Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 5 страница

Өндірістік, турмыстык, жауындык, ауылшаруашылык агындылардын су коймалары суы мен жер асты суларына асерi артурлi. Жуынды суларга жане обьектiлерiне тусетiн ластаушылар 3 негiзгi топка болiнедi. 1) минералдык. 2) органикалык 3) бактериялык жане биологиялык. Минералдык ластаушыларга металлургиялык жане машина жасау ондiрiстерiнiн шайынды сулары, мунай, мунай ондеу жане кен шыгарушы онеркасiптердiн калдыктары жатады. Бул ластаушыларда кум, саз заттары, кен болшектерi, шлак, минерал туздардын, Кышкылдардын, сiлтiлердiн ерiтiндiлерi, минералдык майлар болады. Орг ластаушыларга шаруашылык-турмыстык канализациянын, ет комбинаттарынын, терi, кагаз-целлюлоза, сыра кайнату, арак-шарап ондiрiстерiнiн шайынды сулары жатады. Орг ластаушылар осiмдiк тектес жане жануар тектес болады. Осiмдiк ластанулардын негiзгi химиялык заты – комiртегi болады. бактериялык жане биологиялык ласт турмыстык жуынды сулар мен кейьiр онеркасiптiк ондiрiстерге тан. Оларда артурлi микроорг болады. Олар; ашыткылык жане когеру санылаукулактары, усак балдырлар, бактериялар, онын iшiнде тифтiн, паратифтiн, дизентериянын коздыргыштары, жане гельминиттер жумырткалары.

Әлемдiк мухиттардын экологилык маселелерi. Мұхит құрлықтар мен аралдарды қоршап жатқан Жердің тұтас су қабаты. Аумағы 361,26 млн. км2, көлемі 1340,74 млн. км3, орташа тереңдігі 3711 м, ең терең жері 11022 м (Тынық мұхиттағы Мариана шұңғымасы). Дүниежүзілік Мұхит құрлықтар арқылы 4 бөлікке бөлінеді: Тынық (50%), Атлант (25%), Үнді (21%) және Солтүстік Мұзды Мұхит (4%). Мұхит Солтүстік жарты шардың 61%-ын, Оңтүстік жарты шардың 81%-ына жуығын алып жатыр. Мұхиттық жарты шардағы судың мөлшері 91%-ды және құрлықтық жарты шардағы мөлшері 53%-ды құрайды. Гидрология режимінде Дүниежүзілік Мұхит жеке мұхиттарға, теңіздерге, шығанақтарға, қойнаулар мен бұғаздарға ажыратылады; сыртқы шекарасы құрлықтың жағалық сызықтарымен айқын кескінделіп, ішкі шекарасы теңіздермен және оның бөліктерімен бөлінеді. Кейбір зерттеушілер Дүниежүзілік Мұхитты Бес Мұхитқа бөледі. Оның шекарасы субтропиктік және субантарктикалық конвергенция сызығы бойымен немесе Ортамұхиттық жоталардың ендік бөлігі бойынша өтеді. Мұхит ластануы, Дүниежүзілік мұхиттың ластануы – адамдардың әрекеті нәтижесінде мұхит (теңіз) суларындағы табиғи процестердің бұзылуы. Ластаушы заттардың өте көп мөлшерде жиналуы салдарынан жылдан-жылға мұхиттың өзін-өзі тазарту мүмкіншілігінің төмендеуі – онда тіршілік ететін организмдердің құрып кетуіне немесе шектен тыс көбеюіне алып келеді. Мысалы, теңіз жұлдызының (Asteroіdea) тым көбейіп кетуінен Австралия жағалауындағы Үлкен Барьерлі рифтің түбінде “тікенді шеңбер” қалыптасуда. Сондай-ақ Дүниежүзілік мұхиттың, әсіресе мұнай өнімдерімен ластануы әлемдік мұхит пен атмосфера арасындағы газ алмасу процесіне кері ықпал етеді, соның салдарынан Жер атмосферасындағы газ қоспаларының концентрациясы үздіксіз артуда; жағалауға жақын және атыраулық аймақтарды қоса есептегендегі теңіздік ортаға заттардың немесе энергияның тікелей не жанама жолмен түсуі теңіз биотасының дамуына кедергі келтіріп, судың сапасын нашарлатады. Бұл жағдай тірі организмдер мен адамның денсаулығына қауіп төндіреді.

Арал дагдарысы. Бұл проблеманың тууына себепші болған - адам әрекеті. Арал теңізі — Қазақстан мен Өзбекстан шекарасында орналасқан. Қазіргі кезде Арал теңізі екі су айдынына Үлкен және Кіші теңізге бөлінген Теңіз ХХ ғасырда ауданы жағынан (68 мың км²) әлемде төртінші орында болған болатын, бірақ 1960 жылдардан бастап теңіздің суы азайып келеді. Арал теңізі – Қазақстанның інжу-маржаны, шөл белде-міндегі бірден-бір көгілдір су айдыны еді. Оның апатқа ұшырағанға дейінгі көлемі – 1066 км², тереңдігі – 30-60 метр, тұздылығы – 10-12 % болған. Қойнауы кәсіптік бағалы балықтарға бай, жағасы қоға мен қамысты теңіз еді. Сол кездерде жылына 50-150 мың балық ауланса, теңіз жағасынан едәуір мөлшерде бұлғын терісі игерілген. Арал өңірінің тұрғындары 1970 жылдарға дейін әлеуметтік-экономикалық тұрғыда жақсы қамтамасыз етілген тіршілік кешті. Теңіз өңіріндегі елді мекендерде 17 балық колхозы, 10 балық өңдейтін зауыт және 2 балық комбинаты тұрақты жұмыс істеген. Арал апатына себеп болған факторлар:жергілікті жердің тарихи-табиғи ерекшеліктерін ескермеу; ауыл шаруашылығын дұрыс жоспарламау, судың қорын есепке алмау; суды өте көп қажет ететін күріш, мақта дақылдарын барынша көбейтіп жіберу; жерді игерудің агротехникалық шараларын сақтамау және суды үнемді пайдаланбау; табиғат ресурстарын пайдалануға жіберілген қателіктер мен оны меңгерудің ғылыми тұрғыдан негізделмеуі болып табылады.

Адамның шаруашылық әрекеті табиғаттың өзгеруіне әсер ететін ерекше фактор. Адам еңбек пен ақыл ойдың арқасында қоршаған ортаға бейімделумен қатар, оны өзгертеді де. Сондықтан табиғатты өзгерту барысында адамзат оның кейінгі зардаптарын да ескеруі қажет. Табиғат кешендеріне кері әсер ететін озық ғылыми-техниканың тікелей қатысы жоқ. Ол өзгерістерге кінәлы прогресс емес, техникалық жобаларда адамның шаруашылық әрекетінің әсері есепке алынбаған. Жауын-шашын мөлшерін, топырақ ылғалдығын ескерместен топыраққа минералды тыңайткыштар енгізу, ол заттардың шайылып, өзендер мен бөгендердің ластануын туғызды. Мұның бәрі қаншама еңбек пен шикізатты зая кетірумен бірге, қоршаған ортаның жағдайын нашарлатады. Ірі бөгендер салуда аумақтың табиғат ерекшеліктерін ескермеу мезгілсіз батпақтануға, топырак, өсімдік жамылғысы мен сол жердің микроклиматының өзгеруіне әкеп соғады. Қазіргі кезде антропогендік ландшафтар басым. Ландшафтарды жақсарту үшін оларды өзгертетін шаралар жүргізеді. Соның бірі – мелиорация Мелиорация жердің жағдайын жақсарту мен оны пайдалану тиімділігін арттыруға бағытталған шаралардың жиынтығы болып табылады. Табиғатты тиімді пайдалану, көркейту және қорғау кешенді түрде қарастырылуы қажет. Рио-де-Жанейро декларациясының қағидаларын есепке ала отырып Қазақстанның экологиялық қауіпсіздігі проблемалары және қоршаған ортасының жағдайына ғаламдық, ұлттық және жергілікті деңгейде қаралуын қарастырады. Суды ластау факторларынасемей полигонын, балкаш, арал тенизин жаткызуга болады.

