ке дейін).
Жалпы қабылданған жіктелу бойынша дененің басқа бөліктеріндегі ісіктер секілді мұнда да қатерсіз және қатерлі ісіктер деп бөлінеді.
Қатерсіз, ісіктер қоршаған тіндерден анық шекарамен оқшауланып, көлемі үлкейген сайын айналасындағы тіндерге кіріп, оларды ығыстырып өседі. Олар баяу өсетіндіктен, көп жылдарға дейін байқалмауы мүмкін. Ығыстырылған тіндердің жаңа жағдайға қалыптасуының арқасында, өз қалпынан ығысқан көрші ағзалар қызметінде айтарлықтай өзгерістер болмайды. Қатерсіз ісіктер науқастың жалпы жағдайын өзгертпейді, әрі метастаздар бермейді. Олар түбегейлі отаның дұрыс жасалмаған жағдайда береді.
Қатерлі ісіктер қатерсіз ісіктерден жылдам өсуімен, қоршаған тіндерді ығыстырып қана қоймай, олардың анатомиялық құрылысы мен қызметтерін бұза отырып етіне шаншыла өсуімен ерекшеленеді. Қан тамырлары зақымдануының әсерінен қайталап қан кетулерге, жүйке жүйесінің зақымдануынан невралгиялық ауыру сезімдерге, невриттерге, парестезияға, сезімталдықтың жойылуына әкеліп соғады. Бұл ісіктер көп жағдайда метастаздар береді.
Қатерлі ісіктерді кезінде қатерсіз ісіктен клиникалық айыру өте қиын. Бірақ уақыт өте келе оның ұйыспа-инфильтративті өсуінің нәтижесінде шекарасының анықтығы жойылады. Ісіктер негізінен лимфа және қан тамырлары, жүйке талшықтары, бездердің шығу өзектері арқылы өсіп, метастаздар береді. Сау тіндердің деңгейінде ісіктерді алып тастаған күнде де жиі метастаздар береді. Қатерлі ісіктің өсуіне тән белгілері науқастың қатты азуы, әлсіздіктің пайда болуы, терісінің сары-сұрғылт тартуы, қанда гемоглобин азайып, ЭТЖ-ның артуы т. с. с.
Қатерсіз ісіктердің морфологиялық ерекшелігі оны құрайтын элементтердің (клетчаткалардың) жетілгендігі болып табылады. Бірақ ісік тіндері әрқашан атипиялы орналасады.
Қатерлі ісіктер жетілмеген, пішіні мен қасиеті өзгерген клеткалардан тұрады. Клеткалардың денесі мен ядроларының бір-біріне қатынасы қалыптағыдан тыс өзгерген. Ісіктер қатерсіз және қатерлі деп қана емес, дамыған тіндеріне қарай: дәнекер тіндік, лимфадениод және миелоид, тамырлық, эпителкилік, ет және жүйкелік деп бөлінеді. Аталғандардан басқа бірнеше тіндерден тұратын аралас ісіктер де кездеседі. Жақ сүйектерінде ерекше одонтогенді ісіктер болады, ісіктің өсуі тіндерде жасушаның-клетканың көбею қабілеті бар аймақтарда басталады. Мұндай аймақтарға тамырлар айналасындағы тін, эпидермистің ұрықтық қабаты, бездердің шығу өзектері, эпителиймен бүркенген шырышты қабықтың қойнаулары жатады. Ісіктердің қатарына ұрықтық тіндердің дұрыс қалыптасуының әсерінен пайда болған ісік тәріздес тератоидты ісіктердің пайда болу этиологиясы медицина мен биологияның өзекті мәселесі болып қала бермек. Ісіктің дамуына созылмалы үнемі алған жарақаттар, физика-химиялық әсерлер, созылмалы қабыну процесстері себеп болады.
Оқып үйрену үшін клиникада жақ-бет аймағының қатерсіз ісіктерін одонтогенді және одонтогенді емес деп бөледі. Одонтогенді емес ісіктер остеогенді сияқты, туа біткен кисталар мен тератомалар деп бөлінеді.
ОДОНТОГЕНДІ ІСІКТЕР
Пайда болуы тіс жүйесімен байланысты ісіктерді одонтогенді дейді. Олар: жақ кисталары, амелобластома (адамантинома), одонтома, цементома. Кейбір мамандар бұл топқа эпулистерді де қосады.
Жақ кисталары. Киста дегеніміз сыртында қабығы бар сұйық немесе қоймалжың заттан тұратын қуыс ісік. Жақ сүйектеріндегі қуыстардың қабығы екі қабаттан тұрады, сыртқы қабаты тығыз дәнекер тіннен, ішкісі ауыз қуысының шырышты қабаты секілді көпқабатты жалпақ эпителийден құралады. Гаймор қуысына жақын жерлерінде цилиндр тәрізді эпителий де кездеседі. Дәнекер қабат пен эпителий қабатының арасында тамырлар мен лимфоидты элементгерге бай гранулденген тін қабаты кездеседі. Кистаның ішіндегі сұйықтық құрамы холестеринге бай сарысудан тұрады. Жақ кисталары дамуына қарай түбірлік (радикулярлық) сауыттық (фолликулярлық) деп бөлінеді.
Түбірлік кисталар. Көбінесе (94—94%) жағдайда жақтарда кездеседі. Түбірлік кисталардың 
эпителий тіндерінен даму жолдарының бірнеше тұжырымдары бар: қабыну процесінің салдарынан түзілген химиялық және механикалық тітіркендірулердің әсерінен периодонттағы эпителий элементтері үлкейіп көбейе бастайды. Осының әсерінен микроскопиялық қуыстар ішіне сарысу толып, біртіндеп үлкейіп кистаға айналады. Түбірлік кисталар тіс жегімен бұзылған тістердің немесе бұрын жарақат алған тістердің аймағында кездеседі (59-сурет). Жұлынған тістердің орнында өте сирек кездеседі.
Киста көптеген айлар немесе жылдар бойы баяу, ауруды мазаламай өседі. Сондықтан оның алғашқы сатыларын тек рентген суретіне түсіргенде ғана анықтаймыз.Онда көзге бірден сүйектің бұзылған ошағының көлеңкесі анық түседі. Уақыт өте келе жақ деформациясы науқастың өзінің де, тексерген дәрігердің де, қоршаған ортаның да назарына түсе бастайды. Альвеолды өсіндінің ісінуінен беттің асимметриясы пайда болады. Жалпы тексеру кезінде жақтың альвеолды өсіндісі мен деңесінде таңдай немесе сырт жақ бағытына қарай өскен дөңгелек пішінді артық зат байқалады.
Киста бұршақ пен тауық жұмыртқасының көлеміне дейін кездеседі. Ол даму уақыты мен даму сатысына тікелей байланысты болады. Ісіктің үстіндегі шырышты қабықпен сүйектің беткі қабаты өзгермейді. Уақыт өте келе жұқарған сүйек қабырғасын басқанда сықырлаған (Рунге-Дюпюитрин белгісі) резеңке немесе пластмасса ойыншық (Ю.И.Бернадский белгісі) белгілері пайда болады. Біртіндеп өршіген сүйек семуінің әсерінен кистаның үстіндегі сүйек ақауларын, бетін шырышты қабықпен сүйектің беткі қабаты ғана жапқан терезе пайда болады. Осының салдарынан кистаның жаңа былқылдақ белгісі мәлім бола бастайды.
1892 жылы Парч түбірлік кисталар гранулематозды периодонтиттердің соңғы сатысы екенін дәлелдеді. Себебі өлеттенген қуыстың қабырғасына эпителий жасуша-клеткалары жабысып, гранулематозды тіндер сұйыққа айналады. Осыған орай кистаның түзілуі организмнің қабыну ошағын сау тіндерден оқшаулау қабілеті деп саналады. Қуыс ішіндегі сұйықтық, оның барлық қабырғаларына бірдей қысым келтіретіндіктен геометриялық дұрыс домалақ пішін береді.
1906 жылы Парч 21 түбірлік кисталардың микроскопиялық зерттеу нәтижелерінен кистогранулемадағы эпителий жыланкөз арқылы ішке енген ауыздың шырышты қабығынан дамиды деген тұжырым айтты. Бірақ бұл тұжырым жыланкөзі жоқ жердегі гранулемаларға дәлел бола алмады. Эпителий көзі әрбір тістің периодонтында кездесетін Маляссе эпител-иальдық аралдарынан дамиды деген тұжырым да бар.
Кисталық қуысты жуан инемен тескен кезде мөлдір сұйықтық алуға болады. Осы иненің көмегімен қуыстағы сұйықтықты түгел сорып алып, орнына рентген контрасты зат (йодолипол, торотраст және т.б.) жіберсе қуыс шекарасының анық көлеңкесі көрінеді. Көлеңке мен қуыстың сүйек қабырғасының арасында жұмсақ қабықтың қалыңдығына тең ара қашықтықты байқауға болады. Киста іріңдеген жағдайда жалпы белгілеріне қоршаған тіндердің қызаруы, ісуі, ұйыспа-инфильтрациясы, киста бар аймақтың ауыру сезімі, дене қызуының көтерілуі қосылады. Егер іріндеген киста жедел остеомиелитке өтсе осы аурудың белгілері басым болады. Кистаның іріңдеуі мен қабыну процессінің өршуіне кистасы бар тіс түбірі өзегіндегі инфекция себеп болады. Өзек ішіндегі инфекцияның өршуіне, организмнің иммунобиологиялық жағдайларының, тұмау, улану, гиповитаминоз, хрониосепис, жарақаттар, тоңу, қатты шаршау, ұйқының қашуы т.с.с. әсерінен әлсіреуі жағдай тудырады. Септігін тигізуші факторларға тіске тиген соққы, стоматит, гингивит, жақ сынықтары, гайморит, жақын маңындағы сүйекке жасалған операциялар жатады.
Түбірлік кисталардың клиникалық және рентгенологиялық айқындалуы оның дамуындағы ерекшеліктерге, айналасында қайта қабыну процесстерінің бар-жоқтығына, орналасу ерекшеліктеріне және пайда болған уақытына тікелей байланысты.
Бұл кисталардың көбінесе рентген суретте көлемі онша үлкен еместігі көрінеді. Диаметрі 1,5-2 см кисталар өте сирек кездеседі. Қуыстың ішінде бір немесе бірнеше тістердің түбірлері болуы мүмкін. Себепші тістің ұлпасы түтелдей өлеттенген. Түбірлік кисталар үлкейе келе домалақ пішінін жоғалтады. Олар ұяшық өсінді мен жақ сүйектерінің денесіне ұзына бойына созыла орналасады. Өз жолында тіс түбірлерін ығыстырып немесе оларды айналып өтіп, кейде өзінің ішіне ендіріп те алады. Бұл кездері тістердің тіршілігі мен қуыстың сыртқы кортикалды қабаты сақталады. Киста үлкейген сайын оның көлеңкесінің анықтығы сүйектегі ақаулардың әртүрлі тереңдікте орналасуына байланысты бұзылады. Осындай рентген сурет түбірлік кисталарға тән болмайтындықтан оны амелобластомадан, алып клеткалы ісіктің кейбір түрлерінен, жаратылысы басқа кисталардан айырып анықтауды керек етеді.
Жоғарғы жақ сүйегі кемігінің жұмсақтығыта байланысты онда кездесетін кисталардың көлемі төменгі жақтағы кисталардан үлкен болып келеді. Жоғарғы жақ сүйегі альвеолды өсіндісінің қысымға кедергісі аз болғандықтан ондағы кисталар жан-жаққа қарай өседі. Кез келген жерде орналасқан кисталардың домалақтығының сақталуы олардың пайда болған уақытының ұзақтығына байланысты.
Төменгі жақтың түбірлік кисталарын ең алдымен қуысты адаман-тинома мен сауытты кистадан ажырату керек.
Түбірлік кисталардың емі хирургиялық. Егер кистаның диаметрі 1-1,5 см-ден аспаса оларды отасыз-консервативті емдеуге болады.
1892 жылы және 1910 жылы Парч кисталарды емдеудің екі жолын ұсынды: цистотомия (Парч I отасы) және цистоэктомия (Парч II отасы).
Цистотомия немесе пластикалық цистотомия отасы Парчқа дейін ұсынылған болатын. Ол бұл отаны одан әрі жетілдіріп, оның әр кезеңіне мән беріп суреттеп берді. Сондықтан бұл отаны Дюпюинтрин-Парч пластикалық цистотомиясы деп атаған дұрыс. Соңғы кезде бұл ота өте сирек жасалып жүр.
Цистотомия отасы кезінде кистаның алдыңғы қабырғасын ғана алып, оны ауыздың кіреберісімен немесе ауыз қуысымен бір қылып қояды. Ота кезінде қуыстың ішіндегі қысымды жойып, қуыстың біртіндеп тегістеліп одан әрі мүлдем жойылуына әкеліп соғады. Ота қарапайым, аз жарақатты, науқастар оңай көтереді. Бірақ одан кейінгі ақау сақталып, көпке дейін гигиеналық күтім керек етеді.
Цистотомия жасауға болатын жағдайлар:
1. Қуысының ішінде 3 немесе одан да көп (рентген суретінде) периодонт саңылаулары сақталған сау тістері бар кисталар.
2. Мұрын түбінің сүйегі мен таңдай пластинкасы бұзылған жоғарғы жақтың үлкен кисталары.
3. Төменгі жақ денесінің сүйегі 1-0,5 см-ге дейін жұқарған аумақты кисталар. Бұл жағдайда кистаның қабығын жартылай сақтау жақтың патологиялық сынуының алдын алу шарасы болып табылады.
4. Ауыр стоматологиялық аурулармен сырқаттанған немесе жасы ұлғайған науқастар.
Цистотомия отасына тек себепші тісті ғана дайындайды, басқа тістер қуыстың ішінде болғанымен отадан соң кистаның қабымен жабылған күйі қалады. Төменгі жақтың үлкен кисталарына ота жасау кезінде жақ сынып кетпеу үшін құрсаулар салынады. Операция жергілікті жансыздандыру арқылы жасалады. Көлемі сүйек ақауының көлеміндей шырышты қабық пен сүйектің беткі қабығынан тұратын жартылай сопақ құрақ іріп алынады. Себепші тісті сақтап қалатын болса құрақтың негізін қызыл иекке қаратпауға болады. Себебі тіс түбірін кескеннен кейін осы құрақпен үстінен жабу керек. Сүйек жаңалаштанғаннан кейін бормен және трепанмен қуыстың беткі қабырғасын өз диаметрінен үлкенірек етіп алады. Себебі сүйек жазылу кезінде ақаудың пішіні кішірейеді. Кисталық қуысты жуып, шырышты қабық пен сүйектің беткі қабығынан тұратын құрақты йодоформды дәкемен көмкеріп қояды. Кейбір ғалымдар көмкерілген құрақты кистаның қабығына тігіп қояды. Кистаның қабығын ауыз кіреберісінің шырышты қабығына тігу әдісі де қолданылады.
Отадан 6-8 күннен кейін йодоформды тампон ауыстырылады. Себебі оған сілекей сіңіп, жарадан оқшаулана бастайды. Осы тәртіппен тампон 3-4 рет ауыстырылады. 3 аптаның соңына қарай жараның айналасы эпителий-леніп ауыздың кіреберісімен немесе ауыз қуысымен жалғасқан қосымша қуыстар пайда болады.
Цистоэктомия (Парч II отасы) бұл кистаның қабығын түгелдей алып тастап жараны тігу операциясы.
Цистоэктомия отасын жасауға болатын жағдайлар:
1. Одонтогенді эпителийдің дамуына себеп болған киста.
2. 1-2 сау тістердің көлеміндегі кішігірім кисталар.
3. Төменгі жақтық көлемді кистасы. Кистаның орналасқан жерінде тістер болмауы және жақ үшін денесінің сүйегі сынбайтындай қалыңдықта (1 см-ге дейін) болуы керек.
4. Жоғарғы жақтың көлемді кисталары. Киста бар жерде тістер және мұрын түбінің сүйегі сау болып, гаймор қуысында қабыну процесстерінің нышаны болмауы керек.
Біртүбірлік кисталарды алу алдында түбір өзегін цементті түбірден сыртқа шығарып пломбылау керек. Көптүбірлі тістер мен жарып шыға алмаған тістерді сақтап қалу мүмкін болмаса ота кезінде оларды жұлып тастайды.
Киста аймағындағы сау тістер электр одонтометрмен тексеріліп, токқа тістің әсер етуі төмен болса, тиісті ем жасалуы керек. Мұндай тістердің түбір өзектері себепші тісті емдегендей цементпен пломбыланады. Ота өткізгіштік және жайылмалы жансыздандырулар арқылы жасалады. Жақтың ұяшық өсіндісінің сырт жағынан, негізін өтпелі қатпарға қаратып, жартылай сопақ немесе трапеция тәрізді құрақ кесіледі. Құрақтың көлемі киста көлемінен үлкен болуы керек. Құрақты сүйектен қашау-распатормен сыдырып алады. Одан соң болашақ ақаудың орнын домалақ бормен тесіп сопақ бормен бір-бірін қосады. Дөңгелек пішінді сүйек пластинкасы алынып тасталады. Қуыстың алдыңғы қабырғасы ашылады. Егер сүйекте тесіктер болса қысқашпен кеңітіледі. Кистаның қабығын сүйек қабырғасынан ажыратады, бірақ себепші тіс түбірінің ұшынан ажыратпайды. Кистаның қабығын түгелдей ажыратып болған соң түбірдің ұшы бормен кесіліп кистамен бірге алынып тасталады. Одан кейін қуысты қайта мұқият тексеріп, қабықтың қалғаны болса алып, түбірдің өзегі цементпен пломбыланғанына көз жеткізу керек.
Киста алынып тасталғаннан кейін алдын ала дайындалған тістердің түбірлеріне кесіп алып тастау отасы жасалады. Отадан кейін сүйектің өткір қырларын тегістеп қуысты қан ұйығымен толтырады. Сыдырылған құрақ кетгутпен тігіледі.
Жоғарғы екінші күрек тістен пайда болған кисталар таңдайға өсіп, таңдай сүйегінің сорылуына әкеліп соғады. Ота кезінде кистаның қабығы сүйектің беткі қабығымен етене өсіп кеткендіктен түгелдей алу мүмкін болмайды. Сондықтан таңдай жағынан цистотомия отасын жасаған жөн.
Фолликулярлық кисталар. Одонтогенді кисталардың екінші тобын фолликулярлық кисталар құрайды. Бұлар түгелдей жетілмеген тіс сауыттарының айналасында түзіледі (А.И.Евдокимов). Жақ кисталарының іпгінде бұл кистаның үлесіне 4-6% тиеді. Одонтогенді кисталардың басқа түрлері (аралық, тіс жару кисталары) сирек кездеседі. Фолликулярлық кисталардың табиғаты мен дамуы күні бүгінге дейін белгісіз болып отыр. Кейбір ғалымдардың айтуынша оның дамуы түбірлік кистаның дамуындағыдай сүт тістердің түбір ұшындағы қабыну процесстері себеп болады. Қуыстың эпителийленуі Маляссе эпителий қалдықтарынан немесе тұрақты тіс ұрығының эмалінен түзіледі деп түсіндіреді. Енді бір ғалымдар бұл кисталарды ісіктерге жатқызып, тіс ұрығының даму барысындағы өзгерістері деп түсіндіреді. Фолликулярлық кисталар деген терминді біреулердің айтуынша қабынудың әсерінен, ал екіншілердің айтуынша тіс түзілетін эпителийдің жетілмеуінен пайда болатын одонтогенді кисталарды біріктіретін жинақты ұғым түрінде қарау керек.
Фолликулярлық кисталар түбірлік кисталарға қарағанда көбінесе төменгі жақтың денесі мен бұрышында кездеседі. Кейде бір ауруда бірнеше кистаның болуы да мүмкін. 30 жасқа дейінгі кісілерде жиі кездеседі. Түбірлік кисталарға қарағанда фолликулярлық кисталар сирек іріңдейді. Бұл киста кезінде жас адамның тіс қатарында бір тұрақты тістің жоқтығы байқалады. Көп жағдайда оның орнында сүт тісі сақталған. Түбірлік кисталарға қарағанда сүйектің ақаулануы немесе жұқаруы өте сирек кездеседі. Клиникалық көрінісі мен нақтамасы түбірлік кисталармен бірдей.
АМЕЛОБЛАСТОМА (АДАМАНТИНОМА)
Эмаль органы эпителийінен немесе Маляссе жасуша-клеткаларына ұқсас эмбирон эпителийі қалдығынан пайда болатын тіске байланысты өсетін ең жиі кездесетін ісік. Атауының болуы (көп камералы кистома, пролиферацияланушы жақ кистасы, орталық парадентарлы кистома, кистааденома, адамантинум т.б.) оның құрылысының күрделі клиникалық көріністерінің маңызды екендігін дәлелдейді.
Нәрестелер мен қарттарда да кездесуі мүмкін, бірақ, ол негізінен
21 мен 40 жас аралығындағы адамдарда кездеседі. Әйелдер көп ауырады. Ісік төменгі жақтың бұрышы мен бұтағында, төменгі ақыл тістер төңірегінде жиірек, жақ денесінде сирегірек кездеседі.
Макроскопия көрінісіне қарай амелобластоманың 2 түрі бар: кисталы және көлемді. Бұл түрі ұршық немесе цилиндр тәрізді болып, сау сүйектен анық білініп, іші ашық сұр затқа толы келеді. Өте үлкен болып өскенде сүйектің кортикал пластинкасын тесіп, жұмсақ тінге өтеді.
Кисталы түрі астарына эпителий, дәнекер тіні төселген, көп орталықтан өсетін қуыстар көрінісіне ұқсайды. Қуыстар арасында сау сүйек перделері сақталады. Қуыстар сұйық немесе жартылай сұйыққа толы болады. Ісіктің негізгі бөлігі қуыстардан тыс орналасады. Қуыстарға қарап сұрыптау онша дұрыс емес, себебі, қомақты ісіктің де орта тұсында киста қуыстары кездеседі. Олар әрі қарай өсіп қомақты ісікке айналуы мүмкін.
Амелобластомалардың микроскопиялық көрінісі әрбір ісікте ғана емес, тіпті бір ісіктің өзінің әр жерінде әртүрлі болады. Бұл құбылыс оларды зерттеуді қиындатады. Амелобластоманың нақтылы классикалық құрылымында эмальдың өсуінің алғашқы сатыларына тән ерекшеліктер көрінеді. Өсіп жетілген эпителий әртүрлі клеткалардан құралған. Аталған өсінділер мен ісіктердің шетінде цилиндр тәрізді клеткалар, ал ортасына таман полигонал, сосын жұлдызша клеткалар орналасады.
Соңғы 25 жыл бойы жүргізілген гистологиялық зерттеулердің нәтижесі бойынша көріністері әртүрлі болып келетін, түрліше гистологиялық құрылымдардың бірсыпырасы «амелобластома» деген атпен аталды (Ермолаев И. И. 1962,1965).
Негізгі гистологиялық түрлерге кәдімгі амелобластома, адено-амелобластома, одонтопластикалық және меланоамелобластомалар жатады. И. И. Ермолаев амелобластомалардың тоғыз түрін ажыратады:
1. Тіс ұрығының эмаль мүшесіне ұқсас құрылымы бар;
2. Стромасынан едәуір үлкен трабекулярлы немесе құрылысы ұяшық тәрізді паренхимасы бар;
3. Эпителийдің дистрофиялық өзгерістерінің нәтижесінде пайда болған ірі онкоцит тәрізді жасуша-клеткалары басым;
4. Паренхимасында кейде эпидермоидты құрылысы бар ангиоматоз бен қан құйылу ошақтары бар кәдімгі плексиморфты түрі;
5. Тіс өсіп шығатын жапырақшаға ұқсас бұтақты эпителий жолшалары бар;
6. Әрі қарай дамымайтын тығыз орналасқан базальды клеткалардың үлкен жолшалары мен жинағынан тұратын;
7. Конгруентті орналасқан эпителиальды клеткалы аландарының бар екендігімен сипатталады. Олар стромасы гиалиноздалып түзілген денелері кейде минерал тұздары шайылуына шалдыққан тікенек қабатына ұқсас.
8. Жиналған оксифилді ошақтарының минерал тұздары шайылып аденоматозды құрылымдарының басымдылығымен ерекшеленеді.
9. Пигментті жасуша- клеткалы, альвеолярлы құрылымды шағын ошақтары бар.
Амелобластомалардың пайда болуы бүгінгі күнге дейін белгісіз болып келді. Кейбір мамандар ісік тіс ұрығы өсуінің бұзылуы салдарынан келіп шығады десе, көпшілік ғалымдар ол ауыз қуысының кілегей қабығының эпителий элементтерінен бастау алады деп ой қорытады (жабынды эпителий, безді эпителий).Одан басқа жекелеген ғалымдардың ойынша ісік фолликулярлы кисталардың эпителий төсенішінен келіп шығады.
Амелобластомалардың 5%-дейіні қатерлі ісікке айналып, лимфа түйіндеріне метастаздар береді. Бұл ісіктің барлық түрлерінің сыртында, жылдам өсе бастаған кезінде эпителийдің белсенді ұйыспа-инфильтрациялы қабаты көрінеді. Ісіктер өсе келе маңындағы сау сүйектен шығып, кейде капсулаға айналады.
Рентген суретте амелобластомалар бір немесе бірнеше камералы қуыстар болып көрінеді. Кейде кортикал пластинкаға әртүрлі тереңдікте батып, бір қарағанда, қуыс араларында перделері бар көп кисталы ісік сияқты жалған көрініс береді. Әдетте қомақты амелобластомалар рентген суретте түрліше жарық өтетін бір үлкен камера болып көрінеді. Аса үлкен көлемді бола тура сүйектің кортикал пластинкасы жұқарғанымен, оны аса көп томпайтпайды, бұзып өтпейді. Кисталы түрі араларында сүйек тіндері сақталған есепсіз көп ортадан өсіп шыққан жеке қуыстарға ұқсайды. Орасан үлкен қуыс пайда болса да ісіктің негізгі бөлігі, белгілі киста аймағынан алыс орналасып, өсе келе олар бір-бірімен жалғасып кетеді. 12-15% жағдайда, кисталы амелобластома қуысында ретенцияға ұшыраған тіс немесе толық қалыптаспаған тіс ұрығы кездеседі. Амелобластомалардың кисталы түрлері бұл ісіктердің басым көпшілігін құрайды. Олар әдетте төменгі жақтың бұрышына орналасып, әрі қарай бұтаққа немесе жақ денесіне бағыттала өседі. Ол үлкен аймақты зақымдап кортикал пластинканы тіл және ұрт тұсына қарай айтарлықтай ендіреді. Қомақты амелобластомаға қарағанда жиірек перделермен бөлінген бірнеше ірі қуыстардан түзілген сияқты, жалған көрініс береді. Рентген көрінісінде шеткі қуыстарға қарағанда орталық қуыстар ашығырақ келетіні байқалады. Кейбір қуыс тұсында кортикал пластинканың сорылып кеткені де жалған көрініс. Дегенмен, ісік кортикал пластинканы жарып сүйек сыртына шығуы мүмкін. Бұл жағдай қомақты амелобластомаларға қарағанда кисталы түрінде жиірек кездеседі. Қуыс іріңдегенде, рентген суретте ішіндегі сұйықтың деңгейі байқалады.
Олар төменгі жақ өзегіне жақын орналасса, оны төмен қарай ығыстырады. Егер кистаның ішінде азу тістер кездессе, онда ісік фолликулярлы кистадан өсіп шықты деп ойлауға болады.
Амелобластоманы, клиникалық көріністері ұқсас келгендіктен остеобластокластомадан ажырату керек. Остеобластокластомада аурудың алғашқы белгілерінің қатарына себепсіз пайда болған тіс ауруы болса, амелобластокластомада бұл жағдай сирек кездеседі. Остеобластокластомада тістер жиірек босап қалады. Кисталы амелобластомада пункциядан холестерин түйірлері бар сұйықтық алынса, остеобластокластомада қанды сұйықтық алынады. Аталған айырмашылықтар ісікті шамалап қана анықтауға мүмкіндік береді. Нақты дәлелді биопсиялық зерттеу ғана көрсетеді.
Одонтогенді кисталардан ажырату қажеттігі олардың белгісіз басталып, ауырмай өсіп, жақты деформациялайтын ұқсастықтарына негізделген.
Түбірлік кисталар амелобластомадан ұлпасыз немесе өлі ұлпасы бар тіспен байланыстылығымен ерекшеленеді. Оларды анамнез, клиника, рентген арқылы анықтау онша қиын емес.
Амелобластомалардың емі хирургиялық. Оларға киста тәрізді ота жасау, айтарлықтай нәтиже бермейді. Ісікті сау сүйекті қамти мұқият қырнап сылып алу кейбір адамантиномаларды емдегенде тәуір нәтиже беруі мүмкін. Ісік қайта шығып малигнезация қаупі орын алмас үшін, ісікті оның айналасындағы сау тіндермен қоса алып тастау керек. Әдетте жақ сүйегіне резекция жасалынады. Бірақ кесіп алу-резекция қатерлі ісіктерге қарағанда сәл азырақ жасалынады. Егер адамантинома жақ айналасындағы тіндерге өткен болса, онда субпериостал резекция жасаумен шектелу жеткіліксіз. Зақымдалған жақ айналасындағы тіндерді де қоса алып тастау керек.
ОДОНТОГЕНДІ ФИБРОМА
Одонтогенді фибромалар жақтардың сүйек іші фибромаларының бір түрі болып саналады. Бұл фибромалардың тағы бір белгісі дәнекер тінді ісіктің ортасында тіс өсіп шығатын эпителийдің майда қалдықтарының кездесуі. Егер миксомалы өзгерген жерлері кездессе, онда нақтама фибромиксома деп қойылады.
Одонтогенді фиброманы жұмсақ одонтомадан ажырату керек. Жұмсақ одонтоманың өсіп шығатын екі компоненті де (эпителиальды, дәнекер тінді) жинақты біркелкі өсіп, тіс ұрығының өсу сатысының алғашқы көрінісіне ұқсайды. Одонтогенді фиброма, өзін қоршаған сүйектен ісіктің сыртын ала тығыз орналасқан коллаген талшықтарынан түзілген пердемен бөлініп тұрады. Ісіктің өсуіне байланысты жақ сүйегінің біркелкі сорылуы-резорбциясы байқалады.
Одонтогенді фибромалардың клиникалық, рентгенологиялық көріністері онша айқын емес.
Емі — хирургиялық жолмен ісікті мұқият сылып алу.
Эпулис. Эпулистерді (Фиброматозды, ангиоматозды, алып жасушалы- клеткалы) соңғы 25 жыл ішіндегі зерттеу оларға деген көзқарасты өзгертті. Оларды жақтың ұяшық өсіндісіндегі, қызыл иектегі анатомиялық, топографиялық орналасуына қарап қана топтастыру қазіргі онкология ғылымына сай келмейді. Бұндай көзқарасты бізде қолдаймыз.Себебі, бұл құрылымдардың ішінде ісіктер (фиброма, ангиома), ісікке ұқсас (фиброматозды, ангиоматозды эпулис) ісіктер кездеседі. Біздің ұғымымыз бойынша эпулис-аты айтып тұрғандай- қызыл иек үсті, сондықтан оны ісік тәріздес деген топқа жатқызуға болады деген пікір білдірмекшіміз. Ісікке ұқсас өсінділер, қызыл иектің жасанды сауытпен, бітеме-пломбамен, тістесудің бұзылуымен т.с.с. себептермен созылмалы қабынуының әртүрлі сатылары болып есептеледі.Олар тіннің әртүрлі жауап әрекеті болып, морфологиялық тұрғыдан қабыну ошағындағы иммунитеттің өзгергенін дәлелдейді. Ертеректе алып клеткалы эпулис деп, бір бөлігі қызыл иектің тінінен пайда болып, қалған бөліктері альвеола өсіндісінің сүйегінен шығатын көкшіл-қызыл ісік сияқты өсіндіні айтатын. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының ісіктердің халық-аралық гистологиялық жіктелуінде бұл жарақаттардың мәні түрліше болғандықтан, оларды бөліп қарауға тура келеді. Қызыл иектен өсіп шығатын ісік шеткі алып жасушалы-клеткалы гранулема деп аталып, жұмсақ тіндердің ісік тәрізді фиброзды жарақаттары тобына қосылады. Ал сүйектен өсіп шыққанын алып клеткалы жасушалы-гранулема (алып клеткалы репаративті гранулема) деп атап, оларды сүйектің ісік тәрізді жарақаттары бөлімінде қарайтын боламыз.
Стоматологтардың жұмысында эпулис жиі кездеседі. Ол негізінен ересек адамдарда, оның ішінде әйелдерде көбірек кездеседі.
Фиброматозды және ангиматозды эпулистердің клиникалық көріністері ерекше. Фиброматозды эпулис табаны жалпақ, шекарасы анық, пішіні белгісіз, көбіне қырлары қызарған, ауырмайтын тығыз ісік болып келеді. Әдетте қызыл иектің кіреберісінде орналасып, тіс арасынан ет сияқтанып өтіп барып жалғасады. Тексеру барысында, эпулис аймағындағы тістің жасанды сауытының дәл еместігі, пломбанық дұрыс салынбағандығы, тіс жегісі бар немесе протездің кламмері дұрыс орнатылмағандығы анықталады. Аталған заттар негізгі себепші болып грануляцияның өсіп шығуына жол ашады. Әрі қарай ол өсе келе, жетілген фиброзды дәнекер тінге айналады.
Ангиоматозды эпулистің фиброматозды түрінен айырмашылығы оның жұмсақтығы мен қызарып тисе де тимеседе қанай беретіндігінде. Микроскопта-ангиоматозды эпулисте жетіле бастаған фиброз тіндерімен қатар көптеген қан тамырлары көрінеді.
Алып жасушалы-клеткалы эпулистің (шеткі остеобластокластома) клиникалық көрінісі аталған эпулиске ұқсас. Бірақ, өзіне тән өзгешеліктері бар, олар: түсі көкшіл-қызыл, бұдырлы-эрозиялы беткейінде антогонист тістердің ізі бар, тығыз-серпімді, қанағыш келеді (60-сурет). Гистология есепсіз көп ядролы алып жасушаларды-клеткаларды көрсетеді. Оның стромасы тіндерге бай, қан тамырлары мол, фиброзды тін сирек. Гемосидерин түйірлері кездеседі. Отадан соң қайталануы мүмкін.Жүктілердің гранулемасы (жүктілердің эпулисі)— кейбір әйелдердің екіқабат кезінде пайда болып, тез өсіп қанағыш келеді. Босанған соң гранулема кішірейеді, кейде мүлдем жоғалып та кетеді.
Жұмсақ тіндерден өсіп шыққан эпулистерді рентгенде қарағанда сүйекте ешқандай өзгеріс көзге шалынбайды.
