Тақырып 7. Валюталық багам және оны реттеу

26. Валюталық бағам жэне омың түрлері

27. Тепе- теңдік валюталық бағам

1. Валюталық бағам жэне оның түрлері. Қандай да болмасын экономикалық жүйенің, экономикалық

түпкі максаты-бағалар түрақтылығын, экономикалық өсу мен толық

жұмыстылықты қамтамасыз ету. Бұл жагдайда

айырбас валюта бағамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы

мөлшерінің және бага деңгейінің түрақтылығын қамтамасыз ету қатар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты

болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына біркелкі әсер етпейді. ¥лттық күшеюге экспортқа жүмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бэсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Сонымен қатар, үлттық валюта қүнының өсуінің кері әсерлерімен шектелмейді, өйткені одан импорттық шикізатпен жүмыс істейтін өндіріс салалары тұрады. Ал үлттық валюта қүнының азаюы кезінде үтушы мен үтылушылар орны ауысады. Соған қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетінің жоспарлаудың тұрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта бағамдарымен жүмыс істеуге ұмтылады.

Валюта бағамдарының өзгерісінің экономика секторына эсерінен басқа, валютаның төмендеуі немесе жоғарылауы макроэкономикалық деңгейде маңызды эсерлерді тудырады. Экспорттық операциялар мемлекеттің жалпы шығындар деңгейін жоғарлатады. Таза экспорт шығьшдардың бір бөлігі болғандықтан, өгерісі мультипликативті әсер арқылы үлттық табыстың өзгерісіне әкеледі; Бүл өз кезегінде, экономикада жалпылама сұранысты өзгертіп, өндіріс, жұмыстылық пен бағаның нақты көлемінің деңгейіне әсер етеді; Таза экспорт үлғаю салдарынан валюта қүнының құнсыздануы ел экономикасына экспонсионистік эсерін берді. Ал валюта құнының қымбаттауы экономикада іскерлік іс- әрекеттің төмендеуіне экеледі. Одан басқа валюта багамының өзгерісі экономиканы үсыныс дағдарыс жагдайына келтіреді. Валюта бағамдары импортталатын өндіріс факторларының деңгейіне қатты эсер етіп, түтыну тауарларының бағасына әсер тигізеді. Сонымен бірге валюта багамның өзгерісі ішкі нарықта бәсекелестіктің шиеленісуі салдарынан импортталатын өндіріс факторлар бағасына жанама эсер береді.

Түзету қажеттілігін көрсететін көрсеткіштер. Сауданың аз багалық икемділігі кезінде тепе-тендікті бұзатын сырткы факторлар эсерінің орнын толтыруы, валюта бағамдарының өте үлкен өзгерістерін қажет етеді. Валюта багамының ауытқуларының ұлғаюы капитал ағымына кері әсерін беруі мүмкін. Өйткені шетел инвесторлары, иілмелі валюта багамының, осы мемлекеттің қатал ақша-несие саясатын үстану мүмкіндігіне кері әсерін беруіне байланысты мазасыздану жагдайында болады.

Сөйтіп, төлем балансының, әсіресе ағымдағы операциялар балансын теңестірілуінің негізгі міндеті - валюта бағамына жүктеледі. Ол тауарлар мен қызмет көрсетулерге сұранысты көрсетіп, ішкі (ДР) және сыртқы (Д8Р**) нарықтағы тауарлар бағасымен анықталады. Бүл жерде сыртқы нарықтагы багалар спот-курсты (ағььмдағы) пайдаланып ішкі нарықтың бағаларына келтірілуі тиіс. Ағымдағы есеп пен шетел және ішкі рыноктардагы салыстырмалы бағалар арасындагы функционалды тәуелділік (8Р*) /(Р) ретінде көрсетіліп, тура пропорционалды болады. Егер (8Р*)/(Р) жогарыласа, ағымдағы есеп балансы да өседі.

