Жалпы еңбек өтілін есептеу тәртібі

Жалпы негіздер бойынша жасына байланысты зейнетақыны тағайындау үшін, жоғарыда атап өткеніміздей, белгілі бір жасқа толу және белгілі бір ұзақтықтағы еңбек стажының болуы кажет.

Жеңілдетілген негіздер бойынша жасына байланысты зейнетақы еңбек стажының жалпы ұзақтығы болған жағдайда немесе жасқа да, еңбек стажының ұзақтығына да талаптар бір мезетте төмендетілген жағдайда зейнетке заңда көзделгеннен ертерек шығуға мүмкіндік береді. Жеңілдетілген зейнетақылық қамсыздандыру құқығын бес және одан да көп балаларды туған және оларға 8 жасқа толғанға дейін күтім жасаған көпбалалы аналар иеленеді. Бұл ретте аталған құқық тек туған балаларға катысты ғана туындайды. Асырап алған балалар туған балаларға теңестіріледі. Ал өгей ұлдар мен өгей қыздар туған балаларға теңестірілмейді.

Жасына байланысты зейнетақылардытағайындау үшін арнайы заңды негіздер азаматтардың кейбір санаттарына, мысалы Чернобыль апатынан, Семей полигонындағы ядролық сынақтардан зардап шеккен азаматтарға бағытталған.

Асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақының түсінігі қайтыс болған асыраушысының отбасының еңбекке жарамсыз мүшелерін материалдық қамсыздандырудың кажеттігімен байланысты. Асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақы ретінде асыраушысының қайтыс болуына орай қайтыс болған тұлғаның асырауында болған, оның отбасының еңбекке жарамсыз мүшелеріне тағайындалатын ай сайынғы төлемдерді атауға болады. Асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақының мөлшері кайтыс болған тұлғаның жалақысына пара-пар келеді.

Асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақының басты айырмашылығы - ол тірі кезінде отбасының асыраушысы болған қайтыс болған тұлғаның зейнетақы алуға құкығына тәуелді. Өлім бұл тұлғаның отбасын оның жұмысынан түсетін табыстардан айырады. Осындай кезде мемлекет адамгершілік көрсете отырып, асыраушысынан айырылуына байланысты өмір сүру көзінен айырылған отбасына зейнетақы түрінде көмек көрсетеді. Отбасы мүшелерінің зейнетақыларының мөлшері қайтыс болған тұлғаның жалақысына байланысты болады. Бұл ретте асыраушының коғамға пайдалы қызметі өз сипаты бойынша әртүрлі болуы мүмкін, алайда ол зейнетақылык қамсыздандырудың талаптарына жауап беруі тиіс (яғни, бұл еңбек қызметі, әскердегі, ішкі істер органдарындағы қызмет, оқу, мемлекеттік немесе қоғамдык міндеттерді, азаматтық борышты орындау және т.б. болуы мүмкін). Аталған жағдайларда заң қайтыс болған асыраушының еңбек қызметінің ұзақтығына, әскердегі, ішкі істер органдарындағы қызметіне белгілі бір талаптар кояды. Асыраушының өлімнің де, кейбір кездері өлім уақытының да мәні болады.

Асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақы алуға құқылытұлғалар санаттары және мұндай зейнетақыны тағайындау жағдайлары заңдарда анықталған. Ескеріп өтетін жайт, біздің елімізде асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылык қамсыздандыруға жататын отбасы мүшелерінің ең кең тізімдерінің бірі таралған. Көптеген шетелдерде асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақы алуға құкылы тұлғалардың қатарына қайтыс болған тұлғаның ері (зайыбы) мен балалары ғана жатқызылған.

Жалпы еңбек өтілін офицерлерге, прапорщик, ішкі істер оргадары құрамының қызметкерлерінің, ҚР –ның әділет министрлігі жүйесіндегі қылмыстық атқару жүйесі.

Асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылар қайтыс болған тұлғаның асырауында болған, оның отбасының еңбекке жарамсыз мүшелеріне қатысты тағайындалады. Бұл ретте ескеріп өтетін бір жайт, қайтыс болған тұлғаның әкесі, анасы, әйелі, күйеуі қайтыс болған тұлғаның асырауында болмаса да, зейнетақылық  жасқа толған кезде аталған зейнетақыны алу құкығын иеленеді. Егер тұлғаның хабар-ошарсыз кеткені белгіленген тәртіп бойынша дәлелденсе, хабар-ошарсыз кеткен асыраушысының отбасы қайтыс болған асыраушының отбасына теңестіріледі.

Асыраушысынан айырылуына байланысты еңбек зейнетақысы асыраушының еңбек стажының ұзақтығына, оның өлімінің себебіне және уақытына (тұлғаның қасақана қылмыстық әрекетті жасаған немесе өз денсаулығына қасақана зиян келтірген жағдайларын коспағанда) қарамастан тағайындалады. Мұндай жағдайларда асыраушысынан айырылуына байланысты әлеуметтік зейнетақы тағайындалады.

«Мүгедектік» сөзінің орысша баламасы «инвалидность» сөзі латынның «іпуаіісіиз» сөзінен туындаған және «әлсіз, күші жоқ» деген мағынаны білдіреді.

С.Т.Ожеговтың сөздігінде мүгедек «аурудың, жарақаттың салдарынан еңбекке қабілетін жоғалтқан адам» деп анықталған (Ожегов С. Т. Соч. С.214). В.Дальдың сөздігіне сәйкес, мүгедек - бұл «қызметке қабілетсіз әлсіз, жарақаттанған адам»* (Даль В. Толковый словарь живого великорусского языка. М.9164., т.2. С.99). Шетелдік сөздері сөздігінде мүгедек «аурудың, жарақаттың немесе дамуындағы туа біткен кемшіліктердің салдарынан өз кәсібі бойынша жұмыс істеуге қабілетсіз адам» ретінде анықталған (Словарь иностранных слов.М. 1988, с. 190). Медициналық әдебиеттерде мүгедектік ретінде «еңбекке қабілеттің созылмалы аурудың, жарақаттың немесе патологиялык жағдайдың салдарынан бұзылуы немесе мардымсыз шектелуі» түсініледі (Краткая медицинская энциклопедия в 3 тома. \ Под ред.Б.В.Петровского. М., 1989, т.1 с.523).

Сонымен, медицина өкілдерінің пікірінше, созылмалы аурудың, жарақаттың немесе патологиялық жағдайдың салдарынан адам толығымен немесе ішінара еңбекке жарамсыз болуы мүмкін, яғни жоғарыда аталған себептердің нәтижесінде адам өзінің еңбек, кәсіби міндеттерін орындай алмайды. Мұндай жағдайларда медицина органдары тұлғаға мүгедектікті тағайындайды.

Бұдан шығатын қорытынды, мүгедектік ретінде медициналық органмен куәландырылған, өмір сүруді шектеуге әкеп соққан қандай да бір аурудың, жарақаттың немесе кемшіліктің салдарынан адамның денсаулығының тұрақты түрде бұзылуы. Бұл ретте өмір сүруді шектеу ретінде  келесідей ағза функцияларын толығымен немесе ішінара жоғалтуы түсініледі:

- еңбек қызметіне қатысты қабілеттер, яғни өзі дербес, өз әрекеттері арқылы және лауазымдық талаптарға сәйкес еңбек міндеттерін орындау қабілеті;

- өзі дербес жүріп-тұру қабілеті, яғни тұрмыстық және еңбек жағдайларында тепе-теңдікті ұстай отырып, кеңістікте бөтеннің көмегінсіз жүріп-тұру қабілеті;

- өзіне-өзі қызмет көрсету қабілеті, яғни бөтеннің көмегінсіз өмірлік қажеттіктерді, ағзаның физиологиялық функцияларын және санитария мен гигиена талаптарын дербес қанағаттандыру қабілеті;

- қарым-қатынасқа түсу қабілеті, яғни адамдармен мақсатты байланыстарды орнықтыру, ақпаратты беру, қабылдау және түсіну қабілеті;

- өз жүріс-тұрысына бақылау жасау қабілеті, яғни әлеуметтік-тұрмыстық нормаларды ескере отырып, сыртқы және ішкі тітіркендіргіштерге мақсатты түрде жауап беру қабілеті.

Мүгедектікті тағайындауды медициналық-әлеуметтік сараптамалық комиссия (МӘСК) жүзеге асырады. Медициналық-әлеуметтік сараптамалық комиссияға өмір сүрудің және еңбекке қабілеттің тұрақты түрде шектелуінің белгілеріне ие және әлеуметтік қамсыздандыруды қажет ететін тұлғалар жібереді. Медициналық-әлеуметгік сараптамалық комиссия ағза функцияларының, аурудың, жарақаттың немесе туа біткен кемшіліктің салдарынан тұрақты түрде бұзылуын дәлелдейтін диагностикалық емдеу, сауықтыру шараларының негізінде ағзаның жағдайын жалпы бағалаудан да жүргізіледі.

Медициналық-әлеуметтік сараптамалық комиссияға науқас адамдарды денсаулық қорғау мекемелері немесе халықты әлеуметтік қорғау органдары жолдайды. Жолдамада науқас адамның денсаулық жағдайы туралы, ағза функцияларының бұзылуы туралы және жүргізілген емдеудің нәтижелері туралы мәліметтер көрсетілуі тиіс.

Медициналық-әлеуметтік сараптамалык комиссия келесі міндеттерді орындауытиіс:

- мүгедектіктіоның себептерін және туындау уақытын анықтау;

- еңбек жарақатының немесе кәсіптік аурудың салдарынан еңбекке қабілетті жоғалтудың дәрежесін анықтау.

Медициналық-әлеуметтік сараптамалық комиссия тұлғаның тұрғылықты жері бойынша немесе денсаулық қорғау мекемесіне бекітілген жерде жүргізіледі.

Егер медициналық көрсетулер бойынша азамат куәландыруға өзі дербес келе алмайтын болса, онда медициналық-әлеуметтік сараптамалық комиссия куәландырылатын тұлғаның үйінде немесе ол емделуде жатқан емдеу мекемесінде жүргізіледі.

Мүгедектіктің себептерінің қатарында жалпы науқастану, еңбек жарақаты немесе кәсіптік ауру, туғаннан орын алған мүгедектік, әскери қызметшілер үшін - Отанды қорғау немесе әскери қызметтің өзге де міндеттерін орындау кезінде алынған жаралану, зақым немесе соғыста болуымен байланысты ауру және т.б. орын алуы мүмкін.

Мүгедектікті белгілеу үшін негіздер болып мыналар табылады:

1) аурудың  жарақаттың немесе кемшіліктердің салдарынан ағза функцияларының тұрақты түрде бұзылуы,

2) өмір сүру қабілетінің толығымен немесе ішінара бұзылуы, яғни қабілеттердің немесе еңбекпен айналысу мүмкіндіктерінің шектелуі, сонымен қатар өзіне-өзі қызмет көрсету, жүріп-тұру, қарым-қатынасқа түсу, оқу, өзіне-өзі бақылау жасау, кеңістікте қозғалу және т.б. қабілеттерін жоғалту немесе бұл қабілеттердің шектелуі;

3) әлеуметтік қамсыздандыру шараларын алудың қажеттігі. Аталған негіздердің тек біреуінің болуы мүгедектікті белгілеу үшінжеткілікті негіз бола алмайды.

Мүгедектікті белгілеген күн болып, азаматтың барлық қажетті құжаттарды қоса отырып, өтінішін медициналық- санитарлық сараптамалық комиссияға берген күні саналады.

Еңбек сіңірген жылдары — бұл қызметкерлердің жекелеген санаттарының арнайы еңбек стажының ерекше түрі, олар кәсіптік (жалпы емес) еңбекке қабілеттің жоғалуына және заңдарда белгіленген жасқа дейін зейнетке шығуына байланысты тұлғаға жеңілдетілген жағдайларда зейнетақылық қамсыздандыруға құқық береді.

Еңбек сіңірген жылдарға да жалпы еңбек стажының сипаттары тән, алайда еңбек стажының бұл түрінің өзінше бір ерекшеліктері де бар.

Еңбек сіңірген жылдарын есепке алу кезінде зейнетақы белгілі бір жасқа толумен байланысты емес, ал қызметкерлердің кейбір жекелеген санаттарының белгілі бір уақыттан соң өздерінің кәсіптік қасиеттерін жоғалтуына және белгіленген зейнетақы жасына дейін өз мамандығы бойынша толыққанды жұмыс істей алмауына орай тағайындалады. Сол себепті, оларға зейнетақы мамандығы бойынша жоғалған кәсіптік еңбекке қабілетін ішінара өтеу ретінде тағайындалады.

Еңбек сіңірген жылдары бойынша мемлекеттік зейнетақылық қамсыздандыру бұрыннан бар. Еңбек стажының бұл түрі шамамен алғанда ХХ-ғасырдың 20-жылдарының ортасында, кәсіптік әскери қызмет пайда болған кезеңде енгізілген.

Қазіргі кезде норма-жеңілдік ретіндегі еңбек сіңірген жылдары қызметкерлердің көптеген санаттарына, алайда негізінен әскери қызметшілерге, құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне және т.б. қатысты қолданылады. Бұл жөнінде төменде толығырақ айтып өтеміз.

Бақылау сұрақтары:

1. Жалпы еңбек өтіліне кіретін уақыт кезеңі

2. Жалпы еңбек өтілін есептеу тәртібі

3. Жалпы еңбек өтілін офицерлерге, прапорщик, ішкі істер оргадары құрамының қызметкерлерінің, ҚР –ның әділет министрлігі жүйесіндегі қылмыстық атқару жүйесі.

27. Лекция тақырыбы: Орталықтан еңбекке қабілетсіз азаматтарды зейнетақылық қамсыздандыру.

 

Жоспары:

1.Еңбекке қабілетсіз азаматтардың зейнетақылық қамсыздандыру түсінгі.

2. Зейнетақылық төлемдердің басқа ақшалай төлемдердің айырмашылығы.

3. ҚР зейнетақы реформасы

Лекцияның мақсаты: Қазіргі кезде зейнетақы қандай да бір себептермен еңбекке қабі-летін жоғалтқан, белгіленген жасқа толуына, мүгедектігіне, асыраушысынан айырылуына және т.б.

Лекцияның мәтіні: