Ылыми зерттеудің философиялық және жалпығылыми әдістері.

 

Жеке басын куәландыратын құқық. Ой нысанының жеке заңына сәйкес өзгеріссіз қалуы тиіс, яғни А А болып табылады (А=А), онда А - ой. Заң екіойлылық және белгісіздікті жою, ұғымдар мен пайымдаулар барлық хабарламалар біржақты екенін талап етеді. Шамасы, сол ауызша құрылыстар әр түрлі мазмұнын жобалауы мүмкін, және, керісінше, сол идея түрлі тәсілдермен көрсетілуі мүмкін. Бірінші құбылыс омонимдер, екіншісі - синонимдер деп аталады.

Қайшылық заң келісімділік ойлау талабын білдіреді. Бір мезгілде бірі бекітіп және басқасы жоққа шығаратын болып табылатын екі шынайы мәлімдеме болуымүмкін емес.

Алып тасталған үшінші заңы - екі қарама-қайшы үкімдерінің бірі жалған және басқасы шынайы. Үшіншісі берілген емес.

Алып тасталған үшінші заңның маңыздылығы - ғылыми жұмысты жүргізу фактілер тұсаукесеріне келісімділігін қажет етеді және қайшылықтарға мүмкіндік бермейді.

Жеткілікті себептермен заң ғылыми қорытындылар талабының дәлелін білдіреді, сот шешімдері, төмендегідей қолданылу тұжырымдалған: әрбір шынайы идея жақсы себеп болып табылады.

Біз ғылыми жұмысында пайдаланатын кез келген ұсыныс шындық ретінде қабылданбас бұрын, ақталған болуы тиіс.

1. Тезистің жоғалуы.Тезисті тұжырымдап, оны ұмытып басқа тезиске өтеді, тура немесе жанап біріншісімен байланысатын, бірақ негізінен басқа ұстанымға.Сосын үшінші бір фактіні қозғайды, одан төртіншісіне солай жалғаса береді.Соңында бастапқы ойын жоғалтады, яғни не жайлы пікір таластырып жатқанын ұмытады.

2. Тезистің толық алмасуы.Нақты ұстанымды алға орналастыру арқылы, басқа бірдеңені дәлелдей бастайды,жақын немесе мағыналас яғни негізгі ойды алмастырады.Тезисті алмастыру түрі қулық болып табылады.

Басқа тезисті алмастыру түрі қате болып табылады, оны "логикалық диверсил" деп атайды.Кеңейтілген позицияны дәлелдеу немес жоққа шығаруға болмайтынын сезіп, орындаушы басқа нәрсеге талқыны аударуға тырысады, өте маңызды тұжырым болуы да мүмкін, бірақ бастапқы тезиспен тікелей байланысы жоқ.

3. Тезисті ішінара ауыстыру.Дәлелдеу барысында өзіндік тезисті түрлендіруге тырысып, өзінің бастапқы ортақ немесе тым өткір, асыра айтылған тұжырымын жіңішкертіп немесе жұмсартып көрсету.Аргументтерге мынадай талаптар қойылады:

-аргументтер тезистерге тәжірибесіз дәлелденуі тиіс;

-аргументтер жүйелі болуы тиіс;

-аргументтер жеткілікті болуы керек.

Дәлелдердің шындығын растау талабы, олардың дәлелдердің құрылысы іргетас рөлін атқаруын анықтауда.Бұл талаптардың бұзу екі қателікке әкеледі:

- "өтірік аргументке" яғни дәлел ретінде жоқ фактілерді пайдалану, болмаған оқиғаға сүйену тағы басқа;

- "болжау базасы" - дәлелдің растығы сенім орнатудан емес, тек болжанады.Бұл жағдайда дәлел ретінде дәлелденбеген немесе өз бетінше таңдаған позиция қолданылады.

Аргументтердің автономдық талаптары -дәлелдер (аргумент тер) тезиске тәуелсіз дәлелденуі тиіс.

Аргументтердің жүйелілігінің талаптары дәлелдер бір-біріне қарама-қарсы болуы тиіс.

