Сабақтың тақырыбы: Тағамтану ғылымы

 

ТЫҢДАЛЫМ

1-тапсырма. Тыңдаңыз, айтыңыз. Жаңа сөздермен танысыңыз:

тамақтану –подача

адам ағзасы – организм человека

қажеттілік – нужда

күш-қуат – мощь, сила

дұрыс тамақтану – правильное питание

денсаулық негізі – основа здоровье

ағза – организм

уақытылы тамақтану – вовремя питание

тағам өнімдері –пищевые продукты

жеміс-жидектер – овощи и фрукты

дәрумендер–витамины

ОҚЫЛЫМ

2-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұндаңыз:

Тамақтану – адам ағзасы үшін аса маңызды қажеттілік. Біздің денсаулығымыз көбінесе қалай тамақтануымызға байланысты. Адам күш-қуат жұмсайды, соны қалпына келтіру үшін дұрыс тамақтану керек. Дұрыс тамақтану – денсаулық негізі.

Өткен кезеңнің данышпан адамдары «Біз тамақтану үшін өмір сүрмейміз, өмір сүру үшін тамақтанамыз» деген. Дұрыс тамақтану дегеніміз бұл аз-аздан әртүрлі тамақтарды қабылдау. Ағза үшін жұмыс атқарады, сондықтан уақытылы тамақтануды талап етеді. Ағзада қоректік заттар қарапайым заттарға ыдырайды да, қуат бөліп шығарады.

Тағам өнімдері өсімдік және жануартекті болады. Өсімдіктекті тағамдарға: жемістер мен көкеністер, нан, қант, өсімдік майы жатады. Жануартекті тағамдарға: ет, жұмыртқа, ірімшік, сүзбе, балық, құс еті, сары май жатады.

Тамақты жеткіліксіз, артық мөлшерде ішу ағза үшін зиянды.

Балалардың күнделікті тағамында жеміс-жидектер, дәрумендер көп болуы тиіс. «Витамин» терминін американ ғалымы Казимир Фуик ойлап тапқан. Ол күріш дәнінің сыртындағы қабықшасын ағзаға қажетті деп есептеп, «vita» сөзі(өмір) мен «амин» сөзін қосып, витамин деп атаған.

А витамині сәбізде, алмада көп болады, ол көздің көруін жақсартады. Орамжапырақта С витамині көп, оның көмегімен тістердің мықты және әдемі қалпында сақталады. Салат жапырағында болатын В витамині ұйқыны жақсартып, көңіл-күйді көтереді. Адам белгілі бір мөлшерде күніне 4-5 рет уақытылы тамақтану қажет.

3-тапсырма. Сұраққа жауап беріңіз:

1.«Ас – адамның арқауы» дегенді калай түсінесіздер?

2. Дұрыс тамақтану дегеніміз не?

3. Тамақтанудың негізгі ережелерін ата?

4. Қандай тағам түрлерін білесіздер?

5. Дұрыс тамақтанбағаннан қандай аурулар пайда болады?

ЖАЗЫЛЫМ

4-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін аударып, сөйлем құрастырыңыз

Крепкий иммунитет, здоровый образ жизни, крепкое здоровье, ежедневная зарядка, вечерная прогулка,физические нагрузки, правильное питание, саблюдение диет, здоровый сон, режим сна, режим питания, чистый воздух.

5-тапсырма. Көп нүктенің орнына берілген сөздерді қойыңыз:

Кешке біздің үйге... келеді. Анамның дайындаған тамақтары... ашады. Сыйлы қонақтарға әрине... асылады. Піскен соң етті... қояды (тағамдар, тәбетіңді,ет, турайды, қонақтар,дастарханға)

 

6-тапсырма. Жақшаның ішіндегі сөздердің дұрыс нұсқасын жазыңыз

Мен асханадан (алманың, қуырдақтың, алманың) шырынын іштім. Бұл асхананының (тағамдарының, асыдың, судың) дәмі ерекше жақсы. (кофе, шайдың, сорпаның) түсі қызыл. Ана отырған (Әсетнің, Әсеттердің, Әсеттің) жолдасы ма? (тамақдың, асның, тамақтың) қандай түрлерін ұнатасыз?

 

7-тапсырма. Сөйлемдерді қазақ тіліне аударып, ілік септіктегі сөздерді теріп жазыңыздар:

Вкус этого супа. Фрукты нашего сада. Запах свежего лука. Домашняя еда.Вкусные булочки. Вчерашний хлеб. Восточные блюда. Национальные

блюда.

 

8-тапсырма. Ілік септігінің жалғауларын қойыңыз дар:

Асхана... тағамдары, сорпа... дәмі, ас... тұзы, палау... сәбізі, ет... сорпасы, шай... түсі, мәнті... түрлері, үй... дастарханы, тағам... мерзімі

 

9-тапсырма. Қазақ тіліне аударып, сын есімдерден салыстырмалы шырай түрін жасаңыздар:

Большой, вкусный, интересный, дорогой, дешевый, теплый, жаркий, добрый, зеленый, красный, сочный, жидкий, твердый, мягкий, соленный, кислый, сладкий.

СӨЙЛЕСІМ

10-тапсырма. Берілген сұхбатты түсініп оқыңыз

Асылхан: Сәлеметсіздер ме! Хал-жағдайларыңыз жақсы ма? Шетелге дайындықтарыңыз қалай?

Баянсұлу: Сәлеметсіз бе! Рахмет, жақсы.

Сәкен: Рақмет, Аллаға шүкір, бәрі жақсы. Дайындық жүріп жатыр. Жақында «Болашақ» бағдарламасы бойынша үш елге оқуға кетеміз. Темірхан, сіз Англияға, Баянсұлу – Германияға, мен – Сингапурге.

