Литосфераны қорғау бойынша шаралар. 6 страница

 

Қазіргі қалалардың мәселесін шешу жолдары және оның энергетикасы. Қоршаған ортаны қорғау туралы әр кезде әр түрлі ұсыныстар болып жатады. Науқанға айналған көгаландыру жұмысы жүйелі түрде жүрмейді. Әрбір елді мекенді, қаланы, көгаландыру мәселесінің өз алдына ғылыми тұжырымдамасы болу қажет. Ірі өнеркәсіпті қалаларда, көбірек игерілген егістік аймақтарда, бау-бақшаларда сол жерлердің топырағының құнарлығын арттыру, суының жеткіліктігін, түсетін өнімнің сапасын анықтау экологиялық тұрғыда негізделуге тиіс. Қаланың микроклиматының өзгеріп, шаң-тозаң, қапырыққа айналуы, асфальттардың еруі, қуаңшылық лебінің енуі молайды. Автокөліктердің көбеуі, улы газдардың таралауы қаланың ауасын ластаумен бірге, халықтың денсаулығына үлкен зиян тигізіп отырғаны жасырын емес.Мұндай көріністер Қазақстанның барлық қалаларын, елді мекен, ауыл маңдарын қамтып, соңғы ондаған жылдар бойы Үкімет тарапынан бақылаусыз қалғаны шындық. Өтпелі экономиканың дағдарыс кезінде оңтүстіктің өңірлердің ірі қалалары мен елді мекендерінде орын жетіспей, өсіп тұрған ағаштарды кесу орын алды. Бұл жағдай көп ауылдарда әлі де бар. Соның орны бүгін немен толады? Осыларды айта келіп, мен ендігі жерде еліміздің экологиялық ахуалын жақсарту үшін мынадай шараларды жүзеге асыру керек деп білемін. Елді мекендерді көгаландыру бағдарламасы бойынша: қала, елді мекендердің көгаландыру аймағының экологиялық кртасын жасау, көгаландыру аймағының агро-экологиялық ландшафтық ерешеліктерін алдын-ала анықтау; елді мекен, қала іші-сыртындағы кішігірім орман-тоғайды қалпына келтіруді жоспарлау және оның мерзімін белгілеу, ірі қала елді мекендердегі ғимараттарды, құрылыстар салуды экологияландыру және жергілікті жердің табиғи-тарихи ерекшіліктерін есеру, елді мекендерді көгаландыруды «экологиялық соқпақ» моделі арқылы жүзеге асыру керек. Туризм индустриясын дамытуда экологиялық соқпақ басты міндет атқаратыны ескерілуге тиіс. «Экологиялық соқпақ» дегеніміз-табиғат қорғау ісінде экологиялық білім мен тәрбие беруге, оны көпшілік арасында насихаттауға бағытталған, әрі экологиялық ақпаратқа толы, ұйымдасқан және белгіленген маршрут немесе демалыс орын. Экологиялық соқпақта оқу экологиялық білім мен тәрбие беру процесін үйрету ғана емес, жасөспірімдердің еркін түрде ақпаратты қабылдау, табиғи ортада жүріс-тұрыс ережесін сақтау мақсатын көздейді. Табиғат соқпағында экологиялық білім беру және тәрбие беру мәселелері шешілуімен қатар, олардың дұрыс ұйымдастырылуы табиғатты қорғау шараларына жәрдемдесуі. Еліміздің экологиялық ахуалын шешу үшін ғылыми жетістіктерін қолданумен бірге өркениетті елдердегі экологиялық білім беру жүйесіндегі жаңалықтардың, жаңа технологиялық бағдарламалардың тиімді жақтарын пайдалану қажет.

