Леуметтік қамсыздандыру құқығының сала жүйесі және ғылым жүйесі.

Әлеуметтік қамсыздандырудың жалпыға ортақтығы және қол жететіндігі. Бұл қағида ең алдымен ҚР Конституциясының нормаларына негізделеді оның 28-бабы әрбір азаматқа жасына байланысты науқастанған жағдайда мүгедектігіне байланысты, асыраушысынан айырылуына байланысты және т.б. жағдайларда әлеуметтік қамсыздандыруды кепілдейді. Сонымен қатар, әлеуметтік қамсыздандыру жалпыға ор-тақтық қағидасы теңдік конституциялық қағидасына негізделеді, бұл қағидаға сәйкес мемлекет жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, тегіне, мүліктік және лауазымдық жағдайына, тұрғылықты жеріне, дінге көзқарасына, сенімдеріне, қоғамдық бірлестіктерге қатысына, сонымен қатар басқа да жағдайларға қарамастан, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарының теңдігін кепілдейді.

Әлеуметтік қамсыздандыруда бұл қағида тек еңбекпен немесе қоғамдық жұмыспен айналысқан ғана емес, сонымен қатар жұмыс істемеген азаматтардың да (мысалы, жетім балалар, мүгедектер, жұмыс істемеген қарт адамдар әлеуметтік зейнетакы алуға құқылы) зейнетақы алу құкығына ие болатынынан көрініс табады.

Сонымен қатар, жалпыға ортақтық қағидасы әлеуметтік қамсыздандыру құқығын тек Қазақстан Республикасының азаматтары ғана емес, соған коса, егер заңдарда және халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, Қазақстан Республикасының аумағында тұрақтытұратын шетелдік тұлғалар мен азаматтығы жоқ тұлғалар да иеленетіндігінен көрініс табады.

Әлеуметтік қамсыздандырудың қол жететіндік кағидасы әлеуметтік қамсыздандырудың жекелеген түрлерін тағайындау, беру және төлеу тәртібін бекітетін нормалардан өз көрінісін табады. Әлеуметтік қамсыздандырудың бүкіл жүйесі адамға - әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түрін алушыға мейлінше жақындау үшін кұрылған. Әдетте, қамсыздандыру тұлғаның жұмыс, оқу, қызмет орны немесе тұрғылық-ты жері бойынша жүзеге асырылады. Әлеуметтік қамсыздандырудың жекелеген түрлері тікелей үйде де жүзеге асырылуы мүмкін. Оларға әлеуметтік қызмет көрсету, медициналық көмек, зейнетақыларды үйге әкеліп беру және т.б. жатады.

Әлеуметтік қамсыздандыру түрлерінің жан-жақтылығы және көптүрлілігі. Бұл қағида мемлекеттің өз азаматтарына олар қажет ететін кез келген жағдайларда көмек көрсететінін білдіреді. Бұл қағиданың мазмұны қоғамның дамуына қарай тұрақты түрде өзгеріп тұрады. Егер алғашқыда әлеуметтік қамсыздандыруға құкықтың туындау негіздері тек еңбекке қабілетін жоғалтуды, кәрілікті және жесірлікті қамтыса, кейінірек әлеуметтік-экономикалық жағдайлардың өзгеруіне және өркениеттің дамуына қарай бұл тізім әлдеқайда кеңейе түсті. Әрбір адамның әлеуметтік қамсыздандыруға құқығын бекіткен Адам құқықтарының Жалпы Декларациясы (1948 ж.) мұндай негіздерге тек кәрілікті, еңбекке қабілетін жоғалтуды, жесірлікті ғана емес, сонымен қатар жұмыссыздықта да және адам өзіне тәуелсіз жағдайларда өмір сүру көзін жоғалтып алған кездерді де жатқызады. Соған коса, Декларация әлеуметтік қамсыздандыру үшін дербес негіз ретінде ана болу мен балалықты да жаткызады.

Қазақстан Республикасы мұндай жағдайлардың қатарына келесі негіздерді жатқызады: кәрілік, мүгедектік, еңбекке уакытша жарамсыздық, асыраушысынан айырылу, жұмыссыздық, бала туу, адамның өлімі, медициналық көмекті және емделуді, ем-дәрілік көмекті, протездік-ортопедтік көмекті, көлік құралын немесе жүріп-тұру құралын кажет ету, еңбек жарақаты және кәсіби науқас, кедейлік, балаларды отбасында тәрбиелеу, ана болу және әке болу. Соңғы кездері әлеуметтік қамсыздандыруға негіз болып табылатын жаңа жағдайлар да пайда болды - экологиялық тұрғыдан қолайсыз жағдайларда өмір сүру, Чернобыльдағы құтқару жұмыстарына қатысу, интернационалдык борышты өтеу, иммундық тапшылық вирусын жұқтыру және т.б.

Әлеуметтік қамсыздандыру негіздерінің көптігімен оның түрлерінің көптігі тығыз байланысты ол азаматтарға әлеуметтік қамсыздандыруды ақшалай (зейнетақылар, жәрдемақылар, өтемақылар) және заттай нысанда (азық-түлік, дәрі-дәрмек, киім, жүріп-тұру құралдары, мүгедектер, балалар үшін техникалык кұралдар жэне т.б.) белгілеуден және іс жүзінде беруден, жеңілдіктер (көлік кұралдарында, санаторийлық курорттық емделуге қатысты және т.б.) ұсынудан көрініс табады.

Әлеуметтік қамсыздандыру ел экономикасының қалыптаскан деңгейіне сэйкес мөлшерде беріледі. ҚР Конституциясы адамды, оның құқыктарын және бостандықгарын ең жоғарғы құндылық ретінде таниды.

Мемлекетте адамды жаксы деңгейде қамсыздандыру көп жағдайда ел экономикасының даму деңгейіне тәуедді болып келеді. Мемлекет өз азаматтарына өзінде бардан артықты бере алмайды. Сол себепті, мемлекеттің өз азаматтарына кепілдей алатын қамсыздандырудың кандай да бір нормаларына бекіту кажет.

Қазіргі кезде әлеуметтік қамсыздандырудың стандарты ретінде өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері алынған. Қазақстан Республикасының «Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері туралы» заңына сәйкес өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері жалақының мөлшерін және жасына байланысты зейнетақының ең төменгі мөлшерін, сонымен қатар жәрдемақылар мен өзге де әлеуметтік төлемдердің мөлшерлерін анықтау үшін негіз болып табылады.

Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшері ретінде бір адамға қажетті ең төмеңгі ақшалай табыс түсініледі.

Өмір сүру деңгейінің төменгі мөлшерін еңбек және халықты әлеуметтік қорғау жөніндегі уәкілетті орган және статистика жөніндегі уәкілетті орган ең төменгі тұтынушылық қажеттіктер тұрғысынан есептейді. Бұлайша есептеу азық-түлікті тұтынудың ғылыми негізделген физиологиялық нормалары бойынша жүргізіледі және тоқсан сайын республика бойынша және аумақтар бойынша орташа алғанда мыналарға сәйкес есептеледі:

1) әрбір адамға;

2) халықтың жыныстық-жастық топтары бойынша.

Ең төменгі тұтынушылық  кәрзеңкесі мыналардан тұрады:

1) азық-түлік кәрзеңкесінен;

2) азық-түліктен басқа тауарлармен қызметтерге арналған шығындардан.

Қазақстан Республикасының «Өмір сүру деңгейініңтөменгі мөлшері туралы» заңында «кедейліктің шегі» түсінігіне анықтама берілген. Кедейліктің шегі ретінде адамның ең төменгі қажеттіктерін қанағаттандыру үшін қажет, республикада экономикалық мүмкіндіктерге сай белгіленетін табыстың шегі танылады. Кедейліктің шегі, сонымен катар, Қазакстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіп бойынша республика деңгейінде және аумақтарда тоқсан сайын анықталады.

Кедейлік шегі көмекке мұқтаж азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету үшін негіз болып табылады.

Әлеуметтік қамсыздандыру осы мақсаттар үшін арналған қаражат есебінен жүзеге асырылады. Қазіргі кезде (яғни, 2045 жылға дейін) әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік қаражат есебінен де, арнайы қаражат - мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қаржысы есебінен де, сонымен қатар, әлеуметтік қамсыздандыру мен қайырымдылықтың қосымша нысандарын жасау есебінен де жүзеге асырылуы мүмкін.