Фиброматозды, ангиоматозды эпулистерді емдеу жолы тек ота ғана емес. Бірінші және негізгі мәселе жарақат көздерін түгел жою керек. Мысалы, көпір протезді алу, пломбаны тузету, кариесті емдеу, түбірлерді жұлу және тістесуді қалпына келтіру. Осыларды мұқият орындаса 2-3 аптадан соң қызыл иектегі ісіктер күрт кішірейіп, тіпті жоғалып та кетеді. Бірнеше тістің аумағында орналасқан үлкен эпулис түгел жоғалып кетпей тұрып қалуы да ықтимал. Дегенмен ол кішірейіп, қатайып, айналадағы кілегей қабаттан айырмасы білінбей қала береді, Әйтседе оны кесіп алуға асықпаған жөн, себебі кері даму бірнеше айларға созылып оң нәтижемен аяқталуы мүмкін. Протез салу қажет кезде эпулис кесіп алынады. Шеткі алып жасушалы-клеткалы гранулеманың емі-сау тіндердің деңгейінде кесіп алу. Гранулемадан 2-3 мм-дей әріден қандауырмен тінді сүйекке дейін тіліп, қырғышпен патологиялық тінді сүйектің қабығымен қоса бөліп алады.
Сурет-60. Алып –жасушалы-клеткалы эпулис.
Сурет-61. Ангиоматозды эпулис.
Қанаған жерлерді электро-коагулятормен тоқтатып, егер тоқтату мүмкін болмаса, йодоформды дәкемен жабады. Жарада грануляция пайда болысымен тампонды алады. Оның орнына эпителий өсіп жетіледі. Операциядан кейін тістердің мойындары аршылып қалады. Эпулистің барлық түрлері мен шеткі алып клеткалы гранулемада ісік аумағында тұрған дербес тістерді сақтап қалған дұрыс. Әйелдердің екіқабат кезіндегі гранулемасын емдеудің қажеті жоқ. Бірақ, қызметтік-функционалды өзгерістер пайда болса, ісікті кесіп алуға болады.
Одонтома. Олардың екі түрі бар. Нашар дамыған тіс тіндерінен тұратын, тек өсе бастаған тіс ұрығында ғана кездесетін жұмсақ одонтомалар,екіншісі негізінен петрификатталған, жақсы дамыған тіс құрылымдарынан тұратын қаттыодонтомалар.
Бұл ісіктердің жиі кездесетін жері төменгі жақтың бұрышы мен оған жақын тұрған бұтағы мен денесі. Көптеген мамандардың айтуынша қатты одонтомалар үстіңгі жақта сирек кездеседі десе, И. И. Ермолаев (1959) екі жақта да бірдей кездеседі деп жазады.
Құрылым ерекшеліктеріне қарай қатты одонтомалар күрделі, күрделі-аралас, жай және кисталы болып жіктеледі. Күрделілері, әртүрлі дәрежедегі ісік, бірақ біртұтас боп бірігіп кеткен бірнеше тіс сияқты заттар мен тіс ұрықтарынан құралады. Кейде мұндай одонтомада көптеген тіс рудименттері мен тіс сияқты заттар кездеседі.
Клиникада мұндай одонтомалар жақ сүйегінде бұдырланып, ауырмайтын қатты томпақ, ал рентгенде қаттылығы тіске ұқсас, бірақ біркелкі емес тіннің көлеңкесі көрінеді. Көлеңкенің шеттері көбінесе шұңқырлар мен қылқандардан түзіледі де бүлдірген, жүзім немесе тұт жемістеріне ұқсас келеді (А. И. Евдокимов, 1959). Көлеңкелі айнала ашық жолақ көрінеді, одан әрі сүйек жолағының нығыздалған (склероздалған) көлеңкесі көрінеді. И.И.Ермолаевтың айтуынша, кәрі адамдарда одонтоманың сыртында ашық жолақ болмауы да мүмкін.
Күрделі-аралас одонтомалар қалай болса солай тәртіпсіз араласып кеткен тістің қатты және жұмсақ тіндерінен құрылған конгломерат түрінде кездеседі. Оның ішінде жекелеген, жартылай қалыптасқан тістер де ұшырасады. Рентгенде күрделі-аралас одонтома біркелкі емес қатты, домалақ, яғни сопақ пішінді, қырлары біршама тегістеу, сыртында ашық жолағы бар көлеңке болып көрінеді.
Жай одонтомалар бір тіс ұрығынан болмаса тіске ұқсас заттың конгломератынан (аралас, қырық құрау) құралады.
Жай одонтомалар, өз кезегінде толық (тістің толық ұрығы тіске ұқсас, яғни домалақ пішінді), толық емес (оның бір бөлігі ғана) болады. Олар тістің қайсы бөлігінен өсіп шыққанына қарап, одан әрі қай бөлігін деформациялағанына қарап түбір немесе сауыт одонтомасы деп аталады. Кисталы одонтома фолликула кистасында орналасады. Сондықтан клиникада ол фолликула кистасы болып көрінеді де, рентгенде -кистаның ішінде ретенцияға ұшыраған тіс емес, одонтома көрінеді.
Одонтомалардың клиникалық белгілері, олардың құрылымы, көлемі, орналасуы, қабының асқынуына байланысты. Әдетте кілегей қабықты тесіп шыққан сүйек тәрізді зат көрінеді. Тесіктің айналасы қалталанып оған тамақ, сілекей, микроорганизмдер толады да жұмсақ, қатты тіндерде созылмалы қабыну процессі басталады.
Қатты одонтомаларға қарағанда жұмсақ одонтомалардың нақтамасын қою қиындау. Оларды адамантинома, остеобластокластома т.б. сүйек ісіктерінен айырып анықтау керек. Олар, радикалды емделмесе қайталап өсуі, малигнизациялануы да мүмкін. Жұмсақ одонтомалардың клиникалық белгілері жоқ. Олар тек тұрақты тістері қалыптаса бастаған балаларда көбірек кездесетінін атап айтуға болады. Олар екі жақта да, әдетте үлкен азу тістер маңында өседі. Бұл ісік адамантиномаға ұқсап біркелкі, бұдырлы томпақ болуымен суреттеледі. Жақтың кортикалды пластинкасын бұзып, айналасындағы жұмсақ тіндерге өсіп кіреді, яғни ауыз қуысына қарай томпайып өседі. Ауызда бұдырлы, серпімді-эластикалық, көкшіл, сәл тисе қанайтын ісік пайда болады. Бұл ісіктің сыртқы көрінісі эпулиске ұқсайды.
Жұмсақ одонтоманың диагнозын қою оңай емес, ол патогистоло-гиялық тексеру негізінде анықталады.
Жұмсақ одонтома, қатты одонтомаға немесе одонтогенді саркомаға айналып кетуі мүмкін.
Ренттенде одонтоманың нақтамасын қою онша қиын емес. Ісік сүйек тінінде әркелкі ақтаңдақтар түрінде болады. Онда қалыптасқан тіс пен оның бөліктер жиынтығы кездесіп қалады. Кейде ол ортасында қаттылығы сүйек пен дентинге ұқсас затпен толған қуысқа ұқсайды. Одонтоманың салыстырмалы рентген нақтамасының қажеті шамалы. Ісік дистопия мен ретенцияға ұшыраған тіс ұрығына өте сирек ұқсайды.
Емі — хирургиялық. Оларды дәнекер тінді капсуласымен бірге, қалдырмай мұқият алып тастау керек. Бір бөлігі қалып қойса қайталауы-рецидив беруі мүмкін. Операцияның ішкі (альвеолды өсіндісіне) және сыртқы (жақ бұрышында, денесінде, бұтағында) екі жолы бар. Түбегейлі-радикалды алу үшін сүйектегі тесік (ісікті алып оның орнын қырып тазалауы үшін) үлкен болғаны шарт. Отадан кейін сүйектің орны бірте-бірте толып бітеледі. Үлкен одонтомаларды (сүйекті бұзған) сүйекке жартылай кесіп алып-резекция, соңынан сүйек пластикасын (төменгі жақта) қатар жасау арқылы аламыз. Үстіңгі жақтың ақауы обтуратор протезбен уақытша бекітіледі.
Цементома — жарып шыққан тістің перицементінен бастау алған шын ісік пен диспластикалық процесстің (цементодисплазия) аралығындағы ісік. Гистологиялық тұрғыдан цементома құрамында цементиклдер (клеткасыз цемент жиынтығы) мен одонтоцементобласттарға айналатын фибробласттардан тұратын дәнекер тіндерінің қабаттарының жиынтығы. Кейде ол остеоид тіндерін де қосып алады. Ісік сүйек ішінде орналасып баяу үлкейе береді. Үлкен цементомалар ісігі ауырып науқасты мазалай бастайды.
Цементомалардың екі түрі кездеседі. Бірі ошақтық — бір тістің төңірегінде өседі. Екіншісі жайылмалы — сүйектің едәуір жерін қамтиды. Олар әртүрлі жастағы адамдарда, жиірек әйелдердің төменгі жағында кездеседі. Әдетте жақтың орта бөлігінде күрек, сойдақ тістердің тұсында орналасады.
Микроскоппен қарағанда цементома эластикалық ақшыл-сұр тін болып көрінеді. Ісік дәнекер тінді қапшықтың ішінде орналасып, зақымданбаған сүйектен оңай ажырап алынады. Периапикалды цементо-дисплазиялардың шеттері ирек, өздері тым қатты болады. Жай көзбен қарағанда бұл ісіктер тіс цементіне ұқсас тіндерден құралады. Ошақты зақымданудың 80% белгісіз болып, рентген жасағанда кездейсоқ анықталады. Рентген суретінде периапикалды аймақтың остеолизі гранулемаға өте ұқсас болып келеді. Егер мұндай көрініс сау тіс айнала-сында кездессе ешбір күдіксіз нақтама қойылады. Кариеспен зақым-данған тіс төңірегіндегі осы тектес цементомаларды, ісіктің асқынып ұлғайған кезінде ғана анықтай аламыз. Кейбір кездерде ошақты зақым-данған сүйек өте қатты, құрылымы белгісіз затқа ұқсайды. Ол сүйектің зақымданбаған бөлігімен ақшыл жолақ арқылы бөлініп тұрады. Уақыт өткен сайын ақшыл жолақ-қалыпты сүйек тінімен алмасады. Ісік ұзақ уақытқа созылса, түбірлер гиперцементозы сияқты көрініс қалыптасады.
Төменгі жақтың периапикалды цементомалары негізінен оның орта бөліктерінде солитар немесе топ болып орналасады. Ісіктің көлемі бірнеше милиметрден бірнеше сантиметрге дейін болады. Өсе келе ол кейбір тістерді ығыстырып орнынан жылжытады. Жылжыған тістердің түбірлері көбіне аномалиялы болып келеді.
Жайылмалы зақымданудың рентген суреттерінде сүйектен де қатты тіндер яғни көптеген цементиктермен толған киста қуыстары көрінеді. Операция радикалды жасалмаса ісік жедел өсе бастайды.
Рентгенде цементомалар фиброзды дисплазияға ұқсас келеді. Қатты түйірлі заттары бар киста тәрізді жерлердің арасында өзгермеген сүйек тіндері кездеседі. Жайылмалы зақымданған сүйек зақымданбаған, яғни құрылымы өзгерген сүйек тінімен, хаосты орналасқан қатты жерлермен алмасып отырады. Рентгенде жайылмалы зақымдану өте айқын, анық-тауды қажет етпейді. Цементоманың ошақты түрін одонтома, остеома, оссификацияланған фибромадан гистологиялық тексеру арқылы ажыратып алуға болады. Цементома үлкейе келе айналадағы анатомиялық құрылымдарды ығыстырады. Үстіңгі жақ пен мұрын қуысы қабырғаларын ығыстырғанмен, оларға өсіп кірмейді. Ісік шекаралары барлық кезде анық көрінеді. Бірақ, рентгенде түрлі проекциямен бірнеше сурет жасалғанымен мұны дәл анықтау қиын. Цементоманы остеобластокластома, остеома, остеохондрома, түбірлік киста, остеогенді саркома, остеоид -остеома т.б. ісіктерден ажырату керек.
Емі — тек хирургиялық. Жақ ауырып, ісік жедел өсе бастаса, патологиялық сынғанда маңында созылмалы қабыну процесі болса, бет пішіні мен қызметі бұзылса ота жасалады.
Ота кезінде цементомамен байланысты тіс жұлынады. Жедел өсе бастаған, сан алуан элементтері көп ісік қайталамас-рецидив бермес үшін маңындағы тіндермен қоса алынады.
Түбір ұшын кесу тек біртүбірлі тісте түбегейлі-радикалды оңай алып тастау мүмкіндігі бар кезде ғана қолданылады.
Остеобластокластома. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының жіктеуі бойынша — остеобластокластома. Басқа да түрлі атаулары бар: алып жасушалы-клеткалы ісік, алып клеткалы репаративті гранулема
т. б. Клиникалық көріністері онша айқын емес (жақ сүйегінің белгілі бір жерінің ұлғайып деформациялануы, тістердің жан-жағына қарай қисайып-конвергенцияға ұшырап босауы). Остеобластокластомамен зақымданған сүйектің аймағы амелобластома мен кистадан да үлкен болып ұлғайып ісінеді (61-сурет).
61-сурет. Остеобластокластома
Сипап тексерген кезде-пальпацияда аздап ауырып, пергаменттің қытыры сезіледі. Әдетте өздігінен ауырмайды.
Рентген көріністеріне қарап 3 түрге бөлеміз: ұялы, кисталы және литикалық. Басқаларынан көрнектірек деп ұ ялы түрін атауға болады. Мұнда зақымданған бөлік ерекше ісініп, кортикалды пластинка барынша жұқарады.
Ұялар онша үлкен болмайды, олардың саны көп болғандықтан ісік сабын көбігінің жинағына ұқсайды. Ісіктің бұл түрі баяу өсіп, көбіне жасы үлкен адамдарда кездеседі. Ұялар әртүрлі, арасындағы перделер толық, жартылай, ісік көлемі-контуры анық. Ісік аймағында сау сүйек тіні мен тіндердің қайта тіктелуі-регенерация жоқ. Кортикалды табақша-пластинка әбден жұқарып, жойылып кеткен сияқты болады. Сүйектің ісінуі оның өсіне көлденең орналасқандықтан, анықтау үшін оксиальды проекциядағы рентген суреті жасалуы керек. Ұялы остеобластокластоманың көлеңкесі біркелкі, амелобластома мен кистадан сәл ашық түсті келеді. Зақымданған аймақтағы тіс түбірлерін ешқашан ығыстырмайды, олар негізінен таралып, жымдалады. Бұл осы ісікке тән ерекшелік.
Кисталы түрімен зақымданған жақ сүйегі ұлғайып, жедел өсуімен, көбінде ісіктің ауырғанымен ерекшеленеді. Рентгенде ісік қырлары анық, пішіні сопақ немесе домалақ, киста сияқты болып көрінеді. Ісіктің кішкентай кезінде табақша-пластинка жұқармайды. Үлкен кисталы остеобластокластомалар қоршалып, кортикалды табақша-пластинканы тым жұқартып, ол тілге қарай томпайып тұрады.
Литикалық түрі сирек кездеседі, оның нақтамасын-диагнозын қою да оңайға түспейді. Ісіктің бұл түріне тән ерекшелік ол жақ сүйегінің кортикалды табақша-пластинкасына сыбайлас орналасып іштен сыртқа емес, керісінше өседі. Кортикалды табақша-пластинка томпайған жұқа қабық ретінде сақталады. Пластинка бұзылған соң ісік жұмсақ тінге қарай өседі. Сүйек ақауының көлемі-контуры өте анық болады.
Кистадан үстіңгі жақтың остеобластокластомасы қуысының үлкен-дігімен пішінсіздігімен, қуыс ішіндегі тіс түбірлерінің сорылуымен-резорбциясымен ерекшеленеді. Орталықта орналасқан ісіктерден басқа, жақ сүйегінің шет бөліктерінде, кілегей қабықта немесе қызыл иекте кездесетін кездері де болады. Қызыл иекке орналасқанын алып клеткалы репаративті гранулема деп атайды.
Шеткі орналасқандары диаметрі 2 см-ден аспай үстіңгі, төменгі жақ сүйектерінде кездеседі, олар орталықта орналасқандықтан жақты 4 есе жиірек зақымдайды. Көбіне жас, ер адамдар ауырады. Көпке дейін белгісіз болып келген ісік ұлғайып жақ сүйекті деформациялаған кезде айқындала бастайды. Ісіктің өсуіне тістің жұлынуы тікелей әсер етуі мүмкін.
Емі хирургиялық. Кисталы, ұялы түрлерінде зақымданған жерді мұқият қырып тазалау жеткілікті. Егер ісік жақтың біраз жерін қамтыған болса, онда жақ сүйегіне резекция жасап, қолма-қол сүйек пластикасы жасалады (62-сурет).
Литикалық түрінде жақтың бүгіндігін сақтап, жартылай резекция жасалады, кейде жақтың бір бөлігін резекция жасап, бір мезгілде сүйек пластикасы қолданылады. Белгілі себептерге байланысты хурургиялық тәсілмен емдеуге жол болмаса сәулемен емдейді.
62-сурет. Төменгі жақ ісіктерінің хирургиялық емдеу әдістері.
Жақ остеомалары. Остеома жақ- сүйегінің кортикалды немесе кеуекті қабаттарында кездесетін негізінен жетілген сүйек тіндерінен құралған, сирек кездесетін ісік.
Ол жиірек төменгі жақты зақымдайды, бірақ, гаймор қуысының ішкі қабырғасында, мұрын қуысында, шықшытмаңы безінде кездесуі мүмкін.
Клиникалық ағымы. Остеомалар белгісіз, жылдар бойы баяу өседі. Науқастың алғашқы шағымы ісіктің орналасқан жері мен көлеміне байланысты. Төменгі жақтың ішінде өскен ол төменгі жақ нервісін қысып ауық-ауық мазалайды, бет асимметриясы байқалады. Тәждік өскінде орналасса бірте-бірте төменгі жақтың қимылы шектеледі. Мұрын қуысында өссе мұрынмен тыныс алуға кедергі жасайды. Гаймор қуысындағы остеома тіпті кеш байқалады. Ол жайлап гаймор қуысын толтыра өседі. Оны кездей-соқ рентген жасағанда немесе көзге айқын шалына бастағанда, бет асимметриясында табамыз. Кейде жақ қарысып қалғанда остеоманың үстіңгі жақ бұдырына орналасқанын анықтаймыз.
Өсе бастағанына қанша жыл уақыт өткендігіне қарай оның көлемі де үлкен болады. Шағын остеомалар баяу, ауырмай, ағза қызметі мен пішінін бұзбай қала береді. Бірақ ұлғайып өсе келе адам келбетіне нұқсан келтіріп, жақты қарыстырып, көз алмасын да ығыстырып жібереді.
Гистологиялық тұрғыдан олар: жинақты, кеуекті және жұмсақ болып бөлінеді.
Жинақты остеоманың нақтамасын-диагаозын қою қиын. Ол рентгенде анық, қатты «артық тін» (плюс ткань) болып көрінеді. Кеуекті жұмсақ остеомаларды остеобластокластома, қомақты адамантинома, сүйек дисплазиясы, остеофит, экзостоз, созылмалы периоститтен ажырата білу керек.
Сүйек қылқандары — остеофиттер мен ірірек өскіндер — экзостоздар көбіне созылмалы тітіркену немесе созылмалы қабыну салдарынан пайда болатынын анамнезден айқындауға болады.
Емі тек хирургиялық, ісікті түгел алып тастайды. Ота жасалар алдында функциялық және косметикалық ауытқуларды жою үшін алмалы тіс протезі дайындалады.
Остеоид-остеоманы, яки жұмсақ остеоманы кейбір мамандар нағыз ісік емес, ол реактивті қабынудың көрінісі деп есептейді. Олар жақ сүйектерде өте сирек кездеседі (А. А. Колесов бойынша жақтың ісік пен ісікке ұқсас құрылымдарының 0,5% ғана құрайды).
Жұмсақ остеома сүйектің кеуекті, кортикалды қабаттарында немесе субпериосталды орналасады. Диаметрі 5-20 мм.
Оның клиникасы сыздап, ауық-ауық, әсіресе түнде мазалайтын ауыру болады. Бір ерекшелігі аспирин дәрісі оны басады. Сыртқа орналасқанда бет асимметриясына әкеледі. Рентгенде, оның сыртын ала ағарған жолақпен қоршалған, орта тұсында рентген өткізгіш бөліктен тұратын көрініс байқалады. Бұл кейде дөңгелек одонтоманы еске салады. Бірақ, басқа, жолақпен қоршалған, біртектес, түгел рентген өткізгіш түрі де кездеседі.
Патологиялық тексеруден бұрын нақтамасын-диагнозын дәл қою қиын.
Емі — хирургиялық, мұқият қырып алып тастамаса қайта өсіп шығуы мүмкін.
Миксома (миксофиброма). Орналасқан жерінде жұмсақ тіндерге ене өсетін қатерсіз ісік. Кілегей заттың жиналуына байланысты едәуір тез өседі. Қапшығы жоқ сүйекті бұзып өседі. Жиі (рецидив) қайталанады, бірақ метастаз бермейді. Негізінен жас, орта жастағы адамдарда кездеседі.
Клиникалық көріністері айқын емес. Ісік бар жердегі жақ сүйек томпайып, ауырады. Ісік аймағындағы тістер босап, жылжып (қисайып) түбірлері ыдырай бастайды. Рентгенде қарағанда «сабын көпіршігі» сияқтанып, арасында сүйек перделері бар майда ұялардан түзілген сүйектің бүлінуі-деструкциясы көрінеді.
Жай көзбен қарағанда ісік кілегейленіп тұрған жұмсақ, сұр түсті болып к