 

Қазіргі ауылдық елді мекендердің экологиялық проблемасы. «Жасыл революция» ғылыми-техникалық революцияның бір көрінісі - ауыл шаруашылығының қарқынды:ауыл шаруашылығын техникаландыру (машина мен техникаларды пайдалану); өсімдіктер мен жануарлардың жасанды жолмен алынған жаңа сорттарын қолдану; химияландыру (улы химикаттар мен тыңайтқыштарды пайдалану); мелиорация (суғармалы жерлердің көлемін ұлғайту) жолдармен дамуы. «Жасыл революцияның» екі түрі бар. 1. XX ғасырдың 60-70 жылдары пайда болды. Оның бастамасын көтерген мексикандық селекционер Норман Берлоуг болды. Ол ескі сорттарға қарағанда өнімді 3 есе көп беретін жаңа «Мексикале» сортын сұрыптап шығарды. Н.Берлоугтан кейін басқа селекционерлер де жаңа жүғері, мақта, күріш сорттарын сұрыптап шығара бастады. Тек жем-шөппен ғана емес, витаминдермен, антибиотиктермен, сондай-ақ салмағы тез артуы үшін - өсу стимуляторларымен өсірілген өнімділіғі жоғары жануарлар пайда болды. Осы революцияның арқасында астықты дақылдардың өнімділігі 2-3 есе артып, өнімдердің ассортименті екі есе көбейді. Қазіргі шығарылып жатқан өнімдердің жартысынан көбі 1950 жылдарға дейін шығарылмаған. Кейбір дамушы елдер, мысалы, Үндістан астыққа деген сұранысын өзі қамтамасыз ете бастады. «Жасыл революция» халықтардың тағамға деген сұранысын қанағаттандырғанмен, көптеген жағымсыз жағдайларға: топырақтың деградацияға ұшырауына, ауыл шаруашылығы өнімдерінің төмендеуіне және т.б. алып келді .2. 80-ші жылдардың ортасынан бастап ғалымдар, егер ауыл шаруашылығы антропогендік энергияны дәл осылай жұмсай берсе екінші «Жасыл революцияның» болатыны туралы айта бастады. Оның негізінде - ауыл шаруашылы дақылдарын, мал шаруашылығы өнімдерін экологиялық технология бойынша өңдеуге ауысу принциптері жатыр.Су қоймасына түскен жуынды судың әсері суда еріген оттегі мөлшерінің азаюы, шіріген иістердің пайда болуы, қарақошқыл түсі, органикалық заттар ОБК және қышқылдануының көбеюі арқылы білінеді. Осының салдарынан суда нитраттар, аммиак, және органикалық қосылыстар шоғыры күрт жоғарылайды. Топырақта ішек тобына жататын патогендік бактериялар мен сальмонеллездер бір айға дейін тіршілігін сақтайды. Олар топыраққа 50 cvжәне одан да көп тереңге кіруі мүмкін.Атмосфералық ауаны газдармен ластаудың негізгі көзі – көң мен құс саңғырығы болып табылады.Газдар жерге түсу, тасымалдану, сақтау, өңдеу жіне жою үрдісінде шығады.Жерге жаңа түскен тезекте анаэробтық үрдістер дами бастайды.Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы қалдықтарының анаэробтық ұрдістерінің нітижесңнде 27 газ тәрізді қосылыстар шығады, олардың негізгілері күкіртті сутек, аммиак, көмір қышқыл газы, индол, скатол, меркаптандар.Олар жануарларға да адамдарға да зиянды әсер етеді.Бас ауыру, жиіркеніш сезімі, жүрек айну, тыныс органдарының функциясы бұзылуы.Химияландыру топырақ ластануына алып келді.Минерал тыңайытқыштар, пестицидтер, гербициттер, инсектицидтер бұлар топырақпен қатар ауаныда ластап адамға улы әсерін тигізеді.

