Айналымын реттеудегі ҚҰҚыҚтыҚ ҚҰжаттар

Гендік модификацияланған азық-түлік дегеніміз - гендік инженерия әдістерін қолдану арқылы өсімдіктер мен бақша өнімдері, ауыл-шаруашылығындағы дақылдардың сорттылығын, төзімділігін жақсарту мақсатында өзгертілген азық-түліктерді айтады. Мысалы олар дәнді-дақылдар: соя, жүгері, рапс, бидай, күріш; жемістер: картоп, қызылша, қызанақ, асқабақ т.б. Гендік түрлендіру мақсаты: өнімді зиянкестер мен вирустар әсерінен сақтап, кез-келген өнімді қолдану мен сақтау барысындағы түрлі факторларға азықтың төзімділігін жоғарылатып, сонымен қатар тағамдық құндылығын арттыру үшін азықтарға осы қасиетке ие арнайы дақылдың гені енгізіледі. Әлемде жыл сайын миллиондаған адамдар аштықтан көз жұмады, сондықтан елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыздауда осы гендік модификацияланған азықтардың да алар орны бар. 1994 жылы АҚШ-та сақтауға аса тұрақты қызанақ жасалды. Бұл алғашқы гендік модификацияланған өнім. Гендік модификацияланған ауыл-шаруашылық дақылдарының ерекшелігі:

- Вирус, саңырауқұлаққа, зиянкестерге,пестицидке тұрақты;

-Қолайсыз климат жағдайына төзімді;

-Агротехникалық қасиеті-өнімділігі жоғары;

-Тағамдық құндылығы жоғары, ұзақ сақталатын, тауарлық түрі әдемі өнім алуға мүмкіндік береді.

ГМ өсімдіктерді алу үшін көп кезеңді гендік технология үрдісі қолданылады, белгілі бір қызмет атқаратын арнайы генді бөліп алу, генді сақтау, жаңа организмге генді тасымалдау, енгізу, клеткалардың генді енгізуден кейінгі қабылдап, құбылуы, ген қондырылған клеткадағы өзгерісті молекулярлы-биологиялық әдістермен растау, белгілі бағытта қызмет атқарушы генді бақылау, трансформацияланған клеткалардан ГМ өсімдіктің қалыптасуы т.б. Бізге қажетті қасиет беретін өнімнің дұрыс өсіп-қалыптасуы осы биотехнологияның соңғы сатысымен аяқталады. Бұл үрдістің барлығы дерлік әлемдік және отандық клеткалық деңгейдегі жүргізілген гендік инженерияның соңғы ғылыми жетістіктерінің нәтижесіне сүйене отырып қол жеткізіледі. Гендік инженерия әдістерін қолдануымен тышқандар, егеуқұйрықтар, сиырлар, қойлар өндірілген. Мысалы, Жаңа Зеландияда сүтінде көп мөлшерде казеин белогы бар ГМ сиырларды өндірген. Ол ірімшік өндірісінде өнімнің сапасын арттыру үшін қолданылады (ДДҰ, 2005).

Гендік түрленген азықтың ингредиенттері басқада көптеген азық-түліктердің өндірісінде қолданылады. Мысалы, жүгеріні - кондитерлік, нан-тоқаш және алкогольсіз сусындардың құрамына, ал сояны- рафинадталған май, маргарин, майонез, макарон, пісірілген шұжықтар мен мал жеміне қосады. Тамақ өнеркәсібінде соядан эмульгаторлар, тұрақтандырғыштар, қоюландырғыштар жасайды. Сондықтан жеміс-көкөністен басқа, мал шаруашылығындағы малды асылдандыру үшін еттілеу келетін, яғни тез бордақыланатын малдар, жүн беретін, сүтті жануарлардың гені селекция әдісімен жиі қолданылып жатады.

Гендік модификацияланған азық-түліктер әлемнің 29 мемлекеттерінде, соның ішінде АҚШ, Бразилия, Аргентина, Канада, Қытайда көп мөлшерде өндіріп, осы мемлекеттерде гендік модификацияланған азық-түліктер жиі қолданылады. Ресейге 1999 жылы құрамында трансгені бар жүгері, соя, картоп әкелінген, зерттеу кезінде бұл өнімдердің химиялық құрамы ерекшеленбеген. Көптеген дамушы елдерде оның қауіпсіздігі мен халық тұтынуында төмен нарықта болғандықтан, денсаулыққа зияндылығы жөнінде көп толғанбайды. Қазіргі таңда АҚШ, Қытай гендік модифицирленген өнімдерді тұтынуды құптаса, ал кейбір Еуропа, Ресей т.б. мелекеттер қауіпсіздігіне күмәнмен қарап, ГМӨ елге енгізуге қарсылық білдіруде.

Қазір әлем бойынша 2010 жылғы AGBIOS мәліметі бойынша азық-түліктер мен жемдерді өнеркәсіптік өндіретін агрономиялық қасиеттері жақсартылған, зиянкестер мен вирус, бактерияларға тұрақты 213 ГМ өсімдіктер линиясы тіркеліп, рұқсат алған. Сонымен қатар, ГМО қолданылып, өндірілген 54 шикізаттар мен 128-ден аса азық-түліктер тізімі айғақталып, бекітілген.

Бізге Қазақстанға гендік модификацияланған азық-түліктер барлық мемлекеттерден келуі мүмкін. Қазіргі кезде Казақстанда гендік модификацияланған азық-түліктерді тіркейтін ұйым және құрамында өзгертілген генді анықтайтын, сараптап-саралайтын арнайы жабдықталған зертханалық мүмкіндігі бар мекеме болмай отыр.

Қазақстанда РММ «Биология және биотехнология институты» (Алматы), Биотехнологияның ұлттық Орталығы (Астана) гендік модификацияланған азық-түліктерді өндірумен айналысады. Тағамтану академиясында азық-түліктердің сапасы мен қауіпсіздігін бақылау зертханасында азық түліктерде ГМО мөлшерін ПТР әдісімен мониторингті анықтау зерттеулері жүргізіледі.