Еңбектік және өндірістік қатынастар

ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫ.

1. Лекция тақырыбы: Еңбек құқығының түсінігі және пәні, әдісі.

Жоспары:

1. Еңбектік қызмет және еңбектік қатынастар.
2. Еңбектік және өндірістік қатынастар.
3. Әлеуметтік – еңбек қатынастар.

Лекцияның мақсаты: Еңбек бұл – еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой, рухани қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет.

Лекцияның мәтіні:

Еңбектік қызмет және еңбектік қатынастар

Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес адамның және азаматтың маңызды құқықтары мен бостандықтарының қатарына ҚР “Қазақстан Республикасындағы «Еңбек туралы» заңында бұл заңның реттейтіні тура аталып көрсетілген.

       Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар. Еріксіз еңбекке соттың үкімі бойынша не төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында ғана жол беріледі. Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек ету жағдайына еңбегі үшін нендей бір кемсітусіз сый ақы алуына сондай-ақ жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғалуға құқығы бар (ҚР Конституциясының 24 бабы). ҚР Еңбек туралы заңында осы заңның ҚР-дағы азаматтардың еңбек бостандығына қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыру арасында туындайтын еңбек қатынастарын реттейтіні көрсетілген. Еңбек құқығын оқу пәні және құқық саласы ретінде қарастырмастан бұрын еңбек және құқық сөздерінің түп-төркінен көз жүгірткен жөн болар. Жалпы алғанда құқық адамдардың әр түрлі қоғамдық қатынастардағы жүріс-тұрыстарын реттейді, яғни тәртіптейді, қалыпқа келтіреді, нормаларға сәйкестендіреді. Еңбек құқығы аталуының өзі бұл құқық саласының еңбек пен байланысты қоғамдық қатынастарды яғни еңбек қатынастарын (еңбек үрдісінде туындайтын қатынастарды) және еңбек қатынастарынан туындайтын өзге де қатынастарды реттейтінін көрсетеді. Еңбек бұл – еңбек өнімін алу үшін адамның дене, ақыл-ой, рухани қабілеттерін жұмсау арқылы жүзеге асатын мақсатты қызмет. Еңбек дене, ақыл-ой, рухани қабілеттерден туындайды да, олардың нәтижесінде материалдық, рухани және санаткерлік құндылықтар жасалады. Еңбек жеке шаруашылықта, бау-бақшада, үйге және өзге де жерлерде жүзеге асырылуы мүмкін. Мұндай еңбекпен адамдардың басым көпшілігі бала кезінен айналысады. Алайда, еңбектің бұл түрі еңбек құқығымен реттелмейді.

       Сондай еңбектің қандай түрлері еңбек құқығымен реттеледі?

       Көп жағдайда еңбек бірлескен немесе ұжымдық сипатты иеленеді. Ірлескен еңбектің нәтижесінде адамдар қоғамдық еңбек қатынастарына қатысады. Мұндай жағдайда еңбектің екі түрін ажыратып алған жөн: Өз игіліне бағытталған жеке еңбек және жалданбалы еңбек. Дәл осы жалданбалы еңбек жұмыс беруші мен қатынаса түсуді еңбек құқығы реттейді.