Ауылдың қоршаған орта нысандарының ластану көздері. Топырақ және су көздерінің ластануы тудыратын жағдпйлар мыналар:- өнеркәсіптік алаңшалардың үстіңгі бетінен атмосфералық жауын-шашынмен жуылған заттар; көң сақтайтын орындардан немесе сыйымдылықтардан топырақтағы суларға және ашық су көздеріне жуынды ағынды сулардың жырып өтіп кетуі;- жуынды су жинағыштардан немесе жер суару өрістерін жырып өтіп шығуы, ауылдық елді мекендердің аумақтарын дұрыс жоспарламау. Су қоймасына түскен жуынды судың әсері суда еріген оттегі мөлшерінің азаюы, шіріген иістердің пайда болуы, қарақошқыл түсі, органикалық заттар ОБК және қышқылдануының көбеюі арқылы білінеді. Осының салдарынан суда нитраттар, аммиак, және органикалық қосылыстар шоғыры күрт жоғарылайды. Топырақта ішек тобына жататын патогендік бактериялар мен сальмонеллездер бір айға дейін тіршілігін сақтайды. Олар топыраққа 50 cvжәне одан да көп тереңге кіруі мүмкін. Атмосфералық ауаны газдармен ластаудың негізгі көзі – көң мен құс саңғырығы болып табылады.Газдар жерге түсу, тасымалдану, сақтау, өңдеу жіне жою үрдісінде шығады. Жерге жаңа түскен тезекте анаэробтық үрдістер дами бастайды. Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы қалдықтарының анаэробтық ұрдістерінің нітижесңнде 27 газ тәрізді қосылыстар шығады, олардың негізгілері күкіртті сутек, аммиак, көмір қышқыл газы, индол, скатол, меркаптандар. Олар жануарларға да адамдарға да зиянды әсер етеді.Бас ауыру, жиіркеніш сезімі, жүрек айну, тыныс органдарының функциясы бұзылуы.Химияландыру топырақ ластануына алып келді.Минерал тыңайытқыштар, пестицидтер, гербициттер, инсектицидтер бұлар топырақпен қатар ауаныда ластап адамға улы әсерін тигізеді.

 

Ауылдың экологиялықжағдайын анықтайтын факторлар. Ауылдық жердегі экологиялық жағдай тікелей елді мекендердің дұрыс жобалануы мен құрылысын салу мәселелрімен байланысты.Ең алдымен құрылыстың бір екі қабат болғаны жөн.аймақты сумен қамтамасыз ету және канализациялау ерекшкліктеріне тәуелді.Ауылдық елді мекендердің бас жоспарында,жоспарлану мен қайта жасалынуында экологиялық жағадайын жақсарту мәселелері алдын ала қарастырылуы керек.ңқ пайызын жасыл желектер қоршап жатуы керек арнаулы мақсаттағы (өнеркәсіп секторының санитарлық қорғау аймағын және қар тоқтату жолақтарын көгалдандыру) орындар болу керек.Ауылшаруашылық қажеттіліг өсіп, агробиоценоздар қалыптасты жасанжы бірлестіктер.Ал ол экологиялық компоненттерге өз әсерін тигізуде топырақты химияландыру атмосфералық ауаға химияландыру және су алаптарын тиімсіз пайдаланғаннан сумен қамтамасыз ету және ластану проблемасы.Мал және құс шаруашылығының өркендеуі оның қалдықтары қоршаған ортаны ауылдық жерлердегі аса мол ластауда Мал шаруашылығы мен құс шаруашылығы қалдықтарының анаэробтық ұрдістерінің нітижесңнде 27 газ тәрізді қосылыстар шығады, олардың негізгілері күкіртті сутек, аммиак, көмір қышқыл газы, индол, скатол, меркаптандар. Олар жануарларға да адамдарға да зиянды әсер етеді.Бас ауыру, жиіркеніш сезімі, жүрек айну, тыныс органдарының функциясы бұзылуы.Химияландыру топырақ ластануына алып келді.Минерал тыңайытқыштар, пестицидтер, гербициттер, инсектицидтер бұлар топырақпен қатар ауаныда ластап адамға улы әсерін тигізеді.

 

Ғылыми – техникалық прогресс және қоршаған ортаның дамуы. Ғылым мен техниканың дамуы – қоғамды ілгері қарай дамытатын аса маңызды жағдайлар. Ғылым мен өндірістегі сапалық өзгерістер ХХ ғасырдың ортасында басталған ғылыми – техникалық революциямен байланысты. Ғылыми – техникалық революция – ғылымның ролі артып отырған кездегі қоғамдағы өндіргіш күштердің түбегейлі өзгерісі болып табылады.Ғылыми – техникалық революция жағдайында адамзат қоғамының табиғатпен арасындағы қарым – қатынасы біршама күрделенеді.Адам табиғи процестердің барысына әсер ету мүмкіндігіне ие болды. Пайдалы қазбалар өндіре отырып, олжер қойнауларындағы заттарды алып, ауаны өндіріс қалдықтармен ластайды, құрамын өзгертеді, суды суғаруға пайдаланып, батпақтарды құрғатады, су тепе-тендігін өзгертеді, отын жағады знергетикалық балансқа әсер етеді.Өнеркәсіптік прогресс биосфераның өте қатты ластануымен қатар жүріп отыр,табиғат күштерін бағындыра отырып,оны ластануы мен бұзылуына мүмкіндік жасайды және табиғаттағы тепе-теңдік бұзылып, адамдардың денсаулығына қауіп төндіруде.Революция ғасырында адамзат барлық қалпына келетін келмейтін ресурстарды игеріп отыр және келтірілмейтін ресурстардың көп бөлігі пайдаланып болды.Құрылыс алу, тау –кен жұмыстары,тұздану т.б Жыл сайын 100 млрд тонна кен,7 млрд т отын жағылады, 500 млн тминералды тыңайтқыштар, 4 млн т улы химикаттаржұмсалып отыр.Шикізаттар толық өңделмей қазір жылына боисфераға 30 млрд т тұрмыстық және өндірістік газ, сұйық, қатты қалдықтар түсіп, олар атмосфера, гидросфера, литосфераны ластауда.

 

Өндірістің дамуы және қоршаған ортаға тигізетін әсері. Ғылыми – техникалық революция жағдайында адамзат қоғамының табиғатпен арасындағы қарым – қатынасы біршама күрделенеді.Адам табиғи процестердің барысына әсер ету мүмкіндігіне ие болды. Пайдалы қазбалар өндіре отырып, олжер қойнауларындағы заттарды алып, ауаны өндіріс қалдықтармен ластайды, құрамын өзгертеді, суды суғаруға пайдаланып, батпақтарды құрғатады, су тепе-тендігін өзгертеді, отын жағады знергетикалық балансқа әсер етеді.Өнеркәсіптік прогресс биосфераның өте қатты ластануымен қатар жүріп отыр,табиғат күштерін бағындыра отырып,оны ластануы мен бұзылуына мүмкіндік жасайды және табиғаттағы тепе-теңдік бұзылып, адамдардың денсаулығына қауіп төндіруде.Революция ғасырында адамзат барлық қалпына келетін келмейтін ресурстарды игеріп отыр және келтірілмейтін ресурстардың көп бөлігі пайдаланып болды.Құрылыс алу, тау –кен жұмыстары,тұздану т.б Жыл сайын 100 млрд тонна кен,7 млрд т отын жағылады, 500 млн тминералды тыңайтқыштар, 4 млн т улы химикаттаржұмсалып отыр.Шикізаттар толық өңделмей қазір жылына боисфераға 30 млрд т тұрмыстық және өндірістік газ, сұйық, қатты қалдықтар түсіп, олар атмосфера, гидросфера, литосфераны ластауда.Экологиялық проблемалар халық саны мен өнеркәсіптің өсуі нәтижесінде емес,капиталистік өндірістік қатынастардың нәтижесінде пайда болды.