Аргументтердің жеткілікті болу талаптары-аргумент дәлелденіп жатқан тезистің қажеттілігімен келіп датуы тиіс.Мұнда қажеттіліктердің екі түрі болады:

-аргументтердің жеткіліксіздігі;

-дәлелдің шектен шығуы.

Өте көп жағдайда мынадай қателіктер жіберіледі, аргумент пен тезистің арасында, логикалық байланыстың болмауы.Мұндай талаптарға сай келмейтін түрлерінің бірі- бір тар ауданнан екінші бір кеңдеу ауданға негіссіз өту.Келесі талаптарға сай келмейтін түрі - шартты айтылғаннан шартсыз айтылғанға өту.Ғылыми туындыда көптеген жағдайда дәлелдерден бас тартуға тура келеді.Сындарлы талқылаудан нысандарына байланысты ол мынадай тәсілдермен орындалуы мүмкін: тезистің сынынан, аргументтердің сынынан және демонстрацияның сығынан.

Бірінші тәсіл - тезис сыны (теріске шығару).Оның мақсаты - пропоненттің шығарған тезисінің дәрменсіздігін көрсету.

Тезистің мұндай теріске шығаруы тікелей немесе жанама болуы мүмкін.

Тікелей теріске шығару пайымдау түрінде салынады, "абсурдқа жеткізу" деп аталып кеткен.Мұндай жағдайда аргументация мынадай түрде өтеді; бастапқыда пропоненттің шығарылған болжамдарының растығын мойындауға болатынын сосын осыдан шығатын зеттеуді шығарады.

Зерттеулермен фактілерді салыстырғанда объективті мәліметтерге қарама - қарсы болып шықса оларды дәрменсіз деп табады.Осының негізінде қорытынды шығарады,тезистің дәрменсіздігін мәлімдейді,жалған зерттеулер әрдайым оның түбірінің жалғандығын растайтын принципке сүйене отырады.

Аргументация процесінде тікелей теріске шығару талқандау функциясын орындайды.Оның көмегімен тезистің дәрменсіздігін көрсетеді,орнына ешқандай идея алға тартпай-ақ.

Жанама теріске шығару басқа жолмен салынады.Оппонент қарама- қарсы беттің тезисін тікелей талдамауы мүмкін,аргументтерді тексермей-ақ, пропонентті демонстрацияламай.Өзінің тезисінің мұқият және жан-жақты екендігіне назар аудартады.

Егер аргументтері түбегейлі болса,оның ізінен екінші қадам жасайды- пропоненттің тезисінің жалған деген тұжырымға келеді.Мұндай теріске шығару тек мынадай жағдайда ғана қолданылуы мүмкін,егер тезис және антитезис "үшіншісі болуы мүмкін емес" деген принциппен реттелген жағдайда, яғни екі дәлелденіп жатқан тұжырымдаманың біреуі ғана шындық болса.

Екінші бұзу тәсілі бұрынырақ дәлелденген дәлелді- "аргументтердің сыны".

Тек аргументтердің (дәлелдер) ғана қолдануға болады,осы шындық сенімсіздік тудырмаған жағдайда.

Егер оппонентке аргументтердің жалғандығын немесе күмәнділігін көрсете алса, онда пропоненттің позициясы айтарлықтай төмендейді, себебі мұндай критика (сын) тезистің дәрменсіздігін көрсетеді.Аргументтің сыны фактілердің анық көрсетпегендігіне сүйенуі мүмкін, статистикалық мәліметтердің қорыту тәртібінің екі ойлылығы, эксперттің беделдігіне күмән келтіру,осы эксперттің қорытындысына пропонент арқа сүйеген.

Дәлелді күмәндар дәлелдердің дұрыстығына қажеттілікпен тезиске аударылады, осындай дәлелдерден (аргументтерден) шығатын,сондықтан ол да күмәнді болып бағаланады, өздігінен дәлелдеуді қажет ететін.

Үшінші теріске щығару тәсілі- демонстрация критикасы.Бұл жағдайда пропоненттің тұжырымдауында аргументтермен тезистердің арасында логикалық байланыстың жоқтығы көрсетіледі.Тезис аргументтен шықпаған жағдайда ол ауада "қалқып" қалады және негіссіз болып есептеледі.