Еңбектік және өндірістік қатынастар

Сонымен қатар, меншік иелері мен меншік иесі емес тұлғалардың ұжымдық еңбегін көздейтін еңбектің үшінші түрі аралас нысандағы еңбек те болады. Ескертіп өтетін бір жай, еңбек құқығы тек жалданбалы еңбекке негізделетін еңбек қатынастарын ғана реттейді. Дербес еңбекке негізделген еңбек қатынастары (меншік иелерінің еңбегі) еңбек құқығының пәніне кірмейді. Мұндай қатынастарға жалданбалы қызметкерлердің еңбегін пайдаланбайтын жеке еңбек қызметі, меншік иесі кәсіпкерлердің, еңбек кооперацияларының қызметі және т.б. қызмет жатады. Мысалы, азамат жеке, дербес еңбек қызметімен айналысып, заңды тұлғаны құрамастан дәріхана, дүкен, шаш тараз және т.б. орындарды ашып, қызметкерді жалданбастан  өзі дәріханасында, дүкенінде, шаша таразында жұмыс істесе.Жазушының, ғалымның, өнертапқыштың қоғамдық коорперациядан тыс жүзеге асырылатын еңбегі де еңбек құқығының саласына жатпайды. Алайда егер жазушының немесе ғалымның еңбегі журнал редакциясының немесе ғылыми мекеменің еңбек ұжымында еңбек шартының шеңберінде жүзеге асырылатын заң онда бұл қатынастар еңбек құқығы мен ретттелетін еңбек қатынастарына айналады. Бірақ, қарулы күштерге ішкі істер органдарында, шекералы әскерде, ішкі және сыртқы барлауда әскери міндеттін өткеру еңбек құқығның пәніне жатпайды. Олар әкімшілік құқықтың пәнін құрайды. Аталаған органдардағы қызмет қарапайым жұмыс пен еңбек қатынастарынң шеңберінен шығып кетеді. Бұл қызмет мемлекеттің қорғаныс функциясын орындаумен байланысты. Сонымен еңбек құқығының пәні болып, тек еңбек емес, сонымен қатар еңбек үрдісіндегі еңбек қатынастары және олардан туындайтын еңбекке қатысы бар қатынастарда табылады.Қазіргі қазақстандық құқық салаларының ішіндегі еңбек құқығы басты орындардың бірінде, өйткені ол қоғамдық еңбек қатынастарын реттейді.Еңбек құқығының пәні деп ұжымдық еңбекті ұйымдастырудағы өндірістік қатынастарды және оған тығыз байланысты қарым-қатынастарды айтады.

       Әлеуметтік – еңбек қатынастар

Еңбек құқығының пәніне жататын қоғамдық қарым - қатынастардың түрлері туралы қазіргі қолданыста жүрген ғылыми басылымдағы, оқу құралдарындағы пікірлер алуан түрлі, өйткені нарықтық экономика жағдайында өмірге прогрессивтік жаңа еңбек қатынастары келеді. Бұл қоғамдық қарым-қатынастардың пайда болуы олардың бір-бірімен байланысы еңбекті ұйымдастырудағы ерекшеліктеріне, оның мазмұнына байланысты. Қазіргі кезде еңбек құқығының қатынастары бұрынғыдай тек жұмыскер мен мемлекеттік кәсіпорын, мекеме, ұйым арасындағы қатынастар емес жаңа жағдайда заңға сәйкес меншік түріне байланысты заңды тұлалар мен жеке адамдар арасындағы еңбек қатынастары.Жаңа жағдайда пайда болған барлық еңбек құқығының қатынастары мынадай топтарға жіктеледі: Бірініші топқа бұрынан қалыптасқан мемлекет меншігіне байланысты пайда болған еңбек құқығы қатынастарын жатқызуға болады. Мемлекеттік кәсіпорындардағы еңбек қатынастарын құқықтық реттеудегі басты қағида ол мемлекет тарапынан басқаруда еңбек ұжымының өзін-өзі басқарумен тығыз байланыстыру.

       Екінші топқа кооперативтік, акционерлік заңды ұйымдастырудың меншігіне негізделген еңбек қатынастары кіреді. Меншіктің әр түріне негізделген шаруашылық серіктестіктер акционерлік қоғамдардың моделімен жұмыс істейді, бұлардың құрылтайшылары мемлекеттік, коорперативтік, қоғамдық кәсіпорындар, шетелдік фирмалар мен азаматтар болады, сондықтан бұл саладағы еңбек қатынастары нормативтік құқықтық актілермен, кәсіпорын Жарғысымен және құрылтай құжаттарымен анықталады. Еңбек қатынастарына түсуші тараптардың құқықтық жағдайы және еңбек шарттарында (контрактілерінде) қарастырлып, толықтырылады. Азаматтардың өз меншігінен пайда болған еңбек қатынастары үшінші топты құрайды. Мұны екі түрге бөлуге болады: жеке іскерлік және еңбек шаруашылығы түріндегі ұйымдық іскерлік. Бірінішісі – жеке адамның өз еңбегіне негізделген, сондықтан бұл жағдайда еңбек қатынастары тумайды, оны азаматтық және салық заңдары реттейді. Екіншісі - меншік иесі өз меншігінен табыс алуды көздеп отбасы мүшелерінің еңбегін біріктіреді және жұмыс күшін жалдайды.

Бақылау сұрақтары:

1.Еңбектік қызмет және еңбектік қатынастар.

 2.Еңбектік және өндірістік қатынастар.

3. Әлеуметтік- еңбектік қатынастар.