Әлеуметтік қамсыздандырудың мемлекеттік қаржысы екі деңгейдегі бюджет қаржысы есебінен қалыптасады. Әлеуметтік қамсыздандырудың көптеген түрлері қоғам мүшесі ретіндегі адамға оның еңбек қызметіне бар-жоқтығына қарамастан беріледі. Сол себепті, мемлекеттік әлеуметтік қамсыздандыру бюджеттен қаржыландырылады-әлеуметтік зейнетақылар, балаларға берілетін жәрдемақылар, әлеуметтік кызмет көрсету мекемелерінде әлеуметтік қызмет көрсету, мүгедектерді жүріп-тұру құралдарымен қамтамасыз ету және т.б.

Әлеуметтік қамсыздандыруды қаржыландырудың мемлекеттік емес кайнар көздеріне Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорларының қаржысы жатады.

Әмбебаптық қағидасы тиісті әлеуметтік мәнге ие жағдайлар (ауру, жұмыссыздық, кәрілік, еңбек жарақаты, көпбалалық, жүктілік және босану, мүгедектік, асыраушысынан айырылу және т.б.) туындаған жағдайда барлық азаматтарды қамсыздандырудан көрініс табады. Ескеріп өтетін жайт, жаңа экономикалық жағдайлар біздің еліміз үшін жаңа кауіптер мен тәуекелдердің туындауына әкеп соқты. Үйсіздік, балалардың қаңғыбас болуы, техногендік және табиғи апаттар, қолайсыз экологиялық жағдайлар әлеуметтік қамсыздандырудың қазіргі кезгі жүйесінде күн санап үлкен орын алуда және бұлар да әлеуметтік түрғыдан шешуді және әлеуметтік корғауды кажет етеді.

Кешенділік кағидасы заңдарда белгіленген барлық әлеуметтік мәнге ие жағдайлар туындаған жағдайда әлеуметтік қамсыздандырудың кепілденетінін және өзгенің жәрдем көрсетуіне мұктаж азаматтардың қажеттіктерін мейлінше толығымен қанағаттандыру мақсаттарында бір мезетте әлеуметтік қамсыздандырудың бірнеше түрін (төлемдер, қыз-мет көрсету, жеңілдіктер) алуды білдіреді.

Әлеуметтік қамсыздандыруды әлеуметтік мәнге ие жағдайлардың негізінде түрлерге бөлу қағидасы. Әлеуметтік қамсыздандыруды беру негіздерге қарай түрлерге бөлінеді.

Түрлерге бөлудің келесі түрлерін ажыратады:

1) субъектілік-әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түрі берілетін белгілі бір субъектінің белгілі бір сипаттамаларына қарай. Түрлерге бөлу жыныс (еркектер мен әйелдер үшін зейнетке шығудың әртүрлі жасы), мемлекет алдындағы белгілі бір еңбегі (¥лы Отан соғысының ардагерлері және еңбек ардагерлері үшін жеңілдіктер), белгілі бір қызмет түрімен айналысу (әскери қызметшілер, мемлекеттік қызметшілер үшін еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар), денсаулық жағдайы (еңбекке уакытша жарамсыздық, мүгедектік) сияқты белгілер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін;

2) аумақтық - қандай да бір әлеуметтік қамсыздандыруға құқық беретін қызметтің кай жерде (қандай табиғи жағдайларда) жүргізілгеніне байланысты. Мысалы, биік таулы аймақтағы, Семей полигонынан зардап шеккен аумақтардағы жұмыстар;

3) салалық - әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түріне құқық беретін еңбек қызметі халық шаруашылығының қандай саласында жүзеге асырылатынына байланысты (шахтерлерді, ауыр және қауіпті өндірістердің қызметкерлерін және т.б. әлеуметтік қамсыздандыру).объектілік-әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түрі берілетін белгілі бір субъектінің белгілі бір сипаттамаларына қарай.

Түрлерге бөлу жыныс (еркектер мен әйелдер үшін зейнетке шығудың әртүрлі жасы), мемлекет алдындағы белгілі бір еңбегі (¥лы Отан соғысының ардагерлері және еңбек ардагерлері үшін жеңілдіктер) белгілі бір қызмет түрімен айналысу (әскери қызметшілер, мемлекеттік қызметшілер үшін еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар), денсаулық  жағдайы (еңбекке уакытша жарамсыздық, мүгедектік) сияқты белгілер бойынша жүзеге асырылуы мүмкін;

2) аумақтық - қандай да бір әлеуметтік қамсыздандыруға құқық беретін қызметтің қай жерде (қандай табиғи жағдайларда) жүргізілгеніне байланысты. Мысалы, биік таулы аймақтағы Семей полигонынан зардап шеккен аумақтардағы жұмыстар;

3) салалық - әлеуметтік қамсыздандырудың қандай да бір түріне құқық беретін еңбек қызметі халық шаруашылығының қандай саласында жүзеге асырылатынына байланысты (шахтерлерді, ауыр және қауіпті өндірістердің қызметкерлерін және т.б. әлеуметтік қамсыздандыру).

Экологиялық нормалары бойынша жүргізіледі және тоқсан сайын республика бойынша және аумақтар бойынша орташа алғанда мыналарға сәйкес есептеледі:

1) әрбір адамға;

2) халықтың жыныстық-жастық топтары бойынша.

Ең төменгі тұтынушылық кәрзеңкесі мыналардан тұрады:

1) азық-түлік кәрзеңкесінен;

2) азық-түліктен басқа тауарлармен қызметтерге арналған шығындардан.

Қазақстан Республикасының «Өмір сүру деңгейініңтөменгі мөлшері туралы» заңында «кедейліктің шегі» түсінігіне анықтама берілген. Кедейліктің шегі ретінде адамның ең төменгі қажеттіктерін қанағаттандыру үшін қажет, республикада экономикалык мүмкіндіктерге сай белгіленетін табыстың шегі танылады. Кедейліктің шегі, сонымен катар, Қазакстан Республикасының Үкіметі белгілейтін тәртіп бойынша рес-публика деңгейінде және аумақтарда тоқсан сайын анықталады.

Кедейлік шегі көмекке мұктаж азаматтарға әлеуметтік көмек көрсету үшін негіз болып табылады.

Әлеуметтік қамсыздандыру осы мақсаттар үшін арналған қаражат есебінен жүзеге асырылады. Қазіргі кезде (яғни 2045 жылға дейін) әлеуметтік қамсыздандыру мемлекеттік қаражат есебінен де, арнайы қаражат - мемлекеттік және мемлекеттік емес зейнетақы қорларының қаржысы есебінен де, сонымен қатар, әлеуметтік қамсыздандыру мен қайырымдылықтың қосымша нысандарын жасау есебінен де жүзеге асырылуы мүмкін.

Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесі туралы айтпастан бұрын, құқық саласының жүйесі, ғылым жүйесі, оқу пәнінің жүйесі, заңдар жүйесі сияқты әртүрлі түсініктерді айқын ажыратып алған жөн. Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы, кез келген құқық саласы сияқты, өзін құрайтын белгілі бір зандылықтарға және элементтерге негізделген өз жүйесіне ие.

Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы, кез келген құқық саласы сияқты - қоғамдық қатынастардың белгілі бір тобын реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы. Бұл құқықтық нормалар өзара белгілі бір байланыста болады және түрлі институттарды құрайды. Сол себепті, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының жүйесі - бұл белгілі бір, ғылыми негізделген кезектілікте орналасқан, объективті түрде өзара байланыста болатын құқықтық институттар мен нормалардың жиынтығы. Бұл жүйенің элементтері болып мыналар табылады: құқық нормасы, институтшілік құрылым, институт, кешенді институт, салашық.

Құкық нормалары жүйенің бастапқы құрамдас бөліктері болып табылады, өзіндік ішкі құрылымға ие және мынадай үш элементтен тұрады: гипотеза, диспозиция және санкция. Гипотеза осы норманың қандай кездерде әрекет ететінін білдіретін жағдайлардың тізімінен тұрады. Диспозиция жүріс-тұрыс ережелерінің мәні мен мазмұнын көрсетеді. Санкция осы құқықтық норманың талаптарын орындау (немесе орындамау) кезіндегі қолайлы немесе қолайсыз салдарды көрсетеді.

Құқық нормалары пәндік белгісі бойынша бірігеді және институттарды, институтшілік құрылымдарды және кешенді институттарды құрайды.

Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының негізгі институттары болып мыналар табылады: еңбек стажы, зейнетақылар, жәрдемақылар, жеңілдіктер, өтемақылар, әлеуметтік қызмет көрсету. Аталған институттар құқықтық нормалардың аса ірі бірлесулері болып табылады және, өз кезегінде, әлдеқайда ұзақ құрылымдық бірліктерге - инсти-тутшілік құрылымдарға бөлінеді. Мысалы, жәрдемақылар институты өз ішінде келесі құрылымдардан тұрады: балалары бар тұлғаларға берілетін жәрдемақылар, еңбекке уақытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақы, жерлеуге байланысты берілетін жәрдемақы және т.б. Зейнетақы институты жасына байланысты зейнетақы, еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақы, әлеуметтік зейнетақылар және т.б. сияқты құрылымдардан тұрады.

Әлеуметтік қамсыздандыру құкығының кейбір институттары кешенді сипатқа ие, себебі олар әртүрлі құқық салаларының нормаларын біріктіреді. Мысалы, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының кешенді институттарының қатарына зейнетақылар институты жатады, себебі олар мыналардан тұрады: қаржылық құқыққа жататын нормалардан (зейнетақылардытөлеу мақсатындақұрылатын тиісті зейнетақы қорларын қалыптастыруға қатысты қатынастарды реттейді); әлеуметтік қамсыздандыруға жататын нормалардан (қартайғанда, асыраушысынан айырылғанда, мүгедектік жағдайында және заңдарда көзделген өзге де жағдайларда халықты материалдық қамсыздандыруға қатысты қаты-настарды реттейді); әкімшілік құқыққа жататын нормалардан (зейнетақымен қамсыздандыруды басқаруға және ұйымдастыруға қатысты қатынастарды реттейді); азаматтық құқыққа жататын нормалардан (мемлекеттік емес зейнетақы қорларының шарттарын жасасу жэне орындауға қатысты қатынастарды реттейді).

Мұндай кешенді институттардың болуы құқық саласының құрылымына тек институттар мен институтшілік құрылымдар ғана емес, сонымен қатар, салалық сияқты құқықтық нормалардың ірі бірлесулері де кіреді. Нақты айтар болсақ, әлеуметтік қамсыздандыру құқығында зейнетақылық құқық сияқты салалық бөліп қарастырады.

Зейнетақымен қамсыздандыру құқығы ғылымының жүйесі - бұл әлеуметтік қамсыздандыру саласына кіретін қоғамдық құбылыстардың кешені туралы ғылыми білімдердің, көзқарастардың және ойлардың жүйесі. Ең алдымен, ғылым құқық саласының өзін құқық жүйесі ретінде зерттейді. Екіншіден, ғылым осы саланың туындау тарихын және даму алғышарттарын зерттейді. Үшіншіден, халықаралық-құқықтық нормаларға ғылыми талдау жасау Қазақстан Республикасы немесе КСРО ратификациялаған не ратификацияламаған халықаралық Конвенцияларда, пактілерде, шарттарда, келісімдерде бекітілген әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы халықаралық стандарттың деңгейі туралы түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді. Төртіншіден, ғылым басқа елдердегі әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің қалыптасу және дамуыныңжалпы заңдылықтары мен бағыттарын және бұл мемлекеттердегі әлеуметтік қамсыздандыруға қатысты катынастарды құкықтық реттеудің ерекшеліктерін зерттейді. Бесіншіден, объективтік, шынайы тұжырымдар ретіндегі ғылыми зерттеу нәтижелері әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы жэне өзге салалардағы құқықтық ережелердің мазмұнын анықтауға бағытталған. Осылай, әлеуметтік қамсыздандыру құкығы ғылымының пәні осы саланың пәніне қарағанда әлдеқайда кең екені туралы қорытынды жасауға болады.

Басқаша айтар болсақ, «Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы» оқу курсының жүйесі - бұл үш бөліктен (жалпы, ерекше және арнайы) тұратын құқықтық нормалардың ғылыми негізделген түрлері және құрылымы.

Әлеуметтік қамсыздандыру құкығының жалпы бөліміне әлеуметтік қамсыздандыру құқығы саласының пәнін, әдісін және міндеттерін, кеңістіктегі және тұлғалар шеңбері бойынша күшін, әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтық қатынастарды, кұқықтық қатынастардың туындау, өзгеру және тоқтатылу негіздерін, олардың объектілерін, әлеуметтік қамсыздандыру құқығының қағидаларын, жүйесін және қайнар көздеріне сипаттайтын нормалар жатады.

Жалпы бөлім мыналарды көрсететін нормалардан тұрады:

• қағидалар мен міндеттер;

• азаматтардың әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы негізгі құқықтары;

• мемлекеттің, зейнетақылық корлардың және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының әлеуметтік қамсыздандыруды құқықтық реттеуге қатысты құзыретін ажырату.

Әлеуметтік қамсыздандырудыц ерекше бөлімі осы құкық саласының келесідей жекелеген институттарын зерттейді: еңбек стажы, зейнетақымен қамсыздандыру, жәрдемақылармен қамсыздандыру, жеңілдіктер, өтемақылар жәнет.б. Ерекше бөлім азаматтарға әлеуметгік қамсыздандырудың әртүрлі түрлерін ұғынудың жағдайлары мен тәртібін, олардың мөлшерін реттейді. Ерекше бөлімнің нормалары жекелеген институттарды құрайды (мысалы, жасына байланысты зейнетақылар -бір институт; асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақылар -екінші институт және т.б.). Әлеуметтік қамсыздандыру құқығының ерекше бөлімінің құрылымын келесідей көрсетуге болады (институттар бойынша):

• азаматтарды жасына карай әлеуметтік қамсыздандыруға құқықтарын қорғау және сақтау;

• жасына байланысты зейнетақылар;

• мүгедектігі бойынша зейнетақылар;

• еңбек сіңірген жылдары үшін төленетін зейнетақылар;

• әлеуметтік зейнетақылар;

• асыраушысынаи айырылуына байланысты зейнетақылар;

• еңбек зейнетақыларын тағайындаудың, есептеудің және төлеудің тәртібі;

• қарттарға және мүгедектерге әлеуметгік қызмет көрсету;

• жұмыссыздығына байланысты жәрдемақылар;

• еңбекке уакытша жарамсыздығына байланысты жәрдемақылар және т.б.

Оқу курсының арнайы бөлімінде әлеуметтік қамсыздандыру саласындағы құқықтық қатынастарды халыкаралық-құкықтық реттеудің мэселелері, сонымен қатар шетел мемлекеттерінің халықты әлеуметтік қамсыздандыруға қатысты заңдары қарастырылады.

Бақылау сұрақтары:

1. Еңбек өтілінің құқықтық мәні және оның түрлері.

2. Жалпы еңбек өтілі.

3. Жалпы еңбек өтіліне кіретін уақыт кезеңі.

4. Жалпы еңбек өтілін есептеу тәртібі.

5. Жалпы еңбек өтілін жеңілдік түрде есептеу.

6. Жалпы еңбек өтілін растау тәртібі.

7. Үздіксіз еңбек өтілі.

8. Үздіксіз еңбек өтілін есептеу ерекшеліктері.

9. Арнайы еңбек өтілі.

10. Азаматтардың кейбір санаттарын зейнетақылық қамсыздандыру және әлеуметтік жеңілдіктің беру кезіндегі еңбек түрлерін аралас қолдану.

 

23. Лекция тақырыбы: Әлеуметтік қамсыздандыру құқығы жөніндегі шараларды қаржыландыру.

 

Жоспары:

1. ҚР бюджет жүйесінің жалпы сипаттамасы.

2. Республикалық бюджетті қалыптастыру тәртібі және еңбекке қабілетсіздік азаматтарды қаржыландыру.

3. Жергілікті бюджет әлеуметтік қамсыздандыру құқығы жөніндегі шараларды

Қаржыландырудың қайнар көздері.

Лекцияның мақсаты: Мемлекеттік бюджет қоғам және мемлекет тыныс-тіршілігіндегі рөлі мен маңызы Қазақстан Республикасының нарықтық дамуы мен егемендігінде көрініс тауып отыр.

Лекцияның мәтіні:

       1. ҚР бюджет жүйесінің жалпы сипаттамасы

Қандай болмасын мемлекеттік болмысы мен өсіп-дамуын, өркениеті мен әлеуметтік – экономикалық ахуалын оның орталықтандырылған қаржылық ресурсы (ақша қоры) – мемлекеттік бюджетіне, осы бюджеттің қоғамдық-маңызы бар мүдделерге байланысты атқаратын рөліне қарап сипаттауға болады.

       Қазақстан Республикасы Конституциясының 2- бабының, 1- тармағында “Қазақстан Республикасы - Президенттік басқару нысанындағы біртұтас мемлекет” деп айтылған. Демек, унитарлық мемлекеттің бюджеттік құрылысы біздің елдегідей екі деңгейден - республикалық бюджеттен және жергілікті мемлекеттік басқару органдарының құзырындағы жергілікті бюджеттен тұрады.

       Мемлекеттік бюджет қоғам және мемлекет тыныс-тіршілігіндегі рөлі мен маңызы Қазақстан Республикасының нарықтық дамуы мен егемендігінде көрініс тауып отыр.

       Мемлекеттік бюджет нарықтық-экономика саясатын айтарлықтай жүргізуге, индустриалдық – инновациялық даму стартегиясын, ауылдық аумақтарды дамыту бағдарламасын, экономика салаларындағы құрылымдық түрлендіруді іске асыруға септігін тигізетін, ал, бюджеттік құқық пен салықтық құқық әлеуметтік-экономикалық, мәдени және саяси - әкімішілік даму аясына қуатты ықпал ететін негізгі тетіктер болып табылады.

       Демек Қазақстан Республикасындағы біте қайнасқан қоғамдық және мемлекеттік мүдделерді қаржыландырудың қайнар тұлғаны, мемлекеттік қаржы – қаражаттардың жүйеленген ағыны мемлекеттік  бюджет болып табылады. Қазақстан Республикасындағы республикалық және жергілікті бюджеттер мемлекеттің бюджет жүйесінің материалдық тірегі, қаржы жүйесінің орталық буыны, Қазақстан Республикасы мемлекеттігінің атрибуты және оның егемендігінің қаржылық негізі болып саналады, сондай-ақ мемлекеттік бюджет арқылы жалпы ұлттық өнімнің тиісті қаржылық заң актілерінде көзделген бөлігі қайта бөлініп, қоғамның әлеуметтік – экономикалық игілігіне пайдаланылады.

       2. Республикалық бюджетті қалыптастыру тәртібі және еңбекке қабілетсіздік азаматтарды қаржыландыру.

Мемлекеттік бюджеттің кірістеріне тек Қазақстан Республикасының тиісті заң актілерінде белгіленген салықтар мен басқа да міндетті төлемдер жатады.

       Қазақстан Республикасы бюджеттік жүйесінің ауқымында ұдайы жүзеге асырылатын мемлекеттік басқару басымда тұрғыдан республикалық бюджет пен жергілкті бюжеттердің салықтық түсімдерін нақтылы айқындауды, сондай-ақ аталған бюджеттердің салықтық кірістері бөлігін жоспарланған көлемде қалыптасыруды көздейді.

       Мемлекеттік салық әкімшілігін жүргізу аясындағы салық органдарының жүйесі републикалық бюджетке және жергілікті бюджеттерге байланысты барлық салықтық мән-жайларды тәртіптендіруге, реттеуге, салық салу мәселелерін шешуге, салық жүйесінің механизмдері арқылы републикалық және жергілікті бюджеттердің салықтық кірістерібөлігін тапшылықсыз қалыптастыруға ат салысады. Республикалық және жергілікті бюджеттердің салықтық түсімдері аясындағы салықтық қатынастар ауқымы әдетте салықтық-құқытық реттеу құзырында болады. 

       3. Жергілікті бюджет әлеуметтік қамсыздандыру құқығы жөнідегі шараларды