оршаған орта факторы адам денсаулығына әсері.

Қазіргі кезде биосфераны ластаушылардың негізгі көзі. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайые өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады.

Осы калдықтардағы әр тұрлі химиялық заттар ауаға, суга және топыраққа түсіп, бір трофикалық тізбектен екіншісіне өте отырып, соңынан адам организміне келіп түседі

Бүкіл жер шарыңда осы ластаушы заттардың түспеген жері жоқ деп айтуга болады. Тіпті ешқандай өнеркәсіп орыңдары жоқ Антарктиданы алайық. Бұл жерде адамдар кішігірім ғылыми станцияларда тұрып, ғылыми бақылаулар ғана жасайды. Ғалымдар осы заманш өнеркәсіптердің әр тұрлі улы затгарын осы Антарктидадан да тапқан. Олар бұл жерге басқа жерлерден ауа аағындарымен келіп түскен.

Табиғи ортаны ластаушы заттар әр турлі болып келеді. Ол заттар өзінің табиғатана, шоғырлануына және адам организміне әсер ету уақытына қарай. әр тұрлі жағымсыз _; нәтижелер туғызады. Осындай заттардың қысқа мерзімде болса да адамға әсері;— адам-ның басын айналдырады, құсқысын келтіреді, тамағын жыбырлатып, жөтелтеді Егер адам ррганизміне осындай улы затгар көп молшерде әсер етсе қатты уланып есінен танады, тіптен өліп кетуі де мумкін. Ондай улы заттарға ірі онеркәсіптк қалалардың ұстіне желсіз күндері жиналған қара тұтіндер немесе өнеркәсіптік кәсіпорындардың қалдықтары мысал бола алады. Электр станциялары, түрлі-түсті металл өңдіретін зауыттар, химиялық және мұнайды кайта өңдейтін кәсіпорындар атмосферага ұлкен тұтін шығаратын мұржалар аркылы көптеген адам организміне зиянды улы заттарды ауаға шығарады.

Қазіргі кезде ауаны ластайтын улы затгардың 150-ден астамы белгілі. Бұл заттар ауада күн сәулесінің әсерімен бір-бірімен реакцияға түсіп, жаңа косындылар түзеді.

Өнеркәсібі дамыған елдерде ауаны ластаушы улы заттың бірі кұкірттің қос тотығы (80з) коксохимия зауыттарымен, тау-кен өндіру және целлюлоза-қагаз өнеркәсіптерінің жұмысы нәтижесінде ауаға шығарылады. Олар ауада ылғалдың әсерінен күкірт қышқылына айналады. Құрамында күкірт кышқылы бар тұман немесе ылғадды ауа адамның, жануарлардың тыңыс жолдарының кілегей қабаттарына, терісіне әсер етеді. және өсімдік те көп зардап шегеді. Ауадағы кұкіртті сутек адам организмін улап қана қоймайды, сонымен қатар адамдардың жүйке ауруларын туғызады.

Ауадағы фторлы сутек өте улы. Азықтүліктің құрамыңдағы фторлы сутек адамды,жануарларды құстырып өтё жаман ауру туғызады. Хлорлы сутек пластмасса қалдықтарын жақканда пайда болады. Осы газбең тыныс алғанда; адамңың тыныс жолдарының кілегейлі қабығын закымдандырып, өкпенің ісік ауруын туғызады.

Қоңыр көмірді жағудың нәтижесінде: ауаға күл: бөлініп шығады. Ол ауылшаруашылығы;мен орман өсімдіктеріне әсер етеді. Әсіресе, көкөніс, жеміс-жидек өсімдіктеріне де зиянын тигізеді Ластанған өсімдікпен қоректенген жануарлардың, адамдарды организмдерінде физиологиялық өзгерістер болады.

Цемент зауыттарынан шыққан цемент шаңдары топыракта калий, кальций, магний элементтерінің көбеюіне себеп болады. Ал фосфор зауытына жақың жерлерде фосфордың мөлшері көбейеді,;Құрамында мырыш пен қорғасын бар металлургия зауытыңың калдықтары да өте улы әсер етеді. Осындай улы заттар жиналған өсімдікпен адам не жануар қоректенгенде олардың денсаулығына қауіп төнуі мумкін.

Организмнің осы улы заттарға төзімділігі әр адамнның өзінің жеқе басының гигиенасына байланысты, ең алдымен денсаулығы- жасы мен жынысына байланысты болып келеді.

Аталған улы заттарға балалар,қарт адамдар және денсаулығы нашар ауру адамдар өте сезімтал қеледі.

Улы заттар адам организміне біртіңдеп жұйелі турде жинала берсе, онда созылмалы улануға ұшырайды. Оның басты белгілері: адамның тез шаршағыштығы немесе ұнемі шаршап тұратыны, сезімі, ұйқы басуы немесе ұйқысының қашуы,,бейжайлық, ұмыт-шақтық, көңіл-куйінің тез өзгеруі, зейінінің төмеңдеуі. Улы заттар адамдардың қан айналым мұшелеріне, жүйке жүйесше, бауырьша әр түрлі әсер етеді. Улы химиялық қосылыстар адамның әрбір органдарының созылмалы қабынуына, жұйке жұйесінің өзгеруіне, адам ұрығының дамуына, жас нәрестенің ауру болып тууына әкеліп соғады.

Дәрігерлер адамдардың әр турлі аллергиялық аурулары, өкпе демікпесі, қатерлі ісік ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз байланысты екенін анықтап отыр. Сонымен катар, хром, никель, бериллий, бензопирин, асбест, түрлі улы химикаттар сияқты тағы басқа өнеркәсіп қалдықтары —канцерогендік заттар болып табылады. Олардың адамдарда қатерлі ісік ауруларын туғызатындығы анықталды. Егер өткен ғасырда балалардың қатерлі ісік аурулары сирек болса, қазір балалардың арасында ол ауру өте жиі кездесіп отыр. Ал, химиялық заттармен ластану нәтижесіңде бұрын кездеспеген жаңа аурулар пайда болуда.

Адам денсаулығына зиян келтіретін улы химиялық заттардың қатарына темекі мен есірткі заттары да жатады. Темекі тұтінінің құрамына 4 мыңға жуық химиялық заттар кіреді, олардың көбі улы заттар. Олардың қырыққа жуығы қатерлі ісік ауруын туғызады. Темекінің уы сонымен қатар қолқаның созылмалы ауруын туғызады, сол себептен де темекі шегетіндер жиі жөтеледі. Темекі шегетін ата-аналардың жаңа туған нөрестелерінің организміңде улы газ бірінші жылы олардың канында бірнеше сағатқа дейін болады. Есірткі заттары да қолка, өкпенің қатерлі ісік ауруларын туғызады. Көптеген органикалық еріткіштер: авиациялық, желім, бензин, эфирі еріткіштер мен аэрозольдер буланып ауаға шығарылады. Егер осы заттардың буы көп мөлшерде организмге тұссе жұйкені, миды, асқазанды жөне өкпенің ауруын туғызады. Кейде ол өлімге де әкеліп соғуы мұмкін.

Ендігі жерде біз, қоршаған ортаның қазіргі заманға нақты -проблемаларына тоқтамаламыз.

Қазіргі кезде бізді қоршаған ортаның ластаушы көздері төмендегідей топқа бөлінеді:

Физикалық ластану — радиоактивті заттар, электромагнитгі толқындар, жылу, шулар және тербелістер.

Химиялык ластану - коміртегі өнімдері, кұқірт, көмірсулар, шаиыңды сулар, пестицидтер, гербицидтер, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар.

Биологиялық ластану — ауру қоздырғыш бактериялар мен вирустар, құрттар, карапайымдылар, шектен тыс көбейіп зиян келтіретін жәндіктер.

Эстетикалық зиян —_табиғаттың қайталанбас сұлу ландшафтарының бүліңуі, ормаң-тоғайлардың жойылуы, т.б.

-Биосферадағы ластану процесін 3 кезеңге бөлеміз:

1)ластаушы заттардың таралуы;

Лаастағыш заттардың биологиялық топтануы немесе қорлануы.

Адам баласының организмі жоғарыдағы ластаушы заттарды қабылдаған кезде белгілі бір деңгейге (мөлшерге) дейін ғана көтере алады. Ал, зиянды заттардың одан әрі организмде көбейе түсуі денсаулықты бұзып, ауруға шалдықтырады.

1. Көміртегі оксиді (СО2) және монокосид (СО). Жалпы отын жаққан кезде көміртектің екі -газы тұзіледі. Еқеуі де ластағыш газдар. Оның^: бірі көміртегі диоксиді ~- улы емес ал монооксид улы болып келеді, Ол адамның қаныдағы гемоглобинмен өте тез қосқосылып зиянды қоспа түзіп ару туғызады.

Сонғы жылдары атмосферадағы көміртегі оксидтері тез көбейіп өсімдіктерде жұретін фотосинтез процесқа жылдамдатуда. Нәтижесінде, көміртегі оксиді әрбір 10 жыл сайын 2 %-ке өсіп, атмосферада жылу эффектісін туғызуда. Ал, жылу эффектісі өз кезе-гінде жер шары климатының орташа температурасын көтеріп, тұрлі экологиялық апаттардың (мұхиттардың көтерілуі, ауа райының өзгеруі, кауіпті циклондар мен цунамилар, шөлейттену, өрттер, т.б.) тууына себеп болып отыр. Аталған газдармен қатар метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар кұн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен, ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір қышқыл газдарының қызып жалпы атмосфераға шегінде жылу процесін тездетуде.

Жер шарының осылайша жылып қетуі дүниежузілік мұхиттардың денгейін 1,5 метрге көтеріп, планетамызда "топан су" қаупін туғызары-сөзсіз.

Егер тамақ не су арқылы радиоактивті заттар адамның ішкі органдарына тұссе, онда адамға 25-30 г активтелген көмір, 50 г кұкірт кышқыл барийді немесе 25-30 т балшық суын ішкізеді. Адсорбент радиактивті заттарды қанға өткізбей сіңіріп алады. Одан әрі 15-20 минуттан соң 2-3 лирт су беріп құстырып, асқазанын жудырады. Осыдан соң тағы да адсорбент беріп, іш айдайтын дәрімен ішек-қарнын тазалатады. Адам баласы сәулемен қатар әр тұрлі жарақат алса (кұйік, сынық, т.б.) онда ең алдымен жараға әр тұрлі миқробтар тұспейтіндей етіп алғашқы көмек көр-сетіледі. Кұсқысы келіп, басы аурып, басы айналғанда этапирзин немесе аэрон таблеткаларын береді. Сәуле алғанын біле салып 3-4 сағаттан соң тетрациклин, биомицин береді, сонымен қатар сульфадемизин, этазол, фталозол сияқты дәрілерді де береді. Егер ішіне қан құйылған жағдайда тез қимыл жасатпай 5% хлорлы кальций ертіңдісін 4 сағат сайын бір ас қасықтан беру керек. Сәуле аурумен ауырған адамдарға сорпа, әр тұрлі жеміс шырынын немесе көп су ішкізу керек Аздап тұз қосылған су беріп, ауруларды аз-аздан жиі тамақтандыру керек.

Адамның іс-әрекеті нәтижесінде биосфераның радиациялық ластануы өте ұлкен қауіп тудырып отыр. Казіргі кезде радиоактивті заттар өте кең қолданылуда. Осы элементтерді тасымал-дауда болатын немқұрайдылықтың нәтижесінде өте кұшті радиациялық ластану болады. Мысалы, атом қаруын сынақтан өтқізу биосфераның радиациялық ластануына әкеліп соғады. Жиырма-сыншыы ғасырдың екінші жартысынан бастап, тұрлі атом электр станциялары, мұз жарғыш кемелер, ядролық қондырғылары бар сұңгуір қайықтарды кең тұрде пайдалана бастады. Өнеркәсіп пен атом энергиясын пайдаланатын мекемелер дұрыс жұмыс істегеңде қоршаған ортаның радиоактивті нуклидтермен ластануы өте аз мөлшерде болады. Осы атомдық энергияны пайдаланатын мекелерде авария болған кезенде жағдай өзгеше болады. Радиациялық ластану нәтижесіңде тұскен радиоактивті шөгіңділердің өзі бірнеше мыңдаған километрге дейін таралады. Қазіргі кезде әскери өнеркәсіптің радиоактивтік қалдықтарын сақтау мен жою мәселесі тұр. Ол қалдықтар жыл санап қоршаған орта ұшін аса қауіпті бола тұсуде.

Радиоактивтік ластану өткен ғасырдың 40-шы жылдары уранның ыдырау реакциясы ашылғаннан бастап пайда болған. Атом энергиясына американдықтар соғыс мақсатында, ал 1945 жылдан бұрын Кеңес дәуірінде оны бейбіт мақсатка пайдалана бастады. Атом энергиясын пайдалану кезінде сақтандыру шаралары қоса жұргізіледі. Өйткені, атом қондырғылары жұмыс істеу кезінде, адам өміріне кауіпті радиоактивті шлак тұзіледі. Ал оны залалсыздаңдыру оңай шаруа емес. Радиоактивтік қалдықтарды теңізге, мұхитқа, өзенге тастауға рұқсат етілмейді. Әрине, бұл жағдай кейбір капиталистік елдерде сақталмайды. Мәселен, Ирландия жағалауы қазір ядролық ұйіндіге айналған. Жыл сайын мұхит тұбіне радиоактивтік қалдықтар тасталып жатыр. Көптеген дамыған елдерде атом өнеркәсібі кәсіпорындарда белгіленген санитарлық нормаға дейін радиоактивті заттардың концентрациясын азайтатын тазарту қондырғылары салынған. Қалдықтар баллондарға салынып цементтеледі де, арнаулы жерлерге тасталады. Атом энергетикасының мәселедері миллиондаған адамдарды ойландыруда. Атом электростанциядағы аппараттарға немқұрайды қарауға болмайды, олардың ойламаған жерден апатка ұшырауы — объективтік шыңдық. Солардың бірі - Чернобыль ядролық апаты. Чернобыль апаты айналадағы орта мен халықтың денсаулығына қатты әсер еткен, атом энергиясындағы ешуакытта болмаған апат. Чернобыль апаты кезінде атмосфераға 50 МК радиоақтивті заттар шығарылған және ауданы 3000 км болатын жерге таралған.

Біздің республиқамызда Семей ядролық сынақ аймағы жайында тоқталып кетейік: Мұңда 40 жылдан астам уақыт ішінде 500-ден астам жер асты және жер бетінде тұрлі жарылыстар бо-лып жарылған заттардың қуаты-Чернобыль апаты кезіндегі жарылғыш заттардың қуатынан бірнеше мың есе асьш кеткен. Осы жарылыстың 27-сі атмосферада, 113-і жер бетінде, ал қалғаны жер астында жұргізілген. Олардың радиоактивті қалдықтары жарты миллион адамға зиянын тигізгені белғілі болып отыр. Семей полигонынан басқа Қазақстан жеріңде 27 әр тұрлі термоядролық сынақтар өткізілетін әскери полигондар болғанын жасыруға болмайды. Олар негізінен Батыс Казахстандағы Азғыр, Тайсойған, Нарын полигондцары.

Күңделікті тұрмыста да тұрлі тұрмыстық техникалардан, компьютерлерден, рентген аппараттарынан да сәуле алады. Мысалы, адам баласы телевизор қараудан бір жылда 0,5 мбэр сәуле алса, компьютер мен рентген аппараттарынан бір жылдц 370 мбэр сәуле алады.

Атмосфераның озон қабатының жұқаруы кұн радиациясы сәулесінің жер бетіне өту қаупін туғызуда. Міне, осы кезде ядролық энергияны пайдалану адамзат алдыңда көптеген мәселелерді шешуді талап етуде.

Қоршаған ортаның биологиялық ластануы

Табиғи ортада хямиялық және радиациялық ластанулардан басқа адамдар тұрлі ауру туғызатын биологиялық ластаушылар да кездеседі. Биологиялық ластаушыларға ауру туғызатын микроорганизмдер, вирустар, құрттар, қарапайымдар жатады. Олар ауада, суда, топырақта, тірі организмдердің және адамның организмінде кездеседі

Жер бетіндегі 1500000 жануарлардың 50000 жуығы паразиттік тіршілік етеді, соның ішінде 500 дей тұрі адам паразиті болып есептелінеді. Адам паразиттерінің көбісі ауру тудыратын жәндіктер. Иесінің денесінде тіршіліқ етуіне қарай паразиттер: уақытша және тұрақты болып бөлінеді. Уақытша паразиттер иесінің деңесінде тамақ керек болғанда ғана пайда болады. Оларга сұліктер, кеңелер, масалар, бұрілер жатады. Ал тұрақты паразиттердің тек азық үшін ғаңа емес тіршіліқ ететін ортасы. Оларға безгек плазомиді, аскаридалар, қышыма қоздырғыштары жатады.

Микробтардың ауру қоздыруына қажетті бірден бір шарт -адам организмнің әлсіреуі, оның қорғансыз қалуы. Дені сау организмге тұскен микробтар өсіп-өнуге: айрықша жағдай керек. Эволюциялық өзгерістер арқасыңда микробтар адам организмінде де белгілі клеткаларда өсіп өніуге бейімделеді. Мысалы, безгек қоздырғышы тек каңның эритроцитінде өсе алады. Сол сияқты тек ішек қарынның шырышты сілекей қабығында өсуге бейімделген, тек сол қабыққа жеткенде ғана ауру шақыра алатын тырысқақ, қантышқак, іш сұзегі микробтары басқа жерлерде ол ауруларды тудыра алмайды.

Тіршілік етуге бейімделген клеткаларға микррорганизмдердің жетуіне қарай жұқпалы аурулардың таралу жолдары бірнеше тұрге бөлінеді.

1) ауадағы тамшылар көмегімен тарау, яғни жұкпалы аурұлардың тыныс жолдары арқылы жуғуы, ал сыркат тұкіргенде, жөтелгенде, сөйлегенде ауру қоздырғыш микробтар шашырап. Ауамен бірге өзі бейімделген тыныс жолдарының шырышты сілекей қабығына жетеді. Осылай тарайтын ауруларды -ауалы-тамшылы аурулар тобы деп атайды. Оларға тымау, қызылша. шешек аурулары жатады.

2) - ауыз арқылы тарау, яғни микробтардьщ ішек-қарың жолдарына тұсуі. Ал қоздырғыш микробтар болса қоршаған ортаға ұлкен және кіші дәрет арқылы шығады. Бұл жолмен ішек қарында болатын жұқпалы аурулар тарайды. Оларға қантышқақ, тырысқақ, сальмоңеллез, полиомелит жатады. Бұл аурулардың қоздырғыштары жейтін тағам, ішетін су арқылы ішек қарынның шырышты сілекей қабығына жетеді.

 

 

ОРЫТЫНДЫ

Адамзат баласы осы кезде бұрын - сонды болып көрмеген орасан көп ғылыми табыстарга жетіп, техника мен технологияны дамыта түсуде. Оларды төтенше түрде дамуы биология ғылым-дарына тікелей байланысты. Ол жаратылыстану ғылымдарының көрнекті салаларының бірі. Оның басты міндеттері жер бетіндегі тіршіліктің пайда болуын, оның эволюциялық жолмен дамуың зерттеу. Биология жердің тіршілік иелері адамдар мен жануарлар өсімдіктер мен неше тұрлі көзге көрінбейтін микроорганизмдер әлемін зерттейді. Алынған мәліметтердің негізінде сигнал хабарды дәл тіркейтін сезімтал машиналар мен механизмдер шығару жұмыстарын жұргізеді.

Кейінгі кезде биологиялық ғылымдар орасан зор ілгерлеп, алға басты. Осы уақыттын ішінде тіршілік дұниесі адамдар, жан-жануарлар, өсімдіктер әлемі туралы көптеген түсінігіміз бар. Тірі организмдердің пайда болу жолдарын, биохимиялық процестерін білеміз. Бірақ көптеген биологиялық көріністердің құпия сырлары әлі кұнге дейін өз шешімін тапқан жоқ.

Адамзат баласын кім жаратты, иә болмаса, эюлюциялық жолмен маймылдардан тарадыма, бұл туралы биология ғылымдарында нақталы ғылыми жолмен алынған фактілер өте аз. Азық-түлікті синтетикалық жолмен өңдіру тәсілддері толығымен шешілмей келеді. Егер азық-түлікті синтетикалық жолмен өндіргенде миллиоңдаған бас малддарды союдан аман-есен сақтап қалар едік. Бұл өте үлкен гуманистік принцип. Тірі табиғаттағы биологиялық көріністерді моделдеу түрлері анықталмай отыр. Неше түрлі экологиялық проблемалар, әсіресе, радиациялық экология өз турғысынан шешімдерін тапқан жоқ. Осы жоғарыда айтылған проблемаларға байланысты жоғары оқу орындарында биология, экология гылымдарын оқытудың мән-жәйі не біраз тоқталып өткеңді біз жөн көрдік. Қазақстан Республикасы бойынша кәзіргі кезде 70 жоғары оқу орыңцары бар. Олардын ішіңде аты әлемге әйгілі қазақ елінің ең бірінші оқу орыңдарынын бірі Алматы мемлекеттік университеті бар. Кейінгі жылдары оған Қазақ халқының Ұлы ақыны ойшысы Абайдың есімі берілген. Зер салып қарап отырсаныз, Абай атындағы мемлекеттік университеттін өсу жолдары әр кезеңде әр қилы болғанын байқайсыз. Әсіресе университет басшыларының бейнесі, жұмыс істеу стилі айрықша көзге тұседі. Бір жылдары университетті басқаруға іскерлік мүмкіншіліктері аз, адамгершілік сезімі төмен адамдар басқар ды. Олар өмір заңцарын бшмегендіктен университеттен кетіп тыңды.