Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 12 страница

Антропогенездің қозғаушы күштері. Адам эволюциясындағы антропогенездің биологиялық факторларыАдам — органикалық дүние эволюциясында ең соңында пайда болған биологиялық түр. Органикалық дүниеде болатын тұқым қуалайтын өзгергіштік, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталу адам эволюциясында да маңызды орын алады. Адам эволюциясындағы мұндай табиғи заңдылықтарды Ч.Дарвин нақтылы мысалдармен дәлелдеп берді. Осындай табиғи әсерлердің нәтижесінде ертеде тіршілік еткен адамтектес маймылдардың денесінде елеулі анатомиялық және физиологиялық өзгерістер пайда болды. Адамтектес маймылдар бірте- бірте тік жүруге көшіп, қол мен аяқтың қызметі бір-бірінен бөліне бастады. Қолдары еңбек құралдарын жасауға дағдылана түсті. Табиғи сұрыпталу адамдардың жеке топтарының еңбек құралдарын жасауды жетілдіре түсуіне, ұжымдасып аң аулауына, қарттарға қамқорлық жасалуына колайлы жағдай туғызды. Фридрих Энгельс Осындай іс-әрекеттердің нәтижесінде жекелей сұрыпталумен бірге, топтық сұрыпталу жүріп отырды. Бірақ антропогенезді тек қана биологиялық заңдылықтармен түсіндіруге болмайды. Бұл арада әлеуметтік өмірдің де елеулі орын алатынын Фридрих Энгельс (1820—1895) өз еңбектерінде дәлелдеп берді. Ол, әсіресе еңбектің, қоғамдасып тіршілік етудің, ақыл-ойдың және сөздің маңызын атап көрсетті. Еңбек — адам эволюциясының маңызды факторларының біріКез келген еңбек құралдарын дайындау үшін адам еңбек етуі қажет. Еңбек құралдарын жасау қол арқылы жүзеге асады. Фридрих Энгельс адамның қалыптасуындағы еңбектің рөлін жоғары бағалады. Ол:"Еңбек — адамзат өмірінің бірінші негізгі шарты, адамды адам еткен еңбек деген дәрежеде айтуға тиістіміз", — деп жазды. Олай болса, еңбек антропогенездің басты әлеуметтік қозғаушы күші болды. Адам өз еңбегі арқылы еңбек құралдарын жасай алады. Кейбір адамтектес маймылдар қарапайым құралдарды пайдалана алғанымен, еңбек құралдарын жасай алмайды. Жануарлар табиғатқа өз тіршілік әрекеті арқылы ғана әсер етеді. Ал адам өзінің саналы еңбегі арқасында табиғатты өзгерте алады. Адамның табиғатқа әсері орасан зор және сан қилы болады. Еңбек етудің нәтижесінде біздің ежелгі маймылға ұқсас ата тегімізде морфологиялық және физиологиялық өзгерістер пайда болды. Оны антропоморфоз деп атайды. Адам өз еңбегі арқылы өзіне де өзгерістер енгізді. Еңбек — адам эволюциясына тән негізгі фактор. Маймылдар алғашында ағаш басында өрмелеп жүріп тіршілік еткен. Кейіннен ағаштан жерге түсіп күн көрген. Олардың тіршілігіндегі бұл өзгеріс бірте-бірте екі аяғының көмегімен тік жүріп, өмір сүруіне жағдай жасады. Адамның екі аяғымен тік жүруі — "маймылдан адамға өтуде шешуші қадам болды" (Энгельс). Тік жүрудің нәтижесінде адамның омыртқа жотасында "S" әрпі тәрізді иіліс-бұрылыс пайда болып, ол Денеге солқылдақтық қасиет берді. Ал аяқтың басы (табан сүйектері) күмбездене түсті, жамбас сүйектері жалпайып, сегізкөзбен байланысы артты, жақсүйектері бұрынғыдан жеңілдене түсті. Мұндай өзгерістер тұқым қуалаушылықтың нәтижесінде, миллиондаған жылдар бойы жүріп отырды. Сондықтан да адам бірден тік жүріп кеткен жоқ. Тік жүруге көшудің де өз қиындықтары болды. Тік жүру жүріс жылдамдығын баяулатты, сегізкөздің жамбаспен тұтаса байланысуы ұрпақ тууды қиындатты. Адам денесінің ауыр салмағы жалпақ табандылыққа жағдай жасады. Оның есесіне қолдың жерден босауы еңбек құралдарын жасауға едәуір жеңілдік туғызды. Қорыта айтқанда, тік жүруге көшу адам эволюциясындағы ең негізгі басқыш болды. Адамның алғашқы қалыптасу кезеңінде қол нашар дамығандықтан, ол қарапайым ғана құралдар жасай білді. Бірте-бірте осындай белгілер тұқым қуалау арқылы ұрпақтарға беріліп отырды. Ф. Энгельс: "Қол — еңбек ету құралы ғана емес, сонымен бірге — қол еңбектің өз жемісі", — деп түсіндірді. Маймылға ұқсас ата тектеріміз алғашында өздері өмір сүрген жерлердегі тастан, жануар сүйектерінен өте қарапайым құралдар жасап пайдаланды. Мұның өзі олардың ой- өрісіне, мінез-қылығына әсер етті әрі еңбек құралдарын жетілдіре түсуіне де септігін тигізді. Адамның еңбек етуге дағдылана түсуі антропогенездегі әлеуметтік әсерлердің ықпалының артуына септігін тигізеді. Биологиялық заңдылықтардың адам өміріне әсері бірте-бірте бәсеңдей түсті.

Қоғамдасып тіршілік ету — адам эволюциясының қозғаушы күшіКез келген жануарлардың тіршілік әрекеті рефлекстер мен түйсіктер (инстинктер) арқылы ғана жүзеге асады. Жануарлардың топтасып тіршілік етуге көшуі тек табиғи сұрыпталу арқылы ғана жүріп отырды. Адамның ең ежелгі маймылға ұқсас ата тектері де топтасып өмір сүрді. Олардың еңбек етуі де қоғамдық сипатта болды. Сондықтан Ф.Энгельс адамның арғы ата тегін топтасып тіршілік еткен маймылдардан іздестіру керек екенін атап көрсетті. Топтаса жүріп еңбек еткендіктен, олардың арасында өзара қауымдық қарым-қатынас калыптаса түсті. Еңбек қоғам мүшелерінің қауымдасуына септігін тигізді. Олар ұжым болып аң аулауды, жыртқыш аңдардан қорғануды үйренді, қоғамдасып бала тәрбиесіне көңіл бөлді. Ересектер өз өмір тәжірибелерін ұрпақтарына үйретті. Адам бірте-бірте отты пайдалануды және оны сақтауды үйренді. Адамның арғы ата тектері бірте-бірте өсімдіктекті тағамдарды пайдаланудан жануартекті тағамдарды көбірек пайдалануға көшті. Етті тағамдар адам организмін қажетті өте сапалы аминқышқылдарымен қамтамасыз етті. Ол үшін олар аң мен балық аулау құралдарын жасауды жетілдіре түсті. Жануартекті тағамға көшу адам организміне де өзгерістер енгізді. Мысалы, адам ішегінің қысқаруы, шайнау бұлшық еттерінің жетіле түсуі, т.б. Отты пайдалану адамның арғы ата тектеріне көп жеңілдіктер мен мүмкіндіктер туғызды. Қоғамдасып тіршілік ету жағдайы адамның арғы ататектерінің табиғатты танып білуіне, өмір тәжірибелерінің жинақтала түсуіне мүмкіндік жасады. Олардан бір-бірімен ымдау, ишарат және дыбыс шығарып хабарласуды талап етті. Ең ежелгі адам пайдаланған сөздер еңбекпен тікелей байланысты болды. Бірте-бірте көмекейдің, ауыз қуысындағы мүшелердің құрылысы сөйлеуге байланысты өзгерді. Тұқым қуалау және табиғи сұрыпталу арқылы айқын сөйлеу мүшелері қалыптасты. Адам да жануарлар сияқты сезім мүшелері арқылы сыртқы орта тітіркендірулерін қабылдайды. Бұл — бірінші хабаршы жүйе арқылы жүзеге асады. Екінші хабаршы жүйе адамның жоғары дәрежелі жүйке қызметіне тікелей байланысты. Адамның арғы тектерінің өзара сөзбен қарым-қатынас жасауы адам миының дамуына, ойлау қабілетінің арта түсуіне ықпал жасады. Сөз бірте-бірте тәрбие құралына айналды. Сөз арқылы адамдар арасындағы қарым-қатынас арта түсіп, қоғамдық байланыс дамыды. Адамның арғы ата тектерінің эволюциясында биологиялық және әлеуметтік факторлар бірлесе ықпал жасады. Қоғамдық қарым-қатынастардың қалыптасуына сәйкес адамдар арасында табиғи сұрыпталу өз мәнін бірте-бірте жойды. Оның есесіне әлеуметтік фактор (еңбек ету, сөз) адам эволюциясында негізгі орын алды. Ойлау, сөйлеу, ұжымдасып еңбек ету қабілеттері ешқашан тұқым куаламайды. Тек адамның морфологиялық және физиологиялық ерекшеліктері ғана тұқым куалайды. Кейде адам қоғамынан тыс тәрбиеленген жас балаларда (кейбір аңдар асырап алған) ойлау, сөйлеу қабілеттері мүлде дамымайтыны анықталды. Қоғамдық құрылыста әрбір аға ұрпақ өз білімін, өмірлік тәжірибелерін кейінгі ұрпаққа тәрбие, білім беру арқылы жалғастырады. Қоғамның дамуына байланысты адамдардың еңбек ету кабілеті арта түсті. Түрлі шаруашылық салалары дамыды, өнеркәсіп өркендеді, ғылым, өнер, сауда, дін, т.б. өрісін кең жайды. Тайпалардан бірте-бірте ұлттар пайда болды. Жаңа мемлекеттер құрылды. Қорыта айтканда, биологиялық (тұқым қуалайтын өзгергіштік, тіршілік үшін күрес және табиғи сұрыпталу) және әлеуметтік факторлардың (еңбек әрекеті, етті тағамды пайдалану, қоғамдық қарым-қатынас, сөз және ойлау) бірлескен жиынтығы антропогенездің негізгі қозғаушы күштері болып саналады.Адамның әлеуметтік эволюциясында үш негізгі кезеңді ажыратадыАдамның әлеуметтік эволюциясында үш негізгі кезеңді ажыратады. Оның, бірінші кезеңі — қоршаған ортаны танып-білуін өнер туындысы арқылы көрсете білуі. Мысалы, тасқа ойып суреттер салу. Екінші кезең — жабайы жануарларды қолға үйретумен және егіншіліктің дамуымен тікелей байланысты. Осындай әрекеттер арқылы адам өзі өмір сүріп отырған табиғи ортаға ықпал жасай бастады. Үшінші кезең — XV ғасырда қайта өрлеу дәуірінен басталған ғылыми-техникалық прогреспен ерекшеленеді.Қазіргі кезде адамның ақыл-ой санасы басты әлеуметтік факторға айналып отыр. Адамзат қазір Жер шарына кеңінен таралып, тіпті ғарыш кеңістігін игеруді де колға алуда. Адамдар қоныстанған жер биосферасы, адамның ақыл-ой санасы басқаратын ноосфераға ұласып отыр.

Адамның күнделікті тіршілігі қоршаған орта жағдайларымен тығыз байланысты. Тірі ағзаларға тән көптеген касиеттер адам ағзасына да тән. Адамның тынысалуы, тамақтануы, өсуі, дамуы табиғи орта жағдайында өтеді. Сондыктан да адам тіршіліктің құрамды бір бөлігі болып есептеледі. Сонымен бірге адам - өзі өмір сүріп отырған қоғамдағы саналы тұлға. Адамның өсуіне, дамуына жөне тұлға ретінде қалыптасуына әлеуметтік жағдайлардың ыкпалы зор. Баска ағзалар белгілі табиғи орта жағдайларында тіршілік етуге бейімделген. Адам барлық табиғи орта жағдайларында тіршілік ете алады. Өзіне қажетті жағдайларды саналы түрде жасап алуға кабілетті. Жер бетінде өмір сүрген ежелгі адамдар басқа ағзалар сияқты орта жағдайларына тәуелді болды. Қоғамның даму дәрежесіне сәйкес адамның табиғатқа тәуелділігі бірте-бірте бәсеңдей бастады. Адам табиғи мақсатына қарай саналы түрде өзгертті.

Экологиялық қуыс ғылымын зоолог Глиннер биоценоздагы түрдің рөлін анықтау үшін енгізді. Экологиялық қуыс- обстракты ұғым, бұл табиғатта түрдңің тіршілік етуіне ықпал ететін барлық орта факторларының жиынтығы. Ю. Одумның айтуынша бұл ұғым организмнің экожүйедегі атқаратые рөліне жатады. Яғни тіршілік ететін ортасыы түрдің мекен жайы, ал қуыс түрдің мамандығы мысылы: өсімдік қоректі антилопамен кенгіру әртүрлі жерде тіршілік еткенімен бір экологиялық қуысты иеленеді. Керісінше орман тиінімен бұғысыда өсімдік қоректі болғанымен әртүрлі экологиялық қуысты иеленеді. Қорек түрлері әртүрлі болуына байнысты эклогиялық қуыс жануарлар арасндада жақсы байқалады.Африка саваннасында жацылып жүрген тұяқты жауарлар жайылым шөптерімен әтрүрлі қоректенеді: зебралар өсімдіктің бас жағымен, антилопа Гну зебралардан қалған өсімдіктердің тек кейбір түрлерімен,газел аласа өсімдіктермен, ал топи антилопалары басқа жануарлардан қалған қураған биік шөптермен қоректенеді.Гаузе принципі б/ша екі түр кішкентай 1 кеңістікте бірге тіршілік ете алмайды. Өмір сүруі үшін 1 түр міндетті түрде экологиялық қуысын өзгертіу қажет. Экологиялық қуысты тіршілік ететін орын деп қарастыруға болады. Әрбір жеке организмнің жеке өзіне тән тіршілік ететтін экологиялық қуысы болады. Ол көбінесе биоценоздың құрылымына б/ты өзінің атқаратын ерекше қызметімен сипатталады.Биосферада әр организмнің алатын өзінің орны, қызметі болады.Экологиялық қуыстың тұрақты болуы көбінесе қоректік бәсекелестікке тікелей б/ты.М: организмнің біреуі жыртқыш 2-сі қалдықпен қоректенсе экологиялық қуыс тұрақты болып келеді. Фундаментальды қуыс түрдің тіршілік ете алатын жағдайлары, ал іске асырылған түрдің сол қауымдастықтағы кездесуі. Іске асырылған қуыс фундаментальды қуыстың 1 бөлігі.

Жер планетасының биосферасы – адам және басқа барлық тірі организмдердің тіршілік ету ортасы.Бұл-планетадағы тірі заттардың тіршілік аймағы.Биосфераның құрылымы,құрылысы және энергетикасы онда тіршілік ететін тірі организмдердің тіршілік процестердіңжиынтығымен анықталады.Планетатүгелдей биосфера емес.Оның жоғарғы шегі теңіз деңгеінен озон қабаты,20-25 км –ге дейін,ал құрлықта 2-3 км мұхит түбіне дейінгі аралықты алып жатыр.Жер планетасында мекендейтін халық саны соңғы жылдары өте жоғары қарқынмен өсуде. Бұл адамзат қоғамы үшін жаңа проблемалар туғызары анық.Өте ертедегі тарихи кезеңдерден бастап өткен ғасырдың басына дейін халық саны аштық пен әртүрлі эпидемиялар әсерінен біресе азайып,біресе көбейіп,бірнеше жүз. Арасында ауытқып отырды.Тек ХVII-XIX ғасырларда жағдай біршама өзгерді.1960жылдарға қарай халық саны 3 млрд-қа,1975жылы 4млр-қа, 1987жылы 5млр-қа жетіп, жылына шамамен 90 млн-ға артып отыр.

1926жылы Ленинград қаласында,үш жылдан соң Парижде және кейінірек Берлинде В.И Вернадскийдің<Биосфера> деген жалпы атпен Космостағы биосфера,Өмір аймағы атты очерктері жарық көрді.В.И Вернадский: Жердің келбеті кездкйсоқ құбылыстардың нәтижесі емес,ол нақты шектелген геологиялық жер қабықшасы-биосфераға сәйкес келеді.Ол жер планетасына тән белгілі бір құрылымымен сипатталады.Бұл құрылымды онда жүретін геологиялық процестердің сипатына қарай ұымдасқан деп атау дұрыс— деп жазды.Өзінің өмірінің соңғы жылдарын В.И Вернадский биосфераның ұйымдасуын сараптауға жұмсады.Бұл зерттеулердің нәтижелері бойынша ол Жер биосферасының химиялық құрылысы мен оның қоршаған айналасы еңбегін жазды Бірақ ұлы ғалым аталған кітабын шығарып үлгермеді.Кітап ол өлгеннен соң 20 жыдан соң 1965 жылы жарық көрді.

Демография ж/е оның негізгі түсініктері. Демография халықтың құрылымын құрамын динамикасымен көбейунін, туу, өлу өмірінің ұзақтығы, қоғамдық тарихи тұрғыдан зерттейтін ғылым.Соңғы жылдары демограяфияның жаңа бағыттары экологиялық н/е демографиялық процестердің адамның мекен ету ортасына байланысын зерттейтін бағыты қалыптасып келеді.Қазіргі адамзаттың саны 6млрд адамға жақын табиғаттағы жауарлардың түрлерінің саны ортаның сйымдылығымен шектеледі. Әдетте, ұсаақ жануарлардың түрлерінің саны ірі жануарлармен салыстырғанда көп болады.Сүтқоректілердің түрлері үшін даралардың саны мен дене массасы арасында теріс кореляция байқалады.Денесалмағы 10-100 кг дейінгі деңгей үшін бұл деңгейге адамдар кіреді. Түрдің санының макс. шамасы болады.Адамның ең жақын туыстарының, яғни адам тектес маймылдар түрлерінің қазіргі кездегі саны максималға жақын.Эксперттердің болжамы б/ша жерде бір млн жыл бұрын өмір сүрген адам популяцияларының саны 100 мың ал бұдан 30-22мың жыл бұрын 5млн. Қазір бұл сан он мың есе артқан. Көптеген мыңжылдықтар барысында халқы саны өте баяу өсіп отырды, оның әртүрлі қолайсыз себептері бар.

Демографиялық мәселелер мен экологиялық мәселенің байланысы. Қазіргі кездегі демографиялық ж/е экологиялық жағдайдағы қоршаған ортаға тек бай өнеркәсібі дамыған елдер ғана емес сонымен қатар кедей елдерде теріс әсер етеді.Өнеркәсібі жоғары дамыған бай елдердің қоршаған ортаға әсері олардың табиғатты тікелей бұзуымен емес техногенді ластануға байланысты.Дүние жүзі халқының 20 % құрайтын бұл елдердің халқы қоршаған ортаға ластануларының 80%шығарады.Бұл жағдайда қоршаған ортаны бұзатын фактор халықтың саны емес өндіріспен онымен бірге жүретін байлық болып табылады. Қазіргі кезде ғаламшарымыздың әрбір тұрғыны 19-20ғ соңында өмір сүрген ата бабамен салыстырғанда шамамен 4,5 есе бай болғанымен, жердегі халықтың өміс сүру жағдайының деңгейі бірдей емес бір млрд өте бай болғанда бірақ 1млрд өте кедей бөмір сүреді.Шектен тыс көп тұтынуға қарама қарсы кедейлік эколлогиялық әлеуметтік мәселелерді шешуге мүмкіндік бермейді. Кедей елдерде қоршаған ортаға әсер экожүйеге жасалатын шектен тыс қысым нәтижесінде тіккелей жоюмен байланысты. Бұл ормандардың жойылуы ж/е басқа эко жүйелердің бұзылуы,ресурстардың сарқылуы т,б, Мұндай жолмен табиғаттың бұзылуының негізгі себебі кедейлік болып табылады. Себебі: күнделікті бір күнін қалай өткізуді ойлауға ғана мәжбүр адам өзін қоршаған ортамен табиғатты қорғау туралы ойлауға қабілетсіз.Қоршаған ортаның бұзылуы адамдар өте бай болғанда да ж/е өте кедей болғандада орын алады.Бірақтан жердің табиғат ресурстарына келтіретін зиянкестік үшін жауапкершілік байларда жатыр.

Табиғи аспектлерінде халық тұрғындар динамикасының өзгеруі, санның өсуі, адамзат тарихы мен эволюциясының ерекше факторынан басқа халық санының шектен тыс өсуі эпидемиялармен аштықтан болатын өлім санының кемуімен түсіндіруге болады.ХХғ аталған факторларға гигиеналық ж/е медициналық жағдайлардың жақсаруына байланысты дамушы елдердегі бала өлімінің кемуіде қосылады. Әр түрлі елдермен континенттердің халық санының өсуіне қосқан үлесі әртүрлі.Абсалюттік саны б/ша ең ірі Азиялық елдер Қытай Үндістан Индонезия берсе, ал ең жоғары өсу жылдамдығы кейбір Африка мемлекеттерінде өсім жылына 4% дейін жетіп отырды. Көптеген жоғары дамыған аймақтарда батыс еуропа солт Америка демографиялық жарылыс жағдайы ертерек 19ғ байқалған.Бұл елдерге қазір халық санының тұрақтануна әкелетін демографиялық өтпелі даму кезеңі тән. Мәнгілік үсу аудандарын игерудің экологиялық зардаптары. Олар муздықтар. Аяқ басылмайтын жерлер. Муздықтарды кобіне тущы су алу ушин ерітеді. Ерігенде оның пайдасы да зияны да болады. Пайдасынан караганда зияны коп. Пайдасы тущы су алуымыз болса, зияны климат озгереді, озон кабатының п.б. және су корының азаюы. Ластанган сулардың кауіптілік жагдайын багалау және әдістері. Ластанган сулардың кауіптілік жагдайын 5сыныпка боліп ажыратамыз. 1Кауіпті. 1,2 % 2кауіптірек2,3% 3орташа3,4 %4канагаттанарлық 6,5% 5кауіпсіз.6% Топыракка антропогендік әсері. Адам топыракты мәпелеп кутумен катар орынсыз оган киянат жасайды. Жердің беткі кабатын, судың, желдін, су таскындарының бүлдіру урдістері табигатта үнемі болып тұрады.Топырактың жай күйінінін жахандык шенберде елеулі турде бузылуы, аукымды шенбедін п.б ен алдымен адамнын шар кызметін байл. Топ дурыс пайдаланбау топ аса зор эрозияга ушырауга себепкер болады. Тау кен казатын орындар мен топ ерекше бузылуына жане эрозияга ушырауын тудырады. Атмосфералык ауамен салыстырганда топырактын бір артыкшылыгы мынада: ол озіне тускен ластаушы заттарды шогырлай алады. Ластаушы заттар онеркасіп касіп орындарынын жылу энергетикасынын автоколіктің мал шар кешендерінің шыгарындылары мен жедел турде артып отырган катты жане суйык калдыктардын есебінен минералды тынайткыштардан пестицидтерді дурыс колданбаудан топ бойына сіңеді де сол жерде аса коп жиналады. Топ ласт факторлар физ хим био болады. Ласт заттар топыракка ар турлі жолдар арк туседі табиги жане жасанды. Табиги физикалык фактор иондаушы саулеленудің табиги коздер арк сипатталады. Топң хим заттармен таб ластану коздеріне кейбір полиметал кен орындары жатады. Ондагы топ курамына металдардын жогары аймактары болады. Топ ласт антропогендік фак хим, физ, биологиялык бол болінеді. Топ лас физ факт топ оган тусетін ядролык энергетикалык радиоактивтік медициналык мекемелердің немесе гылыми зерттеу лабороториялары калдыктары. онеркасіп кас орындарынын, энергетиканын автоколіктің жане курылыстын коммуналдык жане ауылшар ондірістін жалпы шыгарындылары топ хим заттармен ластаушылар.

Екінші реттік сулануы жане батпактануы. Су молшері шамадан тыс жинакталумен топ санылауындагы ылгалдын кобеюімен болатын маселелер.

Демографиялык жарылыс онын салдары. Адамзат тарихында коп уакыт бойы халык санынын осуі онша сезілген жок. Ол 19 г аздап осе бастады да жиырмасыншы г екінші дуниежұзілік согыстан кейін оте жылдам кобейе бастады. Бул жагдай казір демографиялык жарылыска кыска уакыт мерзімі ішіне халык саныныноте жылдам осуіне алып келд. Жер бетіндегі халыктын саны 1999ж 6млрд жетті. Индустриалды мемлекеттердегі халык аныны азаюы ғаламдық ұауіптердің ішінде алдынгы орындардың бірінде болып тур. Сондыктан 1990ж БҰҰ киын онжылдык деп атаган еді. Егер де ушінші алем елдерінде туу саны азаймаса, ол улкен апатка акелуі мумкін. 2025ж алем халкынын саныи 8,5 млрд болад деп кутілуде, сонда алдагы 20 ж ішінде адамзат 3 млрдка оспекші. Демографиялык жарылыс медицина гылымынын жетістіктеріне байл олім санынын азаюынын туудын азаюынан озып кетуі себебімен байланысты.

Популяция саны. Популяция саны немесе не популяциядагы особьтар саны артурлі турлерде турліше жане белгілі бір шекте болады. Бул шектегі санынын кыскаруы популяциянын жойылып кетуіне акеп согады. Популяциянын саны жыл мен маусымдарда кенеттен озгеруі мумкін. Мысалы, кейбір жылдары майда кеміргіштер, шегірткелер, ауру тугызушы микробтар, т.б жаппай кобейіп кетеді. Жануарлар мен осімдіктердін узак омір суретін, бірак салыстырмалы аз тукым беретін турлерінің популяция саны туракты болады.

Адам биоәлеуметтік түр ретінде. Әлеуметтік экология қоғамдық құрылымдардың олардың айналасындағы табиғи және әлеуметтәк ортамен байланысын зерттейтін ғылыми салалар бірлестігі. Адам ғылымдардың бірлестігі әлеуметтік экологияның ғылым ретіндегі орталық мәселесі. Экологиялық пайымдау адам мүддесі үшін ортаның қайта жасалуының динамикалық түтастығын түсіну және табиғаттың табиғи жуйелерін сактап калу. Адам биоэлеуметтік түр ретінде адамзат биологиялық заңдылықтарға да, әлеуметтік заңдылықтарға да бағынады, сондықтан Жер бетіндегі адам бірден бір биоэлеуметтік түр б.т. Адам бірегей құбылыс.ол биологиялық үрдістерден әлеуметтілерге кқшуді жузеге асырады.Қоғамның дамуының ерте кезеңдерінде әлеуметтік рөлі өте мағызды болды.саналы адамның түр ретінде пайда болуының негізі.бұл ұжымдық тіршілік ету жағдайында оның иегерлерінің басымдылығын анықтаған бейімділік.