Асылхан: Біз шетелге барғанда, білім алып, ол елдің мәдениетін үйренумен қатар, өз еліміздің де мақтан етер бай тарихымыз бен бүкіл рухани құндылықтарымызды ала баруымыз керек. Қазақстан Республикасының азаматы деген атқа лайық болуымыз қажет қой.

Баянсұлу: Иә, шетелге Қазақ елінің сәлемін жеткізіп,қазақтың дастарханынан да дәм ала барайық.

Асылхан: Бұл – табылған ақыл. Шетелдіктерді қазақтың бай дастарханынан дәм татқызып, ұлттық тағам түрлерімен таныстырайық.

Сәкен: Өте дұрыс! Қазақтың ұлттық дастарқанынан дәм ала бару – қазақтың танымын, қазақтың болмысын таныту деген сөз. Өйткені «қазақ дастарханы» деген ұғымда тек тамақ түрлерінің атауы ғана берілмейді. Мұнда тұтас ұлттың адамгершілік рухы танылады.

Асылхан: «Қазақ дастарханы» – ұлтымыздың «Қонақ келсе – құт» принципіне негізделген, Әз Тәукенің «Жеті жарғысында» бекітілген, Дала даналығындағы:

    Қонақ келсе есікке,

    Жүгіре шық, кешікпе.

    Жүгіре шықпасаң, есікке,

    Кесір болар несіпке, – деп пайымдалған өмірлік ұстанымдар жүйесін танытады.

Баянсұлу: «Қазақтың ұлттық дастарханы» – керемет материалдық, асқақ рухани байлықтың, адамгершіліктің нәзік те терең тамырларынан сусындаған танымның жинақталған бейнесі ғой.

Сәкен: Олай болса, мен Сингапурге қазақтың құрты мен ірімшігін ала кетемін. Ауылда апманың құртты қалай дайындалғаны есіме түсіп отыр. Құрт – қой, сиыр сүтінен әзірленетін тағамның бір түрі ғой. Ашыған сүттен іркіт жинап, қазанға құйып қайнатып, суыған соң қапшыққа салып суын сорғытады, сосын әртүрлі үлгіде жасап кептіреді. Құртты жақсы көрмейтін қазақ жоқ.

Асылхан: Сүттен алынатын түрлері көп-ақ. Мысалы, қаймақ – сүттен алынады. Қаймақтың да түрлері бар: піскен қаймақ, шикі қаймақ, кілегей қаймақ, бал қаймақ. Бал қаймақ – бал қосып қоюлатылған қаймақ.

Сүттен де түрлі тағамдар әзірленеді. Мысалы: сарысу, ақлақ, уыз т.б.

Сарысу – ірімшіктің сары суына қант қосып қайнатады.

Баянсұлу: Мен Германияға барған кезімде қазақтың ұннан жасалатын тағамдарын дайындап, дастарханнан дәм ұсынамын. Ұннан мынадай ұлттық тағамдар дайындалады:

Қазанжаппай – ұннан қамыр илеп, оны жұқалап, дөңгелек етіп жасайды да ыстық қазанға жапсырады. Піскен соң үстіне май, не қаймақ жағады.

Нан салма – етке салатын 2-3 нан жайманы суға қайнатып алады да алдын- ала сары майға қуырылған жұмыртқаны үстіне салып дайындайды.

Қолдама – сүтке немесе сорпаға иленген нанды майлы сорпаға салып пісіреді.

Бүркеме – жаңа піскен ақ ірімшікті қамырға орап, бетіне май жағып, табаға салып, қоламтада пісіреді.

Асылхан: Бәрекелді! Баянсұлу, ұннан жасалатын мұндай тағам түрлерін қайдан үйрендің?

Баянсұлу: Мен ауылда әжемнің қолында өстім ғой. Әжем маған қазақтың ұлттық тағамдарын дайындау жолдарын кішкентай күнімнен үйреткен.

Сәкен: Солай ма? Мен де ауылда өстім. Атам маған халқымыздың сонау ықылым заманнан бері ең негізгі тағамы – ет жайлы көп нәрсені үйретті. Әрбір қазақ етті табаққа тарту жолдарын білу керек.

Баянсұлу: Қазақтың қасиетті дастарханында асты ішіп-жеп болған соң, ас қайырып, бата берген. Бұл – халық даналығының бір көрінісі. Бұл дәстүрімізді де таныстыруды ұмытпайық. Өйткені бата беру – ақ ниетпен туған жарқын салт. Ол жамандықтан қашық болуға үндейді. Бата-тілектің көркемдік бояу-өрнектері, мазмұн байлығы уақыт рухына сай өңделіп отырады. Бата – ізгі тілек. Одан халықтың алдағы уақыттан кұткен үміт, арманы көрінеді. Бата-тілектің ұлағатты үлгісі үлкен, тәрбиелік мәні зор.

Сәкен: Қазақ халқы ізгі тілек, ақ бата арқылы мақсат-мұратқа жетуге болады деп сенген. Сондықтан халық «батаменен ел көгереді, жаңбырменен жер көгереді» деп даналық сөздері арқылы тұжырымдай отырып, үлкендерден бата алуды мұрат санаған.

Асылхан: Олай болса, Сәкен, Баянсұлу, келесі жылы, осы жерде кездесейік. Шетелдіктердің қазақтың ұлттық дастарханы жайлы пікірлерін ортаға салып, бөлісейік.

Сәкен: Жақсы, келістік.ссол күнге аман-есен жетейік.

Баянсұлу: Ақ жол!