4. ҚР-ның Констиутциясындағы еңбек мәселелері.

5.Еңбекті құқықтық реттеу механизімінің түсінігі және құрылымы.

2. Лекция тақырыбы: Еңбек құқығының түсінігі және пәні, әдісі.

Жоспары:

1. ҚР Конституциясындағы еңбек мәселелері.
2. Еңбек құықығының қағидаларының мәні.
3. Еңбектік қатынастарды құқықтық реттеу аясында қағидалардың жіктелуі, мазмұны.

Лекцияның мақсаты: Еңбек құқығы еңбек қатынастарымен қатар  қатынастардан туындайтын және олармен тығыз байланысты қатынастарды да реттейді.

Лекцияның мәтіні:

1. ҚР Конституциясындағы еңбек мәселелері.

Еңбек құқыығының пәнін құрайтын барлық қатынастарды қарастырып өтелік:

       1. Негізгі қатынастар – жұмыс берушінің (ұйым, жеке кәсіпкер) қызметкердің еңбекке қабілетін (оның жұмыс күшін, білімін, дағдыларын және т.б.) пайдаланумен байланысты еңбек қатынастары шарттық және ақылы негізде жүзеге асырылады. Қызметкер өз еңбегі үшін алдын-ала белгіленген нормалар (тарифтер) бойынша жалақы не ұйым табысының бөлігін алады, ал, жұмыс беруші өзіне қажетті еңбек өнімін алады. Еңбек қатынастарына қызметкер және жұмыс беруші өз еркі бойынша қатысады. Еңбек құқығы қатынастарын қызметкерлердің жұмыс берушімен өз жұмысын мұқияторындауға, ал жұмыс беруші оған жалақыны жүйелі түрде төлеуге міндетті. Еңбек қатынастары келесі ерекше белгілермен сипатталады.

       а) Еңбек үрдісінде туындайды және дамыйды. Қызметкер өзіне жүктелегн белгілі бір еңбек функциясын орындайды. Ал, бұл функция тұрақты сипатқа ие және соңғы нәтижемен аяқталмайды. Яғни еңбек қатынастары бұл ұзақ уақытқа созылатын қатынастар. Өзге құқықтық қатынастарда мысалы еңбек пен байланысты азаматтық құқықтық қатынастарды орындаушыға нақты бір тапсырма беріледі. Ол бұл тапсырманы орындаған соң барлық міндеттемелер де тоқтатылады. Яғни құқықтық қатынастар тамамдалады.

       ә) Еңбек қатынастары бұл нәтижесінде жұмыс беруші еңбек өнімін ал, қызметкер еңбек шартының жағдайларына қарай белгілі бір ақы алатын ақылы қатынастар.

       б) Еңбек қатынастары ерік білдірудің белгісі болып табылады. Яғни, еңбек және еңбек қатынастары мәжбүрлі түрде жүзеге асырылмайды. Ал, қызметкер мен жұмыс беруші өз қалаулары бойынша  еңбек жағдайын және т.б. таңдай алады. Еңбекті таңдау кезіндегі ерік білідіруге дәлел ретінде қызметкердің жұмысқа тұрардағы өтінішті өз қолымен толтыратыны және жұмыс берушінің осы өтінішке қол қоя отырып, қызметкерді қызметке алу туралы еркін білдіруін келтіруге болады.

       в) қызметкердің еңбек тәртібіне бағына отырып еңбек ұжымына қосылуын білдіреді. Бұл дегеніміз еңбек белгілі бір ішкі еңбек тәртібінде жүргізіледі. Ішкі еңбек тәртібінің ережелерінде еңбек ұжымы мүшелерінің бірлескен қызметінің жағдайлары және тәртібі белгіленеді. Ішкі еңбек тәртібінің өзіне тән элементі болып қызметкердің еңбек қызметі үрдісінде жұмыс берушінің, тікелей басшылықтың өкіміне бағынуы табылады.Бұл элемент еңбекпен байланысты өзге қоғамдық қатынастарда көрініс таппайды. Бұл кезде орындаушы еңбек режиміне бағынуға емес, өнімді уақытылы және сапалы дайындауға міндетті. Мысалы қысқа мерзімді жалдау шарты бойынша адвокат, аспаз немесе құрылысшы жұмысқа тартылған кезде жұмысты орындаушының өзі немесе оның бригадасы істей ме, олар жұмыс уақытында әлде түнде жұмыс істей ме және осы сияқты жағдайлар жұмыс беруші үшін аса маңызды емес, оны толғандыратын басты мәселе - жұмыстың уақытылы және сапалы орындалуы;

       г) еңбек қатынастары ерекше заңды түрде – еңбек шартымен, келісіммен, лауазымға сайлау туралы актімен байланысты;

       д) мамандығына, біліктілігіне, лауазымына қарай жұмысқа тікелей қатысудың қажеттігімен байланысты;

       е) Жұмысқа іс жүзінде қабылданған кезден басталады. Еңбек құқығы қатынастарында жұмысқа қабылдау бұйрықпен рәсімделеді және қызметкерді кәсіпорының штатына тұрақты, уақытша немесе маусымдық жұмысқа алумен жүзеге асырылады.Еңбекпен байланысты өзге де қатынастарда жұмысты орындаушы штатқа алынбайды. Мұндай жағдайда тапсырыс беруші үшін еңбек үрдісіне қарағанда еңбектің нәтижесі маңыздырақ болады;

       ж) қызметкерге оны жұмыстан босату жөнініде бұйрық жарияланған және оның қолына еңбек кітапшасы берілген кезде тоқтатылады.

1.        Еңбек құқығының қағидаларының мәні.

Еңбек құқығы еңбек қатынастарымен қатар  қатынастардан туындайтын және олармен тығыз байланысты қатынастарды да реттейді.

1. Еңбек ұжымының жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы еңбек - әлеуметтік сауалдар бойынша қатынастары. Олар негізінен өндірісті ұйымдастыру және ұжымды басқарумен байланысты, сонымен қатар нақты ұйымдағы еңбек жағдайына қызметкерлерге жағдай жасаудың материалдық - тұрмыстық және мәдени нысандарын жақсартуға, ұйымның қорын ұтымды пайдалануға, еңбекті нормалауға және қызметкерлердің ұжымдық және жеке мүдделерін көздейтін өзге де мәселелерге байланысты болады. Бұл еңбек қатынастары жеке және ұжымдық еңбек шартының негізінде туындайды. Осы шарттар тараптардың расында белгілі бір еңбек қызметін жүзеге асыруға қатысты өзара міндеттемелерінің туындауын да негіз болып табылады. Бұл қатынастар еңбек құқығының басты пәні – еңбек қатынастарына қатысты қызметкерлердің рөлі атқарады және еңбек қатынастарын ұйымдастыруға, оларды нақты бір қоғамдық еңбек коорперациясының шеңберінде басқаруға бағытталған;

       2. Кәсіподақ органының қызметкерлердің мүдделерін қорғау, еңбекке ақы төлеу және әлеуметтік кепілдіктер мәселелері бойынша жұмыс беруші және оның басшылығымен арасындағы қатынастары;

        3. Азаматтарды жұмысқа орналастыруға және жұмыс іздеп жүрген азаматтарды жұмыспен қамтуды қамтамасыз етуге қатысты қатынастар.  Бұл қатынастардың азаматтардың өздерінің қабілетіне және кәсіби дайындығына сай жұмыс табу мақсатында, жеке мүдделері мен қоғамдық қажеттіліктерді ескере отырып, мемлекеттік органдарға жүгінумен қатысты туындайды. ҚР-да жұмысқа орналастыру жөніндегі органдар жүйесінің болуы азаматтардың еңбекке қатысты конституциялық құқығын жүзеге асыруға жағдай жасайды. Әсіресе, азаматтар жұмыссыз қалған жағдайда жұмыс іздеуге немесе өздерінің жаңа мамандығы бойынша кәсіби дайындықтан өтуге қатысты қиындықтарға ұшыраған кезде олардың рөлі ерекше.

       4. Қадағалау және бақылау органдарының жұмыс берушімен еңбек заңдарын және еңбекті қорғауды сақтау мәселесіне қатысты қатынастары. Бұл қатынастар құзіретті органдардың ұйымдарда еңбекті қорғау жөніндегі заң шығарушылық және өзге де нормативтік актілердің және еңбек туралы заңдардың, қауіпсіздік техникасының және еңбектің өзге де қауіпсіз жағдайларының сақталуына қадағалау жасау қызметі барысында туындайды.

       5. Өндірісте кадрларды дайындау немесе біліктілікті көтеруге қатысты қатынастар. Бұл қатынастар азаматтардың жеке, бригадалық немесе курстық білім алу кезінде жұмыс мамандықтарын алумен қатысты туындайды. Әдетте мұндай білім алмастан бұрын олар дербес жұмыс істеумен айналысады. Бұл қатынастардың  мазмұнын жай еңбектің өзі емес, белгілі бір мамандыққа және біліктілілікке оқыту құрайды. Олардың мақсаты бағыттылығы кәсіби білім алу арқылы азаматтарды білікті қызметкерлер ретінде дайындауды қамтамасыз етуден көрініс табады. Кәсіби дайындыққа қатысты қатынастардың туындауы азаматардың ұйыммен шарт жасаумен байланысты. Бұл шарт арқылы тараптар өздеріне кәсіби білім алуға қатысты өзара міндеттемелерді қабылдайды. Кадрларды кәсіби дайындауға қатысты қатынастардың ұзақтығы белгілі бір мерзіммен шектеледі. Оқуды нәтижелі аяқтаған сайын азаматтар біліктілік емтихандарын тапсырады. Оларға тиісті мамандық пен біліктілік беріледі, бұдан соң жұмыс берушінің бұйрығы мен немесеөкімімен олар дербес жұмысқа алынады және еңбек қатынастарының толық құқылы қатынастарына айналады;

       6. Жеке немес ұжымдық келіспеушіліктерден туындайтын еңбек дауларын шешуге қатысты қатынастар. Бұлар қызметкерлердің еңбек жағдайларын және еңбек заңдарының нормаларын белгілеу мәселелеріне қатысты реттемеген келіспеушіліктерді еңбек дауларын қарайтын органдардың шешуімен байланысты туындайды. Бұл қатынастардың қатысушылары болып бір жағынан қызметкер – жұмыс беруші, еңбек ұжымы - жұмыс беруші табылса, екінші жағынан - еңбек дауларын қарау жөніндегі орган табылады. Бұл қатынастар іс жүргізушілік сипатқа ие, себебі олар еңбек дауларын шешудің материалдық жағына емес, оны шешудің мәселесіне қатысты болады. 

1.        Еңбектік қатынастарды құқықтық реттеу аясында қағидалардың жіктелуі, мазмұны.

Еңбек құқығының міндеттері, ең алдымен, еңбекті  құқықтық реттеудің мақсаттарына – еңбектің тиімділігін арттыруға, еңбек жағдайын жоғары деңгейінің жетуге, қызметкерлердің құқықтарын жан-жақты қорғауға бағытталған.

Еңбек құқығының функциялары – бұл еңбек құқығының нормаларының күшінің негізгі бағыттары. Оларға жоғарыда аталаған реттеуші және қорғаушы функциялар жатады. Еңбек құқығының ерекше функцияларының қатарына әлеуметтік, қорғаушы, шаруашылық - өндірістік, тәрбиелеу және өндірістік демократияны дамыту функцияларын атауға болады.

Әлеуметтік функция халықты жұмыспен қамтуды қамтамасыз етеді. Еңбекке еңбектің қауіпсіз жағдайларына және еңбекті қорғауға қатысты құқыққа кепілдіктерді жүзеге асырады.

Қорғау функциясы еңбек жағдайын жоғары деңгейін, еңбек заңдарының нормаларын орындауға бақылау жүргізуді қамтамасыз етуге, еңбек заңдарының бұзылған ережелерін қалпына келтіруге, еңбек дауларын шешуге бағытталған.

Шаруашылық-өндірістік функция өндірістің тиімділігін, еңбектің өнімділігін көтеруді еңбек ресурстарын ұтымды пайдалануды еңбек тәртібін нығайтуды қамтамасыз етуге бағытталған.

Тәрбиелеу функциясы еңбек тәртібін сақтауды талап етуден материалдық және моральдық жауапкершілік мәселелерінен көрініс табады.

Бақылау сұрақтары:

1. Азаматтық қызмет.
2. Азаматтық қызметші.
3. Айлық жалақының ең төменгі мөлшері.
4. Ауыр жұмыстар.
5. Маусымдық жұмыс.
6. Әлеуметтік әріптестік
7. Бітімгершілік комиссиясы
8. Бітімгершілік рәсімдері.
9. Біліктілік санаттары.
10. Бос тұрып қалу.

 

3. Лекция тақырыбы: Еңбек құқығының қағидалары

Жоспары: