Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 8 страница

Жер асты жане жер устi сулардын ластануы. Жер асты немесе жер устi суларына химиялык заттардын, микроорганизмдердiң немесе адеттегiден жогары температурадагы сулардын, не баска заттардын тусуi судың ластану козi деп аталады. Жер устi йндерi ластануынын негiзгiсебептерi өнеркәсіптік мекемелер, коммуналдык жане ауыл шаруашылыктары су коймаларына жеткiлiксіз тазартылган немесе тазартылмаган жуынды сулардын агызуы. Жеа асты суларынын ластану коздерiне жататындар; 1) онеркасiп калдыктарын сактайтын орындар мен оларды колiкпен тасымалдау: 2) коммуналдык жане турмыстык калдыктар аккумуляциялану орындары; 3) пестицидтермен жане минералдык тынайткыштармен онделетін ауылшаруашылык жерлер; 4) жер асты суларына куйылатын ластанган су коймалары; 5) ластанган атмосфералык жауын-шашыннын сузгiден откiзiлуі; шыгу тегi турi жане сапалык сипатына орай жуынды суларды 4 негiзгi категорияларга болуге болады 1) ондiрiстiк 2) турмыстык 3) ауылшаруашылык 4) жанбырлык. Ондірістік шайынды сулар технологиялык урдiстерде суды колданганнан кейiн артурлi онеркасiптiк обьектiлерден туседі. Оларга пайдалы казбалар ондiрiлуiнде жер бетiне сорылып шыгарылатын жуынды суларда жатады. Ластаушы коспаларга кышкылдар, сiлтiлер артурлi металдар туздары, кукiрттiк косылыстар, минералдык калкыган заттар кiредi. Турмыстык жуынды сулар жогары емес органикалык ластануымен, бiрак жогары бактериалдык ластануымен жане гельминттер жумырткасынын жогары молшерi болуымен сипатталады. Турмыстык жуынды сулао тургынд-уйлерден жане когамдык гимараттардан да онеркасiп ондiрiстердiн турмыстык болмелерiнен де туседi. Ауылшаруашылык жуынды сулар су коймаларынын экологиялык тепе-тендiгiне ауыл шар асерi кушеюде. Жана жерлердi егiндiкке жырту, батпактарда кургату, ормандарды шабу, онын iшiнде кiшi озендер бассейндерiнде орманды шабу озеннiн гидрогиологиялык тартiбiн озгерiске акеледi, кайнарлар мен булактардын кеуiп калуына акеледi. Жанбырлык агынды сулар атмосфералык жауын-шашын тусуiнiн натижесiнде пайда болады. Оларды жауынды жане муздык деп боледi. Жауындык сулар категориясына егiн сугару, жуу суларын жаткызуга болады.

Өндірістік, турмыстык, жауындык, ауылшаруашылык агындылардын су коймалары суы мен жер асты суларына асерi артурлi. Жуынды суларга жане обьектiлерiне тусетiн ластаушылар 3 негiзгi топка болiнедi. 1) минералдык. 2) органикалык 3) бактериялык жане биологиялык. Минералдык ластаушыларга металлургиялык жане машина жасау ондiрiстерiнiн шайынды сулары, мунай, мунай ондеу жане кен шыгарушы онеркасiптердiн калдыктары жатады. Бул ластаушыларда кум, саз заттары, кен болшектерi, шлак, минерал туздардын, Кышкылдардын, сiлтiлердiн ерiтiндiлерi, минералдык майлар болады. Орг ластаушыларга шаруашылык-турмыстык канализациянын, ет комбинаттарынын, терi, кагаз-целлюлоза, сыра кайнату, арак-шарап ондiрiстерiнiн шайынды сулары жатады. Орг ластаушылар осiмдiк тектес жане жануар тектес болады. Осiмдiк ластанулардын негiзгi химиялык заты – комiртегi болады. бактериялык жане биологиялык ласт турмыстык жуынды сулар мен кейьiр онеркасiптiк ондiрiстерге тан. Оларда артурлi микроорг болады. Олар; ашыткылык жане когеру санылаукулактары, усак балдырлар, бактериялар, онын iшiнде тифтiн, паратифтiн, дизентериянын коздыргыштары, жане гельминиттер жумырткалары.

Әлемдiк мухиттардын экологилык маселелерi. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. Гидрология режимінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық жоталардың ендік бөлігі бойынша өтеді. Мұхит ластануы, Дүниежүзілік мұхиттың ластануы – адамдардың әрекеті нәтижесінде мұхит (теңіз) суларындағы табиғи процестердің бұзылуы. Ластаушы заттардың өте көп мөлшерде жиналуы салдарынан жылдан-жылға мұхиттың өзін-өзі тазарту мүмкіншілігінің төмендеуі – онда тіршілік ететін организмдердің құрып кетуіне немесе шектен тыс көбеюіне алып келеді. Мысалы, теңіз жұлдызының (Asteroіdea) тым көбейіп кетуінен Австралия жағалауындағы Үлкен Барьерлі рифтің түбінде “тікенді шеңбер” қалыптасуда. Сондай-ақ Дүниежүзілік мұхиттың, әсіресе мұнай өнімдерімен ластануы әлемдік мұхит пен атмосфера арасындағы газ алмасу процесіне кері ықпал етеді, соның салдарынан Жер атмосферасындағы газ қоспаларының концентрациясы үздіксіз артуда; жағалауға жақын және атыраулық аймақтарды қоса есептегендегі теңіздік ортаға заттардың немесе энергияның тікелей не жанама жолмен түсуі теңіз биотасының дамуына кедергі келтіріп, судың сапасын нашарлатады. Бұл жағдай тірі организмдер мен адамның денсаулығына қауіп төндіреді.

Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді де. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак, өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі – мелиорация Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады. Суды ластау факторларынасемей полигонын, балкаш, арал тенизин жаткызуга болады.

Қазақстанныі су ресурстары. Қазақстан кең-байтақ аумағында ірілі-ұсақты 48 мыңнан астам көлдер және 3 мыңға жуық бөгендер бар. Қазақстан аумағында жер беті ағындарын реттеу мақсатында өзен арналарын бөгеу арқылы жасалады. Егер көлемі кіші ойыстарды бөгейтін болса, оларды тоған деп атайды. Бөгендер негізінде халықтың қажетін өтеу үшін жасалады. Бөгендер су айдынының алып жатқан ауданына қарай келесі бөліктерге бөлінеді: 50 км2 -ге дейін - кіші, 250 км2 - ге дейін - орта, 1000 км ге дейін - ірі, одан үлкендері - аса ірі бөгендер. Қазақстанда қазір 4 мыңдай бөгендер мен тоғандар бар. Алып жатқан ауданы 10 мың км2. Оларда 90 км3 тұщы су жиналған. Республикада екі өте ірі, бір - ірі және алты орта бөгендер бар, калғандары кіші бөгендер. Бөгендердің көбі Орталық, Оңтүстік жөне Шығыс Қазақстанда шоғырланған. Олар: Бұқтырма, Қапшағай, Шардара, Самарқан, Бөген, Ақкөл, Молодежное Шерубай-Нұра, Кеңгір, Өскемен, т.б. Осы аймақтың 20 бөгенінің су айдыны (акваториясы) 8,7 мың км2-ді (барлық бөгендердің 87%) құрайды, ал су көлемі 86 км3- ден (барлық бөгендердің 95%) артық. Бөгендердің шаруашылық маңызы зор. Оларды энергетикалық, транспорттық, ирригациялық, рекреациялық мәселелерді шешуде, спорт, балық аулау бағдарламаларында пайдаланады.

Литосфера. Топырак – жер кыртысынын жогаргы кунарлы кабаты. Коршаган ортанын баска нысандарымен салыстырганда топырактын озiне тан ерекшелiктерi болады. Атмосфералык ауага немесе жер устi суларына караганда топырак бiршама аз козгалады жане осыган байланысты шын манiнде баска затпен араласуы секiлдi озге ортага тан табиги турде озiн озi тазалайтын куатты факторы мундай болмайды. Топыракка тускен зат трансформацияланады. Топырак катты, суйык жане газ тарiздi фазалардан турады. Адам ушин топырактын манызды касиетi онын кунарлыгы. Кунарлылык топырактын турiне, су режимiне, онда болатын минералдык жане орг заттарга байланысты. Адам ушiн топырактын негiзгi ролi осiрiлетiн азык тулiк онiмдерiн осiру.

Топырақтын желді жане сулы эрозиялары. Топырак өте күрделі орг сиякты үнемі өсу, даму және өзгеру үстінде болады. Су, жел, антропогендік факторлардың топырақ пен оның қабаттарын бұзу, беткі құнарлы қабатының сумен шайылу, желмен ұшу құбылыстары эрозия деп аталады. Эрозия терминін латынның бұзу деген сөзінен шыққан. Эрозия дегеніміз топырак жабынынынсу, не желмен шайылуы, бұзылуы. Эрозиялык процестердің байқалу сипатына карай калыпты, не геологиялық және жылдам, не антропогендік эрозияболып бөлінеді. Қалыпты эрозия орманды жерлер мен шөптесін өсімдіктердің

Литосфераны қорғау бойынша шаралар. Топырақ күйіне мониторинг жүргізгенде, ең маңызды әрекетті факторларды, қоршаған орта ластану көрсеткіштерін дұрыстап толық көрсететін байқау торабын ұйымдастыру қажет. Ең әуелі қоршаған ортада ең салмақты, ұзақ уақыттық өзгерістерге әкелетін факторларды ескеруқажет. Қорғау шаралар жүйесіне мынадай негізгі қызмет бағыттары кіреді:

- бақылау нысандарын бөліп шығару (анықтау)

- топырақ ластану нысанын зерттеу-тексеру

- бақылау нысаны үшін ақпараттық модель құрастыру

- топырақ сапасын зерттеулерді жоспарлау

- топырақ күйін бағалау

- топырақ сапасын болжамдау

- ақпаратты қолдануға ыңғайлы түрде көрсетіп ұсыну және оны тұтынушыға жеткізу

Бақылау, табиғат қорғау шараларын кешенді түрде анықтау және топырақ сапасын болжамдау а топырақ сапасы көрсеткіштерінің біріккен жүйесі қажет.

Литосфераны қорғау шаралары:

1) өзгеріске экологиялық қауіпсіз технологияларды ынталандыру

2) жел және су эрозиясынан қорғау үшін орман шаруашылығын дамыту

3) жерді тиімді пайдаланудың экологиялық нормативтерін енгізу.

Атмосфералық ауад а, суда, топырақта, атмосферада және ластанған ағынды сулардағы зиянды заттар қалдықтарындағы ластаушылар деңгейін гигиеналық нормалау. Қазіргі уақытта қоршаған орта ластануын бағалаудың көрсеткіштері н өңдеу гигиена ғылымы міндеттерінің бірі болып отыр. Қазіргі жағдайларда адам кең ауқымды қолайсыз факторлардың әрекетіне ұшырауда. Олардың аралас, кешенді, қабаттасып келетін әрекеттері болады. Сондықтан бірінші кезектегі міндет – қоршаған ота сапасын нормалау көрсеткіштерін негіздеу екендігі түсінікті. Нормалау көрсеткіштері кешенд і болуы керек, яғни зерттелетін ортаның (атмосфералық ауа, су, топырақ) зиянды ингредиенттерінің мүмкіндігінше көп анын көрсеткен жөн. Атмосфералық ауаның, судың, топырақтың ластануын тура зерттеумен қатар, оны басқа нысандарды зерттеу арқылы (өсімдіктер, жануарлар органдары, биоорталар). Қоршаған ортаның көптеген химиялық ластаушыларын нормалауда адамға қауіптілігі бойынша бірінші орында ауыр металдар мен радионуклидтер тұр. Түсті және қара металлургияның, химия, мұнай өнеркәсіптерінің, автокөліктің қарқынды дамуына байланысты, ауа бассейніне, адам организміне тигізетін әсері елеулі қауіпті заттар қорғасын және оның қосылыстары болып саналады. Ластаушыларының басым бөлігі улы химиялық заттарға жатады. Адам организміне гонадоулық әсер етуінің мүмкіндіктері металдар бойынша былайша орналастырылады: таллий,сынап,күміс,барий, кадмий,никель, мырыш; нефротоксикалық әсері бойыншаа: кадмий, сынап, таллий, мырыш, никель, күміс. Зиянды заттармен судың ластануы деңгейін нормалау мақсатымен орташа ШРЕК асу еселігі есептерді.Топырақтың химиялық заттармен ластануын нормалау үшін ШРЕК-тен асуының орташа еселігі фактылық шоғырлануы ШРЕК бөлу жолымен және әрбір қауіптілік сыныбы бойынша сынама санына бөлінеді.

Литосфераға антропогендік факторлардың әсері. Топырақты жекеленген экожүйе деп қарастыруға болады. В.В.Докучаев ХХ ғасырдың басында топырақты өзіне тән өзара байланыстары, тіршілік ету заңдылықтары мен өзін-өзі реттеуге қабілетті табиғи-тарихи дене деп қарастырады. Топырақ – зат айналымның маңызды буыны. Топырақтану ғылымының негізін салушылардың бірі Владимир Владимирович Докучаев топырақты планетаның тарихымен, тау жыныстарымен, климатымен, өсімдіктерімен, рельефімен және ландшафымен тығыз байланысты болатынын атап көрсеткен. В.В.Докучаев «топырақ – ландшафттың айнасы» деген. Қазақстанның барлық жер көлемі 2724,9 мың км2. Жерді дұрыс пайдаланбау салдарынан топырақ деградацияға ұшырап, құнарсыздану, шөлге айналу процестері күшейе түсуде. Соңғы мәліметтер бойынша Республика жерінің 180 млн. га немесе 60% шөлге айналған. Барлық жердің 235 млн. га жазық жерлер, 185 млн.га жайылым және 34 млн. га таулы аймақтар алып жатыр. Жоғарыда аталған 235 млн. га құнарлы жердің 180 млн. га жері жарамсыз жерлерге ұшырап, оның 30 млн. га топырақ эрозиясы, 60 млн. га тұздану, 10 млн. га химиялық және радиоактивті заттармен ластанған. Республиканың 30 млн. га жерлерін өнеркәсіп, көлік, байланыс, елді мекендер алып жатыр. Қазақстандағы егістікке пайдаланатын жерлердің де экологиялық жағдайы нашар. Ол республика бойынша 26610,7 мың га жерді алып жатыр

Батпақтану — аймақтың физикалық-географиялық жағдайына байланысты артық немесе мөлшерден көп ылғалданудан, атмосфералық судың іркіліп жиналуынан (топырақта су өткізбейтін қабат болса немесе суды бей-берекет пайдаланғаннан), суармалау процесінің бұзылуынан және грунт суы деңгейінің жер бетіне жақын жатуынан ойпаңды жерлердің, топырақтың суға толығымен қанығуы. Батпақтану екі процестен тұрады: алғашқысы шымтезектену (шала шіріген органикалық қалдықтардың жинақталуынан), екіншісі қорыс-қопалануға (топырақтың артық ылғалдануынан оксидсіз қосылыстардың түзілуі) байланысты өтеді де, батпақты топырақтар түзіледі. Топырақтын батпақтануы оның агрономиялық қасиеттерін нашарлатады. Батпақтану ағыстың тартылуына байланысты топырақ пен жер қыртысының мөлшерден тыс ылғалдануынан, жер асты суларының көтерілуінен немесе булану процесінің бәсеңдеуінен пайда болады. Жердің батпақтануы және жердің шымтезекті түріне айналуы деп сараланатын екі түрі болады; 2) геоботаникалық, топырақтық, гидрологиялық және геологиялық зерттеулердің нәтижесіне негізделген батпақ тұралы ғылым саласы.

Топырақ ластануының табиғи және антропогендік факторлары және ластаушы көздері. Топырақты ластайтын факторлар физикалық,химиялық және биологиялық болады.Ластаушы заттар топыраққа әртүрлі жолдар арқылы түседі:табиғи және жасанды. Табиғи физикалық(радиациялық) фактор иондаушы сәулеленудің табиғи көздері (уран,радий,торий) арқылы сипатталады.Қоршаған ортаның нысандарының, әсіресе топырақтың радиациялық ластануының жиынтық дозасына негізінен алғанда(70пайызға дейін) табиғи көздер үлес қосады.Радий-228дің жоғары табиғи құрамы Шығыс Қаз.ң Ақсуат,Марқакөл,Күршім елді мекендердің топыроағында байқалған. Топырақ құрамына:кремний,алюминий,магний,азот,темір,натрий,калий,фосфор,күкірт,молибден, мыс,йод,бор,фтор, қорғасын,алтын,күміс басқа да Менделеев кестесінің элементтері кездеседі.Топырақтағы химиялық элементтердің басым көпшілігі тотыққан түрде кездеседі.Сортаң топырақта кальций,магний,натрий,сульфаттар көп кездеседі. Қазақтанның бірқатар аудандарында микроэлементтердің табиғи құрамы фондық шоғырланудан 5-10 есе асып туседі.Металдардың табиғи жоғары шоғырлануы бойынша табиғи химиялық аймақтар ерекшеленеді.Мыс,Қаз,да 3 табиғи бор аймағының бар екендігі анықталды.Олар: 1Батыс Қаз,Атырау,Ақтөбе облысы; 2Орталық Қаз; 3Шығыс Қаз. Топырақтың химиялық заттармен табиғи ластану көздеріне кейбір полиметал кен орындар жатады,ондағы топырақ құрамында металдардың(қорғасын,мыс,мырыш,кадмий)жоғары шоғыры болады.Мысалы,бұлар Өскемен,Лениногорск,Зырьяновск,Шымкент қалаларының аудандарында кездеседі. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде кездесетін мыс кен орындары Балқаш,Жезқазған,Шемонайха қалаларының аудандарында болады.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде темір кездесетін темір кен орындарында топырақ адсорбцияланған газдармен қаныққан жерлер Батыс Қаз,Атырау облыстарнда орн. Топырақтардағы табиғи химиялық заттардың мөлшері топырақ тузуші жыныстарға,кен орындарының туріне ғана емес,сонымен бірге топырақ типтеріне турлеріне,химиялық заттардың суда ерігіштігіне байланысты.Топырақтардағыхимиялық заттардың турлері жалпы және қозғалмалы болып ажыратылады. Топырақтағы заттардың жалпы мөлшері,металдар мен микроэлементтердің жалпы саны құрғақ топырақтың немесе тау жыныстарының гІкг немесе мгІг салмағында көрсетіледі.Қазақстан топырағының көпшілігінде ванадийдің жалпы мөлшері ТМД елдері топырақтарының орташа фондық деңгейлерінен жоғары болады.Мысалы,Еділ далаларында және таулы,орманды Алтайда ванадий мөлшері жоғары екі табиғи шет аймақ ерекшеленеді. Хромның жоғары мөлшері негізінен саздау топырақтар мен сортаңдарда байқалады,олар хромның мөлшері жоғары шет аймақтар ретінде сипатталады.(Каспий маңайының ойпаты,Ақтөбе облыс)Көкшетау,Солтустік Қаз,Ақтөбе облыстарының қара топырақты жерлерінде және Торғай облысының қызылтопырақты өңірлерінде никель өте көп. Адам топырақты мәпелеп күтумен қатар, оған орынсыз қиянат жасайды.Беткі жамылғысының куйіне табиғи факторлар секілді адамның әрекеттері әсер етеді.Жердің беткі қабатын судың,желдің,сел тасқындарының бүлдіру үрдістері табиғатта унемі болып жатады.Алайда,топырақтың куйінің жаһандық шеңберде елеулі турде бұзылуы,ауқымды шөлдердің пайда болуы ең алдымен адамның шаруашылық қызметіне байланысты орын алатыны сөзсіз.Мәселен,Сахара шөлінің пайда болуын көп ретте мал шаруашылығымен айналысқан көшпенділердің тіршілігінен байланыстырады,ал Греция мен Түркиядағы жерлердің жасыл желегінің –көп ғасырлық мал шаруашылығымен айналысудың нәтижесі болды.Кезінде ормандар мен жузіммен алқаптары тұнып тұрған жабылған Сирия қазір шөлді өңір мен жүзіммен алқаптары тұнып тұрған жабылған Сирия қазір шөлді өңір мен жалаңаш жаптасты аймаққа айналған. 1933-1937 жылдардағы қатты құрғақшылықтан кейін техастың құнарлы прерияларының беткі қабатын қопарып жырту жер қыртыстары мен мал бағатын өрістерді шаң басқан құмдақ тауларға айналдырды.АҚШтың осы штаттындағы ормандардың жартысына жуығының құртылуын осы жағдаймен байлныстырады. XX ғ.жерді қарапайым тәсілмен өңдеу,жайылыстарды тиімді пайдаланбау және техниканы қолдану аридизацияга ұшыратты,яғни Африканың,Оңт.Шығ. және Оңт Азияның,ОРталық Азияның және Қаз.ң, Оңт.Американң орасан зор аумақтарындағы жерлердің құнарсыз дамуына әкеліп соқтырды. Топырақты дұрыс пайдаланбау олардың аса зор эрозияға ұшырауына себепкер болды.Тау кен қазатын орындар мен топырақтың ерекше бұзылуына және оның эрозияға ұшырауын тудырады.Шығыс, Оңт.Батыс және Солт.Қазда құрылыс тау кен қазатын орындардың салынуы ондаған мың гектар жерлердің жарамсыз боып қалуына әсер етті. Жерді жедел ирригатциялаудың(суарудың)және құрғай бастаған көлдерден немесе теңіздерден тұздың ауа арқылы ұшуының нәтижеснде қазіргі таңдағы егіншілік үшін елеулі проблемалар туындауда.Шетелдік сарапшылардың деректері бойынша суарылатын жерлердің 50% елеулі дәрежеде сортаңданған.Орт.азия мен Қаз.дағы әсіресе Арал маңындағы егіс алқаптарын суару топыраққа елеулі нұқсан келтіріп отыр.

Топырақтың химиялық және биологиялық ластануы және халық денсаулығы. Топырақты ластайтын факторлар физикалық,химиялық және биологиялық болады.Ластаушы заттар топыраққа әртүрлі жолдар арқылы түседі:табиғи және жасанды. Табиғи физикалық(радиациялық) фактор иондаушы сәулеленудің табиғи көздері (уран,радий,торий) арқылы сипатталады.Қоршаған ортаның нысандарының, әсіресе топырақтың радиациялық ластануының жиынтық дозасына негізінен алғанда(70пайызға дейін) табиғи көздер үлес қосады.Радий-228дің жоғары табиғи құрамы Шығыс Қаз.ң Ақсуат,Марқакөл,Күршім елді мекендердің топыроағында байқалған. Топырақ құрамына кремний,алюминий,магний,азот,темір,натрий,калий,фосфор,күкірт,молибден, мыс,йод,бор,фтор, қорғасын,алтын,күміс басқа да Менделеев кестесінің элементтері кездеседі.Топырақтағы химиялық элементтердің басым көпшілігі тотыққан түрде кездеседі.Сортаң топырақта кальций,магний,натрий,сульфаттар көп кездеседі. Қазақтанның бірқатар аудандарында икроэлементтердің табиғи құрамы фондық шоғырланудан 5-10 есе асып туседі.Металдардың табиғи жоғары шоғырлануы бойынша табиғи химиялық аймақтар ерекшеленеді.Мыс,Қаз,да 3 табиғи бор аймағының бар екендігі анықталды.Олар: 1Батыс Қаз,Атырау,Ақтөбе облысы; 2Орталық Қаз; 3Шығыс Қаз

Топырақтың химиялық ластануы — топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Топырақтың химиялық ластануының көздеріне өнеркәсіптік кәсіп орындардың шығарындылары, көлік, ауыл шаруашылығында қолданылатын шөп жойғылар мен минерал тыңайтқыштар жатады. Өнеркәсіптік кәсіп орындардың құбырлары арқылы атмосфераға шығарылатын ластағыштар жел арқылы 50 км өңірге таралады. Бірақ ластағыштардың негізгі массасы 8—10 км жердегі топыраққа түседі. Мұнай-химиялық завод кешендерінің төңірегіндегі аумақтар қатты ластанады. Көп жағдайда бұл жерлер ауыл шаруашылығына немесе бақ өсіруге пайдалануға жарамайды. 3 км-ге дейінгі қашықтыққа Топырақтың химиялық ластануы мұнай-химия кәсіп орындарының тұған-тұндырғыштары маңында көмірсутек бұларының тұнуынан болады. Түсті металл кендерін алу және байыту процестерінен де топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан топырақтың химиялық ластануының зардабы тұрақты болып келеді. Соңғы кездері мұнайға байланысты ластану жиі кездеседі. Мұнаймен ластанған топыраққа лады. Мұнайдан топырақтың химиялық ластануының төменгі деңгейінде топыраққа микрофлора мен өсімдік дамуын реттейтін тыңайтқыш енгізу керек. Үлкен мөлшердегі және ұзак мерзімдік ластанудан топырақта қайтымсыз өзгерістер жүреді — топырақ асфальтқа ұқсас массаға айналады. Бұл кезде едәуір ластанған қабаттарды алып тастауға тура келеді. Топырақтың химиялық заттармен табиғи ластану көздеріне кейбір полиметал кен орындар жатады,ондағы топырақ құрамында металдардың(қорғасын,мыс,мырыш,кадмий)жоғары шоғыры болады.Мысалы,бұлар Өскемен,Лениногорск,Зырьяновск,Шымкент қалаларының аудандарында кездеседі. Топырақ құрамында жоғары мөлшерде кездесетін мыс кен орындары Балқаш,Жезқазған,Шемонайха қалаларының аудандарында болады.Топырақ құрамында жоғары мөлшерде темір кездесетін темір кен орындарында топырақ адсорбцияланған газдармен қаныққан жерлер Батыс Қаз,Атырау облыстарнда орн. Топырақтардағы табиғи химиялық заттардың мөлшері топырақ тузуші жыныстарға,кен орындарының туріне ғана емес,сонымен бірге топырақ типтеріне турлеріне,химиялық заттардың суда ерігіштігіне байланысты.Топырақтардағыхимиялық заттардың турлері жалпы және қозғалмалы болып ажыратылады. Топырақтағы заттардың жалпы мөлшері,металдар мен микроэлементтердің жалпы саны құрғақ топырақтың немесе тау жыныстарының гІкг немесе мгІг салмағында көрсетіледі.Қазақстан топырағының көпшілігінде ванадийдің жалпы мөлшері ТМД елдері топырақтарының орташа фондық деңгейлерінен жоғары болады.Мысалы,Еділ далаларында және таулы,орманды Алтайда ванадий мөлшері жоғары екі табиғи шет аймақ ерекшеленеді. Хромның жоғары мөлшері негізінен саздау топырақтар мен сортаңдарда байқалады,олар хромның мөлшері жоғары шет аймақтар ретінде сипатталады.(Каспий маңайының ойпаты,Ақтөбе облыс)Көкшетау,Солтустік Қаз,Ақтөбе облыстарының қара топырақты жерлерінде және Торғай облысының қызылтопырақты өңірлерінде никель өте көп.