Капиталдың халықаралық қозғалысының формалары

Инвестициялардың жаңа түрлерін дамытуда ірі фирмалар мен корпорациялар, әсіресе басқа елдер рыногына енудің стратегиясын тез ауыстыруға үйренген трансүлттық компаниялар маңызды орын алуда. Кей жағдайларда дәстүрлі тікелей инвестицияларды бөліктерге бөледі. Мысалга, капитал, технология, басқару тэжірибесі, осының бэрін импорттаушы елге бөлек элементтер есебінде береді. Бүл жабдықтаушы-фирмаларға екі жақты пайда әкеледі. Біріншіден, инвесторлар капитал салымдарының эрбір элементіне өзіне тиімді бага белгілеуге мүмкіндік алды. Екіншіден, технология жэне басқадай қызмет көрсету барысында түскен пайданы бас фирмаға аудару арқылы табысын көрсетпеуге мүмкіндік алады.

Шетелдік инвестициялар көлемі бойынша 100 ірі компания (қаржы жэне банк ұйымдарын санамаганда) өндірісі дамыған елдерде орналасқан. Олардың шетелдік салымдары көлемінің қүны 1,4трлн. доллар, ол әлемдегі тікелей инвестицияларының 2/ 3 бөлігін қүрайды. Өткен бес жылдықта бүл үлес өзгеріссіз қалды.

Осы компаниялар тізімін 1990 жылдан голланд концерні Роял-Датч-Шелл көш бастап келеді. Одан кейін 60,6 млрд. доллар (жалпы активтер сомасы 219,4 млрд. доллар), бар Форд, 56,2 млрд. доллары бар Эксон келеді.

Бірақ, егер интегралды трансұлттық индексін қолдансақ, күштер арақатынасы толық езгереді. Ол көрсеткіш шетелдік салымдар келемін ғана емес, шетел сату көлемі мен шетел жүмысшы күшін пайдалануды есептейді. Осы көрсеткіш бойынша "Роял-Датч- Шелл" тек 27 орынға түсіп, бірінші орынға канадалық Томсон Корпорейшн шығады.

Алғашқы 100 ірі трансүлттық компания мынандай нышандармен сипатталады:

73. орналасуы бойынша ең ірі топты американдық ТҰҚ құрайды

(100-ден 32-ісі) және шетелдік салымдардың басым бөлігі

осылардың үлесіне тиеді;

74. ең тез өсіп келе жатқан топ- Жапон Т¥Қ (1990 жылы бірінші

жүздікті 11 болса, 1994 жылы 19 болды). Жапондық электрондық корпорациялар алдыңғы қатарлы Т¥Қ-дың манызды жаңа қатысушыларына айналуда;

75. еуропалық Т¥Қ капитал жэне гылымды көп қажет ететін

салаларда, оның ішінде химиялық жэне фармацевтикалық өндірісте

елеулі позицияларын алуда;

76. Салалалық трансүлттық индексінің жогарылығымен химиялық жэне фармацевтикалық Т¥Қ, одан кейін тамақ жэне электрондық өнеркэсіптер ерекшеленуде, тізімді таза сауда компаниялары түйықтайды.

Сонымен бірге, ірі Т¥Қ арасында қазір Азия мен Латын Америкасының дамушы елдерінен шыққандары да бар. Осы Т¥Қ тізімін "Дэу" (Корея Республикасы), "Хатчисон Уампу" (Гонконг), "Семекс" (Мексика) сияқты компаниялар бастайды. Трансұлттық индекс бойынша, 90-жылдар ортасында алдыңгы қатарды жеке компьютерлерге мультимедия жабдыгын шығаруға маманданған сингапурлық "Криэйтив технолоджи" фирмасы алған болатын (онын үлесіне әлемдік рыноктағы осы өнімнің 60 тиеді). Орналасуы бойынша осы Т¥Қ тобы ішінде Оңтүстік Корея мен Тайвань корпорациялары ерекшеленді (эр елден 8-ден). Салалық трансұлттық индекс бойынша, жогары көрсеткіштер құрылыс жэне электрондық өндірісте болды.

Қазіргі уақытта дамушы елдерден шыққан 50 ірі Т¥Қ- ға осы елдердегі фирмалардың шетелдік салымдарының жалпы көлемінің 10-нан аса үлесі тиеді.

Сонымен қатар, сатудың жалпы көлемінде шетелде сату үлесі жоғарылады (30), бірақ шетел активтерінің үлесі элі де төмен (9). Сондықтан трансұлттық интегрңлды индексі дамушы елдердің Т¥Қ-да (21), бірінші жүздіктегі Т¥Қ-ға (42) қарағанда екі есе төмен.

 

*

Әрине бүл жағдай дамушы елдерден шыққан капиталының трансүлттандыруының қысқа тарихымен түсіндіріледі. Соған қарамастан, дамушы елдерден шыққан Т¥Қ-ар өз операцияларының интер үлттандырылуын жоспарлап отыр.

Соңғы уақытта жекелеген елдер мен компаниялардың шетелдік салымдар іс- әрекетінің қарқындылығының себептері ішінен бэсекелестіктің күшеюі, жаңа технологиялар, жекешелендіру, үкіметтің қолдау көрсетуі сияқтыларын атауға болады. Одан басқа инвестициялар тартуға белсенді әсер ететін, келесідей аймақтық топтарды атауға болады: ЕО, НАФТА, АСЕАН.АТЭС. Өйткені олар бизнестің глобализациясы, инвестициялық режимдерді жасақтау мен практика жүзінде қолдануға эсер етеді.

Қазіргі кезде әлемдік экономика тікелей инвестициялар жөнінде зиын тэртібін анықтайтын көп жақты механизмді қүру бағытында қозғалуда. Осыған байланысты төмендегідей жағдайларды атауға болады:

77. инвестициялық тэртіпті ырьщтандыруға бағытталған

дағы өзгерістер. (1995 жылы 64 елде 112 өзгеріс оның 106 тәртіп жеңілдетілген);

78. нақты мэселелерді көрсететін аймақтьщ келісімдер орньшьщ

жоғарылауы. Оның ішінде: тэртіп, кепілдіктер, инвестициялық

реттеу, заңсыз төлемдер мен басқадай күрес жүргізу, информация ашу тэртібін трансферттік бағаларына бақьшау, сыртқьі

қозғау, түпкілікті элеуметтік сияқты мэселелерді шешу кіреді;

79. жаңа, көп жақты тәсілді, әсіресе қызмет көрсету, интелектуалды меншік құқығы, сақтандыру, таластарды реттеу, жұмыспен қамту мен еңбек қатынастарына байланысты қалыптастыру.

Эксперттік бағаларға сэйкес, ірі инвесторлар өзінің шетелдік операцияларын жеделдетуге бейім. Дамыған елдер тобынының ішіндегі қарама-қарсы инвестициялары, Т¥Қ бірінші жүздігінің негізгі нышаны болып қала беретіні де айқын.

Бірақ кейбір географикалық нюанстар бар: американдық фирмалар батыс еуропалық рынокқа көз салуда (әсіресе жоғары технологиялар мен тұтыну тауарларды шығару бағытында); еуропалық Т¥Қ негізгі капитал салымдарын американдық рынокта жасауды көздеуде; жапондық ТҰҚ басты мақсаттары Азияда. Азияға американдық жэне еуропалық Т¥Қ-да қызығушылық танытуда. Сондықтан 90 жылдардың екінші жартысында Т¥Қ капиталының негізгі ағымы Азия елдеріне бағытталуы ықтимал. Дамушы елдерге келетін болсақ, олардың жаңа инвестициялары да дамушы елдерде орналасуы мүмкін.

Тікелей шетел инвестицияның салалық қүрылымына қарасақ, шетел капиталын салуға жаңа мүмкіндіктер ашылғанын атауға болады. Бұл көптеген елдердің экономика секторларындағы ырықтандару мен реттеуден бас тарту прогресінің нэтижесі және үкіметтердің шетелдік капитал ресурстары мен технологияны тарту шараларынан болды. 90 жылдар басынан инфрақүрылым салаларына жыл сайын 7 млрд. доллардай шетел инвестициялары салынып келді. Соған қарамастан, бүл салалардың инвестициялық қажеттіліктері элі де толық қанагаттанбаған, оған жаңа капитал салымдары үшін көп мүмкіндіктер қалуда.

Т¥Қ орналасқан негізгі елдерден келетін инвестициялық ағымында инфрақүрылым салаларына тек 3-5% ғана тиеді. Көптеген елдерде экономиканың осы секторына тікелей шетел инвестицияларының жалпы көлемінің 1%-нен аспай отыр. 1994 жылғы мәліметтер бойынша, Т¥Қ басқа елдердің инфрақүрылым салаларына 14 млрд. долл. салды, ал ол жинақталған шетел активтерінің тек 2,3% құрайды. Трансұлттандыру басында инфрақұрылым салаларының маңызы жоғары болған еді. 1940 жылы АҚШ фирмаларының Латын Америка мемлекеттеріне салымдарының 1/3 бөлігі тиетін еді.

Бірақ келесі онжылдықтарда үлттандыру мен экспроприация процесінің толқыны шетел капиталының инфрақүрылымындағы қатысу үлесін күрт төмендетті. Тек соңғы уақытта бүл тенденцияның өзгеруі байқалуда.

зандар-

қабылданып,

таластарды

түрлерімен

фирмалардың

коррупция

тағайындау,

ортаны

 

*

Қазіргі уақыттағы Т¥Қ инфрақұрылым салаларына қызығушылыгы бірнеше факторға байланысты.

Үкімет инфрақұрылымның дамымағандығы ұлттық экономиканың дамуына тежеу болатынын түсініп, осы салаларда мемлекеттік бақылауды азайту мен жекешелендіруге барып, инфрақұрылымға шетел инвестициялары мен технологияны тарту шараларын жасауда.. Жекешелендіру 1988 жылдан 1995 жылға дейінгі кезеңде инфрақұрылым салаларына жекеше капиталдың 40 млрд. доллар ресурсын тартуды қамтамасыз етті жэне оның 50% астамын шетелдік тікелей жэне портфельді инвестициялары құрады.

Ғылыми-техникалық жетістіктерді енгізу нәтижесінде, инфра-құрылым

салалары, ең алдымен телекоммуникация түбегейлі езгерістерге ұшырады. Егер бұрын, бұл сфераларда табиғи монополия үстемдігі жүрсе, енді олар тиімді инвестициялар жасаудың үлкен потенциалы бар бәсекелес салаларға айналды. Көптеген елдерде инфрақұрылым дамуын қаржыландыруға мемлекет бюджетінің ресурстары жеткіліксіз болуда. Соған сэйкес, жеке меншік капиталды тарту қажеттілігі туындайды. Көбінесе ол Т¥Қ жинақталып, мысалға мына тізбектер арқылы құрылыс-басқару-беру; құрылыс- иелену-басқару; құрылыс-иелену-беру сияқты жобаларды қаржыландырудың жаңа тәсілдерін қолдану арқылы жүзеге асырылады.

Тікелей шетелдік инвестициялардың инфрақұрылым салаларындағы

жеткіліксіздігіне қарамастан, Т¥Қ іс-әрекетін кеңейту үшін жағдайлар өте көп. Капитал салымдарының қажетті мөлшер деңгейінің жоғары болғанына карамастан, көптеген жобалар инвесторлар үшін қызықты және тартымды болуда. Тікелей шетел инвестициялары мен инфрақұрылым салаларын мемлекеттік реттеудің ырықтандырылуы жэне инвестицияға кепілдік берумен жүргендіктен, ұлттандыру мүмкіндігінің қатерін төмендетуде.

Сөйтіп, халықаралық капитал қозғалысы әр түрлі каналдар арқылы жүргізіліп жаткан қазіргі заманда дүниежүзілік байланыстардың ең қарқынды дамып келе жатқан түрі болып табылады. Интернационализация процестері соңғы он жылдықтарда тікелей шетелдік инвестициялар, соған сәйкес, оның басты субъектілері - халықаралық корпорацияның, әлемдік экономика мен халықаралық экономикалық қатынастарда маңызын жоғарылатты.