 

Биогеохимиялык аймақ дегеніміз -топырагында бир химиялык элементтин асиресе микроэлементтин кобейген немесе азайган жерлерин айтамыз. Топырак оте курдели организм сиякты унеми осу даму жане озгеру устинде болады. Онда уздиксиз тузилу жане бузылу журип отырады. Су,жел,антропогендик факторларлардын топырак пен онын кабаттарын бузу бетки кунарлы кабатынын сумен шайылуы,желмен ушу кубылыстары Эрозия деп аталады! ТОПЫРАКТЫН ТУЗДАНУЫ деп-натрий,кальций,магний туздарынын топыракта осимдиктердин осуи мен дамуына зиянды асер ететин концентрацияда жинакталуы айтады. ТОПЫРАК ЭРОЗИЯЛАРЫ деп-топырактын табиги жане жасанды факторлардан(жел,су,колик) салдарынан болатын маселелер. ТОПЫРАКТЫң БАТПАқТАНУЫ деп-су молшеринин шамадан тыс жинакталуы мен топырак санылауындагы ылгалдын кобеюинен болатын маселе. ТОПЫРАКТЫН РАДИОАКТИВТИ ЛАСТАНУЫ –табиги жане жасанды коздеримен топыракта радиоактивти элементтердин жинакталы. АУЫР МЕТАЛДАРДЫН АДАМ ДЕНСАУЛЫГЫНА АСЕРИ: СЫНАП (Hg),жуйке жуйесине,ас корыту оргондарынын,буйректин кызметине асер етеди,хромосомаларда озгеристер тугызады. ЛАСТАНГАН су мен топырак. МЫШЬЯК (As)теринин рак ауруларын,интоксикация тугызады,жуйке жуйесине асер етеди.ЛАСТАНГАН топырак пен закымданган данди-дакылдар. КОРГАСЫН (Pb)суйек тканьдерин бузады,канда протейннин синтезделуин нашарлатады,жуйке жуйеси мен буйректин кызметине асер етеди.ЛАСТАНГАН топырак,жер бетилик,жер астылык сулар. МЫС (Cu)тканьдерде органикалык озгеристер тугызады,суйек тканьдерин бузады,гепатит пайда болады.ЛАСТАНГАН топырак,жер бетилик,жер астылык сулар. КАДМИЙ (Cd)бауырдын,буйректин кызметин бузады,протеинурия пайда болады ЛАСТАНГАН топырак.

КОРШАГАН ОРТА -табиги обектилердин сонын ишинде озара карым-катынасты,ауаны,суды,топыракты,жер койнауын,осимдиктер мен жануарлар дуниесин,климатты коса алгандагы табиги ресурстардын жанды жане жансыз жиынтыгы. Коршаган ортаны коргау нысандары:жер,жер койнауы,жер усти жане жер асты сулары,ауа,орман,осимдиктер мен жануарлар,тири агзалардын емдик коры,табиги экожуйе климаты,жердин озон кабаты,осыган коса ерекше коргауга алатын аймактар мен мемлекеттик табиги корыктар

ЕРЕКШЕ КОРҒАУҒА АЛЫНАТЫН ТЕРРИТОРИЯЛАР- ерекше коргау тартиби белгиленген мем,н табиги корыктардын кешендери мен обьектилери! Мысалы:жер,су жане олардын устиндеги ауе кенистигинин учаськелери. Адамнын кунделикти омиринде жеке жане занды тулгалардын,шаруашылык жане озге де кызметинде табиги ресурстарды пайдалануды коршаган ортага асер етуин ТАБИГАТТЫ ПАЙДАЛАНУ деп айтады. Табигатты пайдаланудын 2 тури бар:ЖАЛПЫ,АРНАЙЫ.

ТАБИГАТТЫ ПАЙДАЛАНУ ТУРЛЕР И:жерди,СУДЫ,ОРМАНДЫ,ЖЕР КОЙНАУЫН,жануарлар дуниесин,осимдиктерди,коршаган ортага иммиссия,КР зандарында белгиленген озгеде табигатты пайдалану жатады.

ТОПЫРАК -биосферанын баска элементтеримен уздиксиз алмасып отыратын,олармен тыгыз байланысты жане биосферанын кейбир элементтерине ози де асер ете алатын оте курдели ашык система.ЭРОЗИЯ дегенимиз-топырак жабынынын су,не желмен шайылуы,бузылуы.Топырактын эрозиямен куресу-егин шаруашылыгындагы негизги маселелердин бири.

ТОПЫРАКТЫ ТУЗДАНУ МЕН БАТПАКТАНУДАН КОРГАУ:топырактын туздануына себеп болатын факторлар турлише,олардын бири тениздерден пайда болган тузды жел аркылы таралуы.Галофит-осимдиктер тузды ортага жаксы бейимделип кабаттарынын одан ари туздануынасебеп болады.Гелофит-осимдиктердин асеринен суда еритин туздардын топыракта жинакталуы 1 га жерде 500кг дейин жететин жагдайлар байкалады. Егер олар теренде болмаса,капилляр аркылы булану натижесинде топырактын жогаргы кабатында туздар жинакталады. Екинши реттик АЛДЫН АЛУ:терендиги 1-1,8м етип территорияда дренаждар жасау.Сол сиякты жанбырлатып сугару-ирригациялык эрозияга карсы курес шараларынын бири,тузды топырактарды натрийдин туздарынан гипстеу аркылы тазарту.Сулардын жетилдирилген технологияларын колданумен катар,жер асты суларынын денгейинин котерилуине байланысты грунд суларын сорып алу аркылы ж/е топыракты шаю аркылыда да тузданумен куресуге болады. Химиялык адистер де жаксы натиже береди.

ТОПЫРАКТЫ ЛАСТАНУДАН КОРГАУ:пестициттерди пайдаланудын ережелерин катан сактау,ал тынайткыштарды колданганда гылыми-зерттеу мекемелеринин усыныстарын басшылыкка алу керек.

Бузылган жерлерди кайта калпына келтиру процестери РЕКУЛЬТИВАЦИЯ деп атайды.Казирги кезде галымдар мен мамандар бузылган жерлерди кайта калпына келтирип,оларды ауыл жане орман шаруашылыктарына кайтарудын жолдарын издестируде. Бузылган жерлерди кайта калпына келтиру жумыстары тау-кен,инженерлик-курылыс,мелиоратиовтик, орманманшаруашылыктык,,ауылшаруашылыкиык ис-шаралар комплексин курайды. Жерди рекультивациялаудын 2 негизги этапы бар:тау-техникалык жане биологиялык.Тау-техникалык рекультивациялаудын максаты-территорияны жондеуге дайындау. Бул кезде топырактын бетки кунарлы кабаты сакталады,негизинен избестеу,гипстеу,дренажды жуйелер аркылы жузеге асырады.Биологиялык рекультивациялауда топырак кунарлылыгын калпына келтиру арнайы агротехникалык шаралар мен тынайткыштар беру аркылы топырактын кунарлылыгын жогарылату,калпына келтируге багытталган жумыстар жузеге асырылады.Рекультивациялык жумыстарды жоспарлау ушин топырагынын физико-химиялык курамын,гидрологиялык режиминин ерекщеликтерин,рельефтин ерекшеликтерин жаксы билу керек.Геологиялык мунай издестиру жане ондеу жумыстары кезинде бузылган жане мунаймен,турли жугыш улы заттармен ластанган жерлерди рекультивациялаудын манызы оте зор.

ЛАСТАНУ -кез-келген ортага оган тае емес жана физикалык,химиялык жане биолгиялык агенттердин тусуи.Ластаушы коздер турлише болады:олардын арасында тек кана ондирис орындары мен жылу энергетикалык комплекстери гана емес,сол сиякты турмыстык калдыктар,мал шаруашылыгы,транспорт калдыктары,адамдар аркылы экожуйелерге тускен химиялык заттар(пайдалы продуценттердин зиянкестери,турли аурулар мен арамщоптерден коргайтын химикаттар). Коршаган ортаны ластаушы кез-келген физикалык реагент,не химиялык косылыс,не биологиялык болуы мумкин.Ластаушы заттар биологиялык процестер аркылы БУЗЫЛГАН ж/е биологиялык процесс аркылы БУЗЫЛМАЙТЫН антропогенди ластаушылар болып 2 ге болинеди.1-си:заттардын табиги айналымына катысады,сондыктан тез жойылып кетеди.2-си:табиги зат айналымына катысады,сондыктан коректик тизбектердеги оргонизмдер аркылы ыдырайды. Коршаган ортага ластаущы заттардын бираз молшеринин тусуи (азот оксидтери,кукирт оксидтери т.б) улкен катастрофаларга акеп согады.Европага 70 ж.н басынан бери Коршаган ортанын ластануы мен кышкыл жанбырлардын асеринен агаштар –карагай,пихта,шырша т.б жаппай закымданган.германияда жургизилген зерттеулер бойынша ормандардын 8% закымданган.Коршаган ортанын ластаушылары БИОЛОГИЯЛЫК –кездейсок,не адам ис-арекети натижесинде болатын;МЕХАНИКАЛЫК:ортанын физика-химиялык емес техникалык,механикалык асер ететин агенттермен ластануы;ХИМИЯЛЫК-ортада бурын болмаган косылыстардын пайда болуы,не калыпты нормадан асатын концентациядагы косылыстардын кобеюи натижесинде ортанын табиги химиялык касиеттеринин озгеруи ж/е ФИЗИКАЛЫК-физикалык реагенттер аркылы ластану болып табылады.ХХ г.2-ши жартысында техникалык прогрестин дамуына байланысты табигатка жагымсыз асерлер кобейди. Табигат оздигинен калпына келу процесин жогалта бастады. Пестициттерди пайдаланудан туындайтын алеуметтик проблемаларды шешудин жолы-олардын коршаган ортадагы ж/е азык тулик онимдериндеги концентрациясын аныктап,бакылауга алу.

Экологиядагы «организм-орта» бирлиги заны-коршаган орта тиршиликтин болу мумкиндтгин ж/е онын жеке белгилерин аныктайды. Организм мен ортанын бул бирлиги,орта мен ондагы тиршилик ететин организмдер арасындагы энергия агыны негизинде уздиесиз журип жататын зат пен информация алмасу натижесинде тиршилик процестери журип,дамиды. Кез-келген оргонизмнин тиршилиги ушин колайлы,не колайсыз болып саналатын факторлар асертнин белгили интервалы болады. Организмнин кажеттилигине сайкес келетин жане онын даму ушин колайлы жагдайлармен камтаиасыз ететин фактордын сан молшери ОПТИМУМ,ал организм ушин колайсыз молшери ПЕССИМУМ аймагы деп аталады.Сонгы жагдайда организмнин тиршилик процестери басынкы куйде болып,бул онын дамуына кери асерин тигизеди. Экологиялық жағдай шаруашылык пен озге де кызмет немесе табиги процестердін нәтижесінде коршаган ортада халык денсаулыгына экожуйеге осимдиктер мен жануарлардын генофондына улкен кауіппен озгеріс әкелетін белгілі бір аймақтағы экологиялық ақуал. Аймақтығы экологиялық жағдайды анықтау үшін қоршаған ортаның жәй-күйін нашарлап отыратын факторларды анықтау арқылы экологиялық қалайсыздық деңгейін тұрақтындыру үшін халық деңсаулығына әсер ететін барлық әсерлердің зияндылықтарына ескерте отырып әс шара жүргізіледі. Комиссия аймақтың экологиялық жағдайын тудырушы себептері аймактык шекараларды эклоогиялық жагдайды тудырушы себептерду аймактык шекаралады нашарлытын барлық факторлары аныктайды. Он нәтиже берген жумыстар аймактык экологиялык жағдайда нашар б/н жагдай ластану денгейін б/ты апат аймагы деп аталады.

Қоршаған ортаны коргаудын негізгі бағыттары негізгі занымен экологиялық кодексте белгіленген. Бұл заң мен кодекстесайкес табигат жане онын байланыстардыы ҚР халқының омири мен кизметин олардын экологиялык кауипсиздигин алеуметтик жагдайынын табиги негизи болып саналады. Зан мен кодекс казирги омир суретин жэне болашак урпактын муддеси ушин коршаган ортаны коргаудын экологиялык кукыктын экономикалык кауипсиздигин камтамасыз етуге шаруашылык негиздерин белгилейді. Сонымен катар экожуйеге зиянда әсерде болгызбауга алуан түрлікті сактаумен табигатты тиінді пайдалануга багытталган. Зан мен кодекстегі негізгі түсініктер. Коршаган орта- табиги обектилердин сонын имишде озара карым катынасы ауа суды топыракты эер койнауын осим мен жануарлар жуниесин климатты коса алгандагы табиги ресурстардын жанда жэне жиныс жиынтыгы. Коршаган ортаны коргау нысандары: жер, асер кайнауы, жер усти жэне асты сулары ауа орман осимдиктер мен жануарлар тірі агзалардын емдик коры табиги климат жердин озон кабаты осыган коса ерекше коргауга алынатын аймактар мен мем-к табиги корыктар. Ерекше коргауга алынган тереториялар-ерекше коргау тартиби белгиленген мем-к табиги корыктардын кешендери аян обектерлерде мыссалы жер су жэне олардын устиндеги ауе кеністігінің корыктары

Популяция -бір түрге жататын бірбірімен озара еркін будандасатын белгілі бір территорияны мекендейтін особьтар жиынтыгы. Популяция түрдуң табигаттагы элементарлы структурасы болып табылады. Популяцияда тіршілік үшін күрес, табиғи сұрыпталу жүріп отырады, нәтижесінде берілген жағдайда пайдалы болатын өзгерістері бар ұрпақтар өсіп жетіледі,дамиды. Осылайша, популяция бірнеше белгілері сипаттайды: олар популяцияның тығыздыңы саны туылымы олімі жас құрамы территорияда таралу және өсу типтері. Популяция тығыздығы ауданның не көлемнің белгілі өлшем бірлігіндегі особьтар санымен аныкталады.Популяция саны не популяциядагы особьтар саны әртүрлі түрлерде түрліші және белгілі бір шекте болады. Популяция туылымы түрдің ен алдымен эволюциялық орнымен онын биологиямен аныкталады.Популяциянын олімі белгілі уакыт кезеніндегі олген особьтар саны. Популяция-белгілі орта жағдайларына бейімделген түрлердің тіршілік ету формасы.

Эколог.мониторинг - колемі жағынан кішірігім аймактан жапандык маселеге дейінгі экожагдайды талдау бакылау жуйесі. Онын максаты табигатты коргау мен эколог.кауіпсіздіктердін шешімін кабылдауына корсету мен халыкты акпаратпен камтамасыз ету. Мониторинг багыты:

1. Бакылау нысаны алу

2. Алынган нысанды зерттеу

3. Зерттелген нысандар бойынша акпараттык моодель курастыру

4. Алынган нысаннын жагдайын багалау

5. Алынган акпаратты тутынушыга эеткізу

Міндеті:

1. Антропогендік әсерлердің көздерін бақылау