Ағымдағы операциялар есебіне эсер ететін тағы бір фактор, ел ішінде (Ү*) жэне шетелде (Ү*) жасалатын үлттық табыс болып табылады. Ел ішінде жасалатын ұлттық табыс тауарлар мен қызмет көрсету импорты арқылы ағымдағы есепке әсер етеді. Ал импорттың өсуі тұтынудың жоғарылауына әкеледі. Импорт түтынудың бір бөлігі болғандықтан, импорт

 

*

табыспен бірге жоғарылап, ағымдағы есептің азаюына әкеледі. Сол себептен Ү* мен ішкі ағымдағы есептің арасындағы қатынас оң болады. Басқаша айтқанда Ү* өсуі шетелдіктердің импортының өсуіне әкеледі (немесе ұлттық экспорт өсуіне) жэне ағымдағы еееп балансының өсуіне әкеледі. Сөйтіп ағымдағы есеппен көрсетілген өзгермелер арасындағы функционалды байланыстьшықты бьшайша көрсетуге болады:

САВ = САВ (8Р*/(Р, Ү, Ү*) (1)

Капиталды есеп те кейбір өзгермелерге тәуелді. Оның катарына: мемлекет ішіндегі жэне оның шекараларынан тыс салыстырмалы пайыздык қойылымдар жатады. Ішкі пайыздық койылым мен капиталды есеп арасындағы функционалды тәуелділік тура пропорционалды болады. Басқаша айтқанда ел ішіндегі пайыз қойьшымының өсуі шетел капиталын тартып, халықаралық корлар ағымының келуін қамтамасыз етеді. Соган сэйкес капиталды есеп пен шетелдегі пайыздың койылымы (К.*) арасындағы байланыстылық кері пропорционалды. К* өсуі мемлекеттен инвестициялык қорлардың кетуіне экеледі. Ең соңында капитал есебі айырбас бағамына (е) тәуелді. Пайыздық койылым, айырбас бағамы мен капиталды есеп арасындағы тәуелділік былай көрсетіледі.

КА =КА (г, г*, е) (2)

Жоғарыда көрсетілген ақпаратқа сәйкес, капиталды жэне ағымдағы есепке эр түрлі валюта бағамының тәртіптері қалай әсер ететінін көрейік.

Бекітілген валюта бағамы жағдайындағы реттеу. Бүл жағдайда жеке меншік сектор тауарлар мен активтердің кез келген көлемін түрақты айырбас бағамымен сатып, не сатып алуы мүмкін. Егер шетел валютасына сүраныстың өсуі болса, орталық банк оның дефицитімен кезігеді. Ол шетел валютасының кымбаттануына әкеледі, ал бүл бекітілген айырбас бағамы жағдайына тиімсіз. Егер шетел валютасының үсынысы көп болса, орталық банк оны сатып алып, өз қорларын толықтырып, осы әрекет арқылы шетел валютасының қажетсіз қүнсыздануын болдырмайды. Сөйтіп валюталық нарықтағы орталық банктің бага реттеу мен интервенциялар сәйкестіліктің мөлшерлік әдістері болып, шетел валютасына бекітілген бағаларды ұстауға мүмкіндік береді.

АКҒХ = САВ (8Р*)/(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*, е) (3)

7) теңдігіне сәйкее, егер орталық банк импортты жабу үшін өз қорларын пайдаланса, ол ағымдар есеп дефицитіне пара-пар болады. Төлем балансының сауда балансынан басқа барлық есептері теңестірілген деп болжамдайық. Сауда балансында импорт экспорттан 100 млн. АҚШ долларына асады. Осының салдарынан мемлекет экспорттан асқан мөлшерін орталық банк корларын пайдаланып төлеуі тиіс.

Бірақ орталық банк ішкі пайыз койылымын сыртқы қойылымға сәйкес өзгерте алады. Елде ағымдағы есеп дефициті бар жэне орталық банк өз алтын валюталық қорларын шығындағысы келмейді деп болжам жасайық. Сондықтан тепе-теңдікке капиталды есепті үлғайту арқылы жету үшін, кысқа мерзімде ішкі пайыз қойылымын г шетелдегі г* сәйкес үлғайтуды қажет етеді. Сөйтіп ішкі салымдардың жоғары табыстылыгы ағымдағы операциялары есебінің дефицитін қаржыландырып, орталық банкке өз алтын валюталык қорларын пайдалану кажеттілігі болмай қалады.

Иілмелі валюта бағамы жағдайындағы реттеу._Иілмелі валюта бағамы кезінде орталық банк валюта нарығында интервенцияларын жүзеге асырмайды. Көбінесе шетел валютасына сүраныстың өзгеруі валюта бағымының ауыткуына байланысты болып, ол өз кезегінде ағымдағы және капиталды есептерге әсер етеді.

Валюталардың еркін жүзуі төмендегідей нэтижелерге экеледі деп есептеледі:

О = АКҒХ = САВ (8Р* /(Р, Ү, Ү*) + КА (г, г*,е) (4)

Төменде көрсетілетін мысалдар ағымдағы жэне капиталды есептер теңсіздігінің валюта бағамына қалай әсер ететін түсінуге көмектеседі.

АҚШ ағымдағы есеп бойынша 100 миллион АҚШ доллоры көлемінде дифициті болып, бірақ орталық банк оны валюта нарығындағы интервенция арқылы жабуды қаламайды деп болжам жасайық.. Бүл жерде капиталды есеп те артық мөлшер болуы мүмкін жэне оны осы дефицитті жабуға пайдаланылады. Енді 100 милл. доллор АҚШ резиденттерінен шет ел азаматтарына бағытталады. Мысалға, АҚШ төлемдерді долларды

 

*

жасап, 100 милл. доллор шетелдіктердің банк есеп - шоттарына аударылады. Егер валюта бағамы бекітілген болмаса, дәстүрлі төлем балансының түрғысынан АҚШ доллорын бағасы төмендеуі керек.

1997 жылы Ұлыбритания Гонконгты бақылауды Қытайға берді. Осы уақыттағы саяси белгісіздігі нәтижесінде Гонконг инвесторларын көбісі өз каражаттарын Канадаға салуға ынталы болды. Сөйтіп Канада он капитал ағымы байқалып, ол Канаданың төлем балансының капиталды есебінің артык мөлшеріне экеледі. Канада да бекітілген валюта болған жағдайда, бұл ресми алтын валюталык корлардың үлғайуына экелер еді. Ал иілмелі валюта бағамы жағдайында, бүл артық мөлшер Канада доллорының кымбаттануына әкелер еді.

Төлем балансының теориясына сәйкес бағалар табыс жэне пайыз қойылымдағы өзгерістер валюта бағамына эсер етеді.

Одан мынандай қорытынды жасауға болады.

- ішкі нарықтагы багалардың өсуі экспорттың азаюына экелгендіктен, ол өз кезегінде үлттық валютаға сүраныстың азаюы, оның құнсыздануына экеледі.

-Ұлттык табыстың өсуі ұлттық валютаның құнсыздануына, импортқа деген сұраныс ұлғаюына байланысты, шетел валютасына сұраныстың өсуіне әсер етеді.

Ішкі пайыз койылымының өсуі ішкі активтерге сұраныстың ұлғаюына экеліп, шетел активтеріне деген сұранысты төмендеткендіктен, ол ұлттық валютаның қымбаттануына эсер етеді.

Егер ағымдағы операциялар балансының нашарлауының басты себебі ырықтандыру кезеңінде барлық өтпелі экономика елдері кезіккен, ішкі нарық бағаларының күрт өсуімен мемлекеттің бәсекелестік қаблетінің төмендеуімен байланысты болса, ұлттық валютаның девальвациясы бэсекелестік қаблетті ықпал ете алады.

Түзетулердің қажеттігін сыртқы баланстың жалпы бағалау негізінде, орта мерзімдегі келешегіне сай қарастыру қажет. Көп жағдайда бұл бағалау төмендегідей көрсеткіштермен толықтырылады:

Валюта бағамының нақты тиімді индексі. Бұл көрсетгкіш көбінесе валюта бағамын түзету қажеттігін бағалау үшін қолданылады. Егер валюта бағамының нақты тиімді индексінің, елдің әлемдік нарықтағы орны тепе-теңдік жағдайында деп саналған кезеңнен жоғары болса (ұлттық валюта ревальвациясы), бұл мемлекеттің сыртқы нарықтағы бәсекелестік қаблеттілігінің төмендеу нышаны болады. Валюта бағамының нақты тиімді индексі екі жақты сауда ағымдарының негізінде анықталады, бірақ экспорттың бэсекелестік қаблетін бағалау үшін үшінші елдер нарығында бэсекелес-экспортерлер үлесін есепке алудың артықшылығы болар еді. Шығындар көрсеткішін ең толық анықтайтын көрсеткіш болып өнім бірлігіндегі еңбек күші шығындары болып табылса да, көптеген дамушы елдер бойынша бұл ақпараттың жоқтыгы валюта бағамының нақты индексін есептеу үшін тұтыну бағалар индексі қолданылады. Бірақ, егер тұтыну бағалар индексінің құрамына сыртқы сауда потенциалды бар тауарлардың басым бөлігі енгізілсе, валюта бағамының нақты өсуі тек қайта бағаланған валютаның,табысты түзетуін жүргізілгенін гана көрсетіп, елдің бәсекелестік қабілетінің жоғалтуын анықтамай, валюта бағамына тағы түзетулер енгізілу қажеттілігін көрсетпейді. Сондықтан валюта бағымы индексінің мәнінің өзгерту себептерін білу маңызды.

Параллельді нарықтағы бағам. Ондай нарық болса, валюта багымының

дұрыстығын бағалауды жүзеге асыруда қажет болатын тағы да бір көрсеткіш болып табылады. Мысалға параллельді нарықтағы айырбас бағамының ресми бағамына қарағандағы төлем деңгейі, ұлттық валютаның ресми багамы жоғарылатып қойылғанын көрсетуі мүмкін. Сонымен қатар параллельді нарықтағы бағамды қарастыру кезінде, оның көлемін және ресми іс-эрекет ету рұқсаты барын есепке алу қажет, өйткені ресми емес нарықтағы бағамға тэуекелділіктің көп үлесі енгізіледі.

Әр мемлекетте айырбас бағамының нақты тиімді индексін есептеудің белгілі бір әдістемесі бар. Төменде Қазақстан Республикасы үшін әдістеме келтірілген. Жалпы алғанда,

 

*

эр түрлі елдердщ эдістемелері арасындағы маңызды өзгешеліктері жоқ, мэселе тек жағдайлары мен қорытынды мәліметтерді пайдалануда.

Айырбас бағамының нақты тиімді индексін есепттеу әдістемесі.

28. Алғы шартты көрсеткіштер

Республиканың жалпы тауар айналымдағы үлес салмақтарына сэйкес,

-Қазақстанның негізгі сауда партнерлерін таңдау.

-Сауда партнерлері елдердің елдердің валюталарының қатысты номиналды айырбас бағамдары.

-Сауда партнерлері - елдерінің түтыну бағалар индексіндегі өзгерістері.

-Теңгенің долларға катысты айырбас бағамы.

-Қазақстандагы түтыну бағалар индексінің өзгеруі.

25. Индексті есептелуге қатысты болатын, базистік кезеңді таңдау.

29. Негізгі алгоритм. Мәліметтерді өзгерту. Сауда партнерлерінің үлес салмагы түрақтандыру арқылы сауда партнер мемлекетінің - \Мі үлес салмағын жалпы тауар айналымында табу үшін:

\Мі = (\¥іхх/(х+т) + (\\м^п1хт/(х +т)

-мемлекеттің экспорттағы үлес салмагы тауар айналымындагы жалпы көлеміндегі үлес салмагына көбейтіліп, мемлекеттің импорттағы үлес салмагының Республиканың жалпы тауар айналыындағы импорт көлемінің көбейтіндісімен қосылады.

Түтыну бағалар индексі бағасының базистік кезеңіне қатысты өзгерту.

Тенгенің кросс багамын шетел сауда партнерлерінің валюта бірлігіне - 8іт эрбір есепті кезеңге есептелуі.

Тенгенің кросс-бағамы = шетел валютасының долларға қатысты бағамы/теңгенің долларга қатысты бағамы.

Наминалды тиімді айырбас багамының индексін есептеу.

Есепті кезеңдегі базалық кезеңге қатысты тенгенің айырбас бағамының өзгеру индексін есептеу.

А8і = 8і^т/8і°

Бүл жерде:

Д8і - теңгенің есепті кезектегі айырбас бағамының шетел валютасының бірліктерінде көрсетілген өзгерістері (кері лотировка).

8і^т- есепті кезеңдегі тенгенің багамы.

8і° - базалық кезеңдегі тенгенің бағымы.

ҚЕЕК. - номиналды тиімді айырбас бағамының индексін есептеу.

ҚЕЕК. = 100 х П‘ (Д8¹)*

26. оның есептеулі Республика тауар айналымындагы топтар бойынша шетел мсауда партнерлерінің тұрақталган үлес салмағын есепке ала отырып, тенгенің айырбас бағамының өзгеріс индексіне көбейт\індісімен есептелінеді.

Тенгенің есепті кезеңіндегі базалық кезеңімен салыстырғандағы нақты тиімді айырбас бағамы индексін есептеу.

Әр бір сауда партнерлері үшін салыстырмалы бағалар индексін - КР (геіаііһе ргісез) есептеу:

КР = СРИ/СРІ

Бүл жерде: СРІ*(РІҒ)- Қазақстанның сауда партнері мемлекеттеріндегі бағалар деңгейі. СРІ(РсІ) - Қазақстандагы тұтыну бағалар индексі.

КЕЕК = П'[ҚЕЕК х (Р^ІҒ)] = ЮОх П^І(А8^І/Р_рі)^ш

27. Есептеулі тенгенің айырбас багамының өзгеріс индексінің сауда партнерлерінің салыстырмалы бағалар ингдексіне түзетіліп, Республиканың тауар айналымындагы түрақталган мемлекеттің үлес салмагын есепке ала отырган көбейтіндісі арқылы жүзеге асады.

Алынған нэтижелер. Алынған нэтижелерді қабылдау номиналды жэне нақты тиімді айырбас багамының есептегі кезеңінің өзгерістер индекстерін багалау негізінде болады.

 

*

Осы әдістемені пайдаланудың негізгі қорытындының мэні мынандай:

-Тиімді айырбас бағамы индексінің өсуі, негізгі сауда партнер мемлекеттердің валюталарымен салыстырған.да ұлттық валютаның қымбаттауы туралы айтуға болады және басқада біркелкі жағдайларда жергілікті тауарлардың бәсекелесінің каблеттігінің төмендеуіне әкеледі.

Девальвация салдары. Мемлекеттің төлем балансын жақсартудың ең тиімді әдісі сыртқы нарықтардағы ұлттық валютаның құнының өзгеруі болып табылады. Бұл әдісті мемлекеттің сыртқы экономикалық операциялардың ағымдагы есебінің дефицитін қаржыландыруға мүмкіндігі болмаған жағдайда жэне ағымдағы есптің сальдосы кезінде пайдалану өте тиімді. Мемлекеттің валюта бағамын өзгертуінуң негізгі мақсаты - сыртқы экономикалық потенциалы бар тауарлардың салыстыр малы ішкі пайдалылығын өзгерту болып табылады. Олар экспорттық потенциалы бар тауарлардан құралады. Бұл тауарлардың нақты экспортталатын жэне өндірілетін эрі ел ішінде тұтынылатын деп бөлінеді де, экспорттық жэне импорттық потенциалы бір тауарлардың, яғни импорт тауарлардың және олардың отандық өндірістегі баламаларының ең жақын ауыстырушы болып табылады. Тауарлардың ішкі бағалар деңгейі әлем наркындагы жағдайымен валюта бағымына байланысты анықталып, егер бар болатын болса, экспорттық дотациялар және халықаралық тасмалдау шығындарымен тарифтерге байланысты болады. Ал экспорттык жэне ипорттық потенц иалы жоқ тауарлар (оның негізін қызмет көрсетулер құрайды) бағасы мемлекет ішіндегі ұсыныс пен сұраныс арқылы анықталады.

Мемлекеттің сыртқы экономикалық агымды операциялар есебінің теріс сальдосы көптеген себептерге байланысты болып, бір қатар факторлардың бірлескен әсерін көрсетеді. Осындай негізгі факторлар қатарына кіретіндер:

30. ел ішіндегі ұсыныстың қалыпсыздыгы;

31. Әлемдік нарықтагы пайыз қойылымның ұлгаюына байланысты борышты өтеудегі шығындардың өсуі;

32. сыртқы сауда жагдайының нашарлауы;

33. импорттық бағалардың экспорттық бағаларға қараганда жогарлауы;

34. Экспонсионистік ақша - несие жэне бюджеттік саясат.

Төлем балансы мемлекеттің капитал агымы келуімен ресми сыртқы қорларды пайдалану арқылы қаржыландыра алу мүмкіндігі болғанға дейін пассивті бола алады, бірақ ол шексіз жүргізіле алмайды. Үлкен жэне ұзақ мерзімді төлем байланысының дифицетімен өмір сүруге болмайды, тепе-теңдікті қалпына келтіру үшін арнайы шаралар қабылдану қажет. Үкіметтің қарамагында бір қатар мүмкін шаралары бар. Оның ішінде валюта бағымын түзетуде бар жэне ол, көбінесе, қосымша шаралармен қатар қолданылады. Соңғыларына ақша - несие жэне бюджеттік саясатты қаталдату, борыштың мерзімдерін қайта қарастыру, бағаларды ырықтандыру жэне сол сияқты құрылымдық мәселелер жатады.

Валюта бағамын өзгерту өте экспонсионистік сипаттағы қаржы саясатының эсерінен болған ағымдагы есеп сальдосының нашарлауы кезгцінде өте тиімді. Бірақ сыртқы сауда жагдайларының нашарлауы да валюта багамын өзгеруді қажет етуі мүмкін.

Егер сыртқы сауда жагдайларының нашарлауы, мысалға дамыган өнеркәсібі бар елдердің экономикалық іс- әрекетінің құлдырауынан шыққан экспорттық багалар төмендеуінен пайда болса, дамушы елдер өз валюта бағамын өзгертпей, экономикалық жағдай мен бағалардық циклдік өзгерісінің келуін күтуіне болады. Бірақ экспорттық бағалардың төмендеуі кейбір экспорттық тауарларға сұраныстың ұзақ мерзімді төмендеуімен сипатталса, онда мысалға өндірістік технология өзгерісі нэтижесінде сұраныстың азаюы, экспорт құрылымын ұлғайту мен валюта багымын өзгерту қажет болуы мүмкін. Тәжірбие жүзінде дамушы елдердің өндірісі дамыған елдердің циклдық жақсаруын күтуі үшін жеткілікті қорлар мен мүмкіндіктерінің болмауы мүмкін. Одан басқа дамушы елдер өздерінің экспорттық қысқа жэне орта мерзімде кеңейтуге мүмкіндіктері болмайды. Осы жагдайларда экспорттық сектор табыстылығын қалпына келтіру үшін девальвация қажет болады.

 

*

Өзгеріссіз валюта бағамы мен шетел валютасындағы экспорттык бағалардың төмендеуі жағдайында экспорттың табыстылығы азаяды