Қазақстан су ресурстары. Қазақстан кең-байтақ аумағында ірілі-ұсақты 48 мыңнан астам көлдер және 3 мыңға жуық бөгендер бар. Қазақстан аумағында жер беті ағындарын реттеу мақсатында өзен арналарын бөгеу арқылы жасалады. Егер көлемі кіші ойыстарды бөгейтін болса, оларды тоған деп атайды. Бөгендер негізінде халықтың қажетін өтеу үшін жасалады. Бөгендер су айдынының алып жатқан ауданына қарай келесі бөліктерге бөлінеді: 50 км2 -ге дейін - кіші, 250 км2 - ге дейін - орта, 1000 км ге дейін - ірі, одан үлкендері - аса ірі бөгендер. Қазақстанда қазір 4 мыңдай бөгендер мен тоғандар бар. Алып жатқан ауданы 10 мың км2. Оларда 90 км3 тұщы су жиналған. Республикада екі өте ірі, бір - ірі және алты орта бөгендер бар, калғандары кіші бөгендер. Бөгендердің көбі Орталық, Оңтүстік жөне Шығыс Қазақстанда шоғырланған. Олар: Бұқтырма, Қапшағай, Шардара, Самарқан, Бөген, Ақкөл, Молодежное Шерубай-Нұра, Кеңгір, Өскемен, т.б. Осы аймақтың 20 бөгенінің су айдыны (акваториясы) 8,7 мың км2-ді (барлық бөгендердің 87%) құрайды, ал су көлемі 86 км3- ден (барлық бөгендердің 95%) артық. Бөгендердің шаруашылық маңызы зор. Оларды энергетикалық, транспорттық, ирригациялық, рекреациялық мәселелерді шешуде, спорт, балық аулау бағдарламаларында пайдаланады.

Литосфера. Топырак – жер кыртысынын жогаргы кунарлы кабаты. Коршаган ортанын баска нысандарымен салыстырганда топырактын озiне тан ерекшелiктерi болады. Атмосфералык ауага немесе жер устi суларына караганда топырак бiршама аз козгалады жане осыган байланысты шын манiнде баска затпен араласуы секiлдi озге ортага тан табиги турде озiн озi тазалайтын куатты факторы мундай болмайды. Топыракка тускен зат трансформацияланады. Топырак катты, суйык жане газ тарiздi фазалардан турады. Адам ушин топырактын манызды касиетi онын кунарлыгы. Кунарлылык топырактын турiне, су режимiне, онда болатын минералдык жане орг заттарга байланысты. Адам ушiн топырактын негiзгi ролi осiрiлетiн азык тулiк онiмдерiн осiру.

Ауыл тұрғын жерлерінің урбанизациясы оның салдары. Қазіргі кезде урбанизация мәселесі ауылдық жерлерді де қамтиды. Соңғы онжылдарда шаруашылықтардың іріленуіне байланысты ауылшаруашылық өндірісі бір ортаға шоғырландырылды, бұл бір елді мекендердің ұлғаюына, басқаларының бос қалуына әкеліп соқты. Ауылшаруашылық өндірісінің қайта жарақтандырылуы – кең түрде механикаландырылуы, ірі малшаруашылық кешендерінің салынуы, ауылшаруашылық өнімдерді алғашқы өңдеу және ауылшаруашылық техникаларын жөндеу қуаттарының іске қосылуы (қуатты элеватор, машина – трактор станциялары, сүт зауыттары, дән, көкөніс, жеміс комбинаттары) міне, осылар бой көтерді. Жеке ауылдық елді мекендерде тұрғындардың шоғырлануы, ауылды жақсы жабдықтау, жоспарлау, құрылыс мәселелерін шешу, сумен қамтамасыз ету, қатты және сұйық қалдықтарды жинау секілді шаралар қоршаған ортаңа залалсыздандыру және пайдалану мәселелерін шешу қажеттігін туғызды, басқаша айтқанда ауылда өмір сүру үлгісі іс жүзінде қалалық өмірге жақындады. Осылыйша, адамның ауыл табиғатына белсенді араласуы ауылдық жердегі экологиялық жағдайдың өзгеруіне себепкер боды.

Қазіргі қалалардың экологиялық мәселері. Қала қоршаған ортамен энергия және заттармен белсене алмасып отырады. Ол отын және электр энергиясының әртүрлi түрлерi, шикiзатты қолданады және өз кәсiпорындары үшiн шикiзаттар, қосалқы материалдар,үшiн тұрғын, жабдық үшiн азық-түлiк және халық тұтынатын тауарлар өнеркәсiп, көлiктер, шаруашылықтың тұрмыстық-коммуналдығымен. Қолдана және қала өнiмдi бұның барлығы қайта өңдей шығарады, қызметте болады және қалдықтардың үлкен массасына қоршаған ортаға қатты, газ және сұйық түр сияқты лақтырып тастайды. Ауаға шығатын улы заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газы және т.б.) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады. Ауа кеңістігінің ластануы пайдалы қазбалар өндіретін аудандарда да байқалады. Атмосфераның ластануы Байқоңыр космодромында ғарыш кемелерін ұшыру кезінде де байқалады. Өнеркәсіпті аудандарда ауа кеңістігінің ластануымен катар ластану сол жердегі су көздерін қамтиды. Сырдария өзені ағысының 35-40%-ы өндіріс орындарының қалдық суларынан түрады. Өзен суында дизентерия, паратиф, гепатит, сүзек ауруы қоздырғыштары мен өте қатерлі гексахлоран ДДТ кездеседі. Өнеркәсіп орындарының ластаушы заттарына жер игеру нотижесінде пайда болған масштабы химиялық ластанудың көлемдері ұлғаюда. Өсімдік жамылғысын қорғайтын әр түрлі химиялық заттар, дефолианттар, пестицидтер, мөлшерден артық қолданған тыңайтқыштар, тек қана қоршаған ортаны емес, тамақ өнімдерін де ластауда.Сонымен қатар Урбанизация процесінің дамуына байланысты қалалық ортаның көптеген проблемалары (урбанистикалық, құрылыс- архитектуралық, технологиялық, әлеуметтік, экологиялық) пайда болды. Қалалардың демографиялык, және экономикалық тұрғыдан өсуі әсерінен экожүйеге техногенді әсердің артуы тек қала маңында ғана емес, олардан біршама қашықтықтарда да біліне бастады. Осыған байланысты қаланың экологиялық жағдайы көптеген өнеркәсіпті қалаларда нашарлап кетті.Физикалық факторларға

Урбанизация түсінігі.Мәселенің қазіргі кездегі жағдайы. Экономикалық тұрғыда дамыған елдерде соңғы онжылдықтарда адамзат денсаулығының жағдайы елеулі дәрежеде өзгерді. Ғылыми -–техникалық прогресс жағдайларында өнеркәсіп жедел өсуде. Бұл жағдай өз кезегінде урбанизация үрдісін туғызады. Урбанизация – қалалану – латын сөзі. Ол тұрғындар мен экономикалық өмірдің қалаларда шоғырлануын және сол қалалар саны менаумағының өсуін білдіреді. Қазіргі кезде адамның қоршаған ортамен өзара қатынасы күрделі болып келеді.Тұрғындардың шоғырлануы болып жатқан қалаларда өндірістік күштерді тиімді пайдалануға және кадрлық ресустарды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді. Қалалардың өсуі мен дамуы экологиялық – канализациялау, су өткізу торабы, жылумен қамтамасыз ету, өндірісиік және қоғамдық білім беру мен денсаулық сақтау сияқты әлеуметтік – көлік пен байланыс, инфрақұрылымдардың өрістеуіне ықпал етуде.Қазіргі уақытта еліміздің бірқатар аймақтарында тұрғындар жақсы сапалы ауыз сумен қамтамасыз етілмеген, кейбір қалаларда ауа бассейндерде зиянды заттардың шоғырлануы нормативтерден бірнеше есе артады.Қала тұрғындары мен әсіресе ірі қалалардың өсуі адамзат өркениетінің ажырамас бөлігі болып табылады.Мысалға алып қалаларға Мехико, Сан- Паулу, Шанхай кіреді. Қазіргі урбанизация – біртұтас алғанда қоғамның жаңа өркениеттің түріне өтуін сипаттайтын қоғамдық үрдістердің бірі.Бұл өндіргіш күштің жіне өндірістік қатынастардың дамуының тарихи заңдылық үрдісі. Барлық жерлердің урбанизациясына байланысты тұрғындардың шкетен тыс орналасуы және қоршаған ортаның ластануы үрей тудыруда.Сапалы ауыз су мен тамақпен қамтамасыз ету бірінші міндет болып табылады. Урбанизация қазіргі кезде негізгі әлемдік тенденция болып отыр. 1900-2000 жылдар аралығында қала халқы шамамен 0,2-ден 2,9 млрд адамға көбейді. Ал осы уақыт ішінде халық саны 1 миллионная асатын қалалар 17-ден 388-ге дейін көбейді. Қалалар Құрылықтың аз ғана бөлігін алып жатыр, алайда мұнда бүкіл халықтың жартысына жуығы тұрып жатыр. Урбанизация процесінің дамуына байланысты қалалық ортаның көптеген проблемалары (урбанистикалық, құрылыс- архитектуралық, технологиялық, әлеуметтік, экологиялық) пайда болды. Оның ішінде қала саны мен көлемінің өсуі, өнеркәсіп орындарының, транспорттың, тұрғындар санының артуы да бар. Ауыл тұргындарының қалаға көшуіне байланысты ауыл мен қала тұрғындарының саны үнемі өзгеріп отырады. Қала халқының саны және қалалар саны мен көлемдері де өсуде. Қала халқының сандық пайызы әлемнің әртүрлі аймақтарында әрқалай. Ең үлкен көрсеткіштер әлемнің дамыған елдері - Солтүстік Америка мен Европаның үлесінде (70%-дан жоғары), ал ең төменгі көрсеткіш - Азия және Африка елдерінің еншісінде. Үлкен қалалар өздерінің маңайымен және кішкене қалалармен қосылып, ұзындығы жүздеген километрге жететін урбанизацияланған ареалдардың (мегаполистердің) түзілуіне алып келді. Қазіргі кезде ең ұзын мегаполис «Босваш» (Бостон- Вашингтон) 500-дей қаланы біріктірді. Мұнда АҚШ халқының 20% (45 млн адам) тұрады. Түнгі уақытта бұл территория Жер спутниктерінен жарық дақ сияқты көрінеді. Мұндай урбоареалдардың саны әлемде 10-нан асты. Оның әрқайсысы 30- 40 агломерацияларды «жұтып қойды». Қалалардың демографиялык, және экономикалық тұрғыдан өсуі әсерінен экожүйеге техногенді әсердің артуы тек қала маңында ғана емес, олардан біршама қашықтықтарда да біліне бастады. Осыған байланысты қаланың экологиялық жағдайы көптеген өнеркәсіпті қалаларда нашарлап кетті. Қалалар планетамыздың азғана бөлігін алып жатуына байланысты, қалған табиғаттың бөлігін аман сақтап қалуға мүмкіндік бар. Қалалар - адамзаттың болашағы. Аристотель айтқандай - «Біз қалаларды тұрғызамыз, алқалалар бізді қалыптастырады». Урбанизацияның экожүйелер үшін жағымсыз болуы міндетті түрде емес, ал оны экологияландыру жағымды құбылыс. Қала және қалалық орта сонда өмір сүретін халықтың Қажеттіліктерін өтеуге, денсаулығына, өмір сапасына қатты әсер етеді. Сондықтан қазіргі таңда қалалық ортаны экологияландыру адамзат үшін өмірлік қажеттілік болып табылады.

Қала урбанистикалық жүйе ретінде.Урбожүйенің табиғи жүйеден айырмашылығы. (урбосистема) дамыған жүйе - сәулетшiлiк - құрылыс объекттерi және кенет бұзылған (Реймерс, 1990) табиғи экосистема тұратын аумалы табиғи - жасанды жүйе. Ондағы қаланың дамытулары шара бойынша барлық оның функционалдық аймақтарын көп дифференциалдайды - бұл орман паркi қоныстанатын өнеркәсiптiк. Өнеркәсiптiк аймақтар - бұл (металлургиялық, химия, машина жасау, электрондық тағы басқалар) әр түрлi салалардың өнеркәсiптiк объекттерiнiң шоғырлауды аумағы. Олар қоршаған ортаның ластанулары негiзгi қайнар көзi болып саналады. Қалалық орта табиғидан айтарлықтай айырмашылығы болады. Ол адамның қажеттiктерiмен сәйкес өзгертедi.Қалалар жасанды табиғатты бұзылысының өзiндiк ядро болды. Олардың өсуi таза ауаны сан, су, топырақ, жасыл кеңiстiктiң қысқартуымен әрдайым жарысайды. Қалалар тiршiлiк әрекетiмен геологиялық Құрылыс, бедер, аумақтың ауа райының өзгерiсi, жер асты суларының қоректенуiнiң шарттары, олардың химия құрамы байланған. Ауада, қалаларды топыраққа, суға заттардың жылулық және газды айырбастың процесстерiне трофика шынжырларының үзiлуi және қаланың ықпал шақырылған тұрақты жинақталуында болады. Қала ашық жүйе болып табылады, затпен және энергияның қоршаған ортасымен өйткенi ауысып кетедi. Ол өзара байланысты компоненттердiң жиынынан тұрады. Қала бұл түпкiлiктi түрдемен урбосистема табиғи экосистемалардан айырмашылығы болады. Бұл айырмашылықтар келесi схемада көрсеткен. Заттардың биологиялық айналымының процесстерi урбосистемахқа бұзылған. Адамға зат және энергияның ағындарының реттеуi дәл келедi мойнына алды. Сан да, энергия және қор-шикiзат және азықтың қаласымен тұтыну да адам өнеркәсiп және көлiк атмосфераны, суды және топыраққа қызметтiң нәтижесiнде түсетiн ластайтын заттар реттеуi керек. Сайып келгенде, қалалық орта тепе-теңдiк жүйеден үлкен дәрежеде шегiнедi және адамдардың тiршiлiк қамтамасыздың жүйесiнiң сүйемелдеуi үшiн маңызды күштер талап етедi: азықтың жеткiлiктiлiктерi, шығарылған қаланың сыртына, суды сапа және атмосфералық ауа. Қаланың өз пайда болулары моменттен ендi қоршаған табиғи орталарды түрлендiрдi: сатыларды шабып сиредi, батпақтар кептiрдi, жолдар салынды, ғимараттарды салды, каналдар және су қоймалары жасалды.

Қаланы ластаушы химиялық көздері. Қазақстанның үлкен қалаларында көп тараған химиялық ластаушы - күкіртті газ (күкіртті ангидрид). Зерттеулер өкпе паталогиясы мен атмосфералық ауаның ластануының арасында тікелей байланыс бар екенін көрсетеді. Күкіртті ангидридтің мөлшерінің көбеюі бронхиалды астма мен созылмалы бронхит ауруының асқынуьша алып келеді. Қолдана және қала өнiмдi бұның барлығы қайта өңдей шығарады, қызметте болады және қалдықтардың үлкен массасына қоршаған ортаға қатты, газ және сұйық түр сияқты лақтырып тастайды. Ауаға шығатын улы заттардың концентрациясы (ауыр металдар, шаң-тозаң, күкірт тотығы, көмірқышқыл газы және т.б.) белгіленген мөлшерден он есе артық. Ең ауыр жағдай Тараз, Теміртау, Алматы, Шымкент, Балқаш, Риддер, Өскемен және басқа да қалаларда қалыптасқан. Осы қалаларда лас заттардың концентрациясы жыл бойынша белгіленген мөлшерден 5-10 есе артады.. Химиялық ластану – көміртегі өнімдері, күкірт, көмірсулар, пестицидтер мен гербицидтер, шайынды сулар, фторлы қосылыстар, ауыр металдар, аэрозолдар. Тұрғынның денсаулығына әсерлер заттардың үлкен шоғырландыруларын нәтиже өлiмдердiң қосымша жағдайларының барлық себептерiнен пайда болу болып табылады - өлімнің 40 мың жағдайларына, сонымен бiрге тыныс мүшелерiнiң ауруларынан өлiмдердiң, жүрек-қолқа ауруларды, бронхиттiң қосымша жағдайлары балаларда

Қаланы ластаушы физикалық факторлар және көздері. Физикалық ластаушылар - Бұл биосфераға техногендік себептерден түсетін энергияның артық көздері. Мысалы, жылу (атмосфераға қызған газдардың бөлінуі); жарық (жасанды жарықтың әсерінен табиғи жарықтың нашарлауы); шуыл (шуылдың мүмкін деңгейден артуы); электромагнитті (электр желісі, радио, теледидар); радиоактивті (атмосфера радиоактивті заттардың бөлінуі); озон бұзғыш (фреондардың атмосфераға бөлінуі). Ал үлкен қалалар үстінен қара тұманды байқауға болады. Мұнда шаңды қоспалар мұхитпен салыстырғанда 200 еседен аса көп. Лас ауа ірі қалаларда 1,5-2 км биіктікке дейін созылады. Бұл лас тұман жазда күн сәулесінің 20%, ал қыстың күні онсыз да күн сәулесі аз болғандықтан жартысын Автокөліктерден бөлінетін заттар. Әрбір автокөлік жылына 4 тонна ауа жұтып, 800 кг көміртегі оксидін, 40 кг азот оксидін және 200 кг-дай әртүрлі көмірсутектерді атмосфераға бөледі. Автокөліктерден бөлінетін газдар - 200-дей заттардың Қоспалары. Мұнда отынның толық және жартылай жанған өнімдері - көмірсутектер болады. Транспорт моторы жай айналымда, жылдамдық алар кезде және кептелісте тұрғанда қоршаған ортаға көмірсутектер көп бөлінеді. Осындай жағдайда отын толық жанбайды да, лас ауа 10 есе көп бөлінеді. Қалыпты жағдайда қозғалтқыштан бөлінетін газдың құрамында С02 - 2,7% болса, жылдамдықты түсірген жағдайда - С02 3,9%-ға, ал жай қозғалған кезде - 6,9% дейін көбейеді. II валентті, IV валентті С02 ауаға қарағанда салмағы ауыр, жердің бетіне жақын жиналады. Сондықтан тротуарда, бесік- арбада отырған нәресте С02-ын анасынан көп жұтады. Адам организміне жағымсыз әсерлердің бірі - көліктерден бөлінетін газ құрамында көп кездесетін қорғасын және оның бейорганикалық түрдегі формалары. Ауадағы қорғасын мөлшері көбейген сайын оның мөлшері адам қанында да көбейе түседі. Нәтижесінде қанның оттегімен қанығуы нашарлап, ферменттердің белсенділігі төмендейді. Ал бұл өз кезегінде зат алмасу процесінің бұзылуына алып келеді. Сондай-ақ II валентті СО-да қандағы гемоглобинмен қосылып басқа мүшелерге оттегінің жеткізілуін қиындатады. Транспорттан бөлінген газдардың құрамында одан басқа иісі күшті, тітіркендіргіш альдегидтер (акролен, формальдегид) болады. Мұнан басқа бөлінген лас газдардың құрамында отынның толық жанбауынан ыдырап бітпеген көмірсутектер болады. Негізінен этилен қатарына жататын гексан мен пентан. Отынның толық жанбауы себебінен көмірсутектердің бір бөлігі құрамында шайырлы заттары бар қара күйеге айналады. Егер автокөліктің моторы нашар жұмыс істейтін болса бөлінетін шайырлы заттар мен қара күйенің мөлшері де соғұрлым көп болады. Мұндай жағдайда машинаның артынан будақтап қара түтін шығады. Көлік түтіні құрамында бензинге қосылатын тетраэтил-қорғасынның жануынан бейорганикалық қорғасын да бөлінеді. 1 литр бензин құрамында 1 гр тетраэтилқорғасын болады. Бензиннің құрамына траэтилқорғасынды антидетонатор ретінде қосады. Тетраэтилқорғасынның жануы кезінде бөлінген қорғасын қосылыстары бүкіл планета атмосферасына таралады. Соңғы 100 жыл ішінде Гренландия мұздықтарында қорғасынның мөлшері 5 есе, ал судағы еріген қосылыстарының мөлшері соңғы 20 жылда мұхитта 10 есеге көбейген. Атмосфераға бөлінетін қорғасыннын 86% автокөліктерден бөлінеді. Аэропорттарда ұшақтардың қонған және ұшқан кездерінде де ластаушы газдар мейлінше көп бөлінеді. Мысалы, «Боинг» ұшағының ұшуы кезінде бөлінген зиянды заттардың мөлшері бір мезетте оталған 6850 «Фольксваген» автокөлігінен шыққан зиянды заттар мөлшеріне тең. Ағылшынша Noise pollution, Lның немiсi (акустикалық) даңғырлатып ойнайтын ластануы ма?rm) - қағылез организмдардың тiршiлiк әрекетi және адам озонды бұзатын ушықтыратын жасанды шу. Қағылез организмдар эволюцияның процессiнде оған бейiмделгендiгiнен, ушықтыратын шулар бар болады және (абиотикалық және биотиялық) табиғатта, дегенмен олар ластанумен қате санау. Даңғырлатып ойнайтын ластануын бас көз көлiк құралдары болып табылады - автокөлiктер, темiр жол пойыздары және ұшақтар.Мысалы, тұрғын аудандардағы даңғырлатып ойнайтын ластануын деңгей қалада қаланың сызығындағы әуежайдың орналастырылуын арқасында терiс қалалық жоспарлау күштi үлкейте алады. Көлiктен тысқары 60 бе?80 % даңғырлатып ойнайтын ластануы) қалалардағы даңғырлатып ойнайтын ластануының басқа маңызды көздерiмен өнеркәсiптiк кәсiпорындар, құрылыс және жұмыстың Ремонтноелерi, автомобилдiк сигнализациялар болып табылады, ит үр, шулы адамдар және тағы басқалар. Даңғырлатып ойнайтын ластану экосистемалардағы табиғи баланстың бұзушылығы жылдам шақырады. Даңғырлатып ойнайтын ластану кеңiстiкте, қарым-қатынас, азықтың iздестiруi және тағы басқалар бағдарлануды бұзылысына алып келе алады. Осыған байланысты кейбiр малдар қатты дыбыстардан астам шығарады, өздерi олар артынан не екiншi дыбыстық ластағыштардың рөлдерiнде болып қалыптасады. Даңғырлатып ойнайтын табиғаттың ластану келтiрiлетiн залалдардың өзi белгiлi жағдайларының бiрi дельфиндер және киттер (сонарлар) әскери гидролокаторлардың сарт-сұрттары артынан бағытты жоғалта жағаға лақтырылғанда көп жағдайлар болып табылады. Жылулық қалдықтар (Тепловые отходы) — адамзаттың шаруашылық әрекеті нәтижесінде пайда болатын, айнала қоршаған ортаға тарайтын жылулық. Жылулықтың қомақты бөлігі энергия өндіру, химиялық процестер, суыту процестері кезінде бөлінеді. ірі қалаларда және өндіріс орталықтарында жылулық қалдықтардың атмосфераға таралуы ауаның жылдық орташа температурасының кейбір жекеленген пункттерде 1°С-қа дейін көтеруге алып келді. Нәтижесінде, қаланың орталығының температурасы оның шет аймақтарына қарағанда белгілі дәрежеде жоғары болып, қалалық жылулық аралын туғызады. Оқшауланған аймақтарда жылулықтың артуы жылу электр станциялары мен өндірістік кәсіпорындардың күшті жылу шығаруларымен байланысты болады. Мұндағы ауа температурасының артуы мен ылғалдануы тұманның, аймақтық бұлттың және жергілікті жауын-шашынның пайда болуына апарып соқтырады. Өзен суларын электр станцияларына, оның ішінде атом электр станцияларын салқындатуға апарып соқтырады, себебі олардан шыққан сулар температураны көтеріп жібереді. Әдетте, суыту агрегаттары өзінен шыққан судың температурасын 8—10°С-қа дейін көтереді. Жазғы уақытта мұндай сулар суқойманың температурасын 30°С-қа дейін жоғарылатады. Мұндай температурада көптеген су организмдері өзінің өсуін, азықтануын және кобеюін тоқтатады. 27°С-та суқоймадағы организмдердің жұтаңдануы басталады. Температураның 25—26"С-қа дейін көтерілуі барлық организмдердің көбеюіне жағдай жасайды да, нәтижесінде судың жаппай гүлденуі және гидротехникалық имараттарды балдырлардың қаптауы басталады, кальцийлік тепетеңдік бұзылады, судағы оттек мөлшері азаяды, ол кейде тіршілік ету деңгейінен де (3 мг/л) төмендеп кетеді, сөйтіп балықтардың қырылуына әкеп соқтырады. Осылайша жылулық қалдықтар эвтрофтануеа соқтырады, ал оның жанама салдары көптеген уытты ластағыштардың күшеюіне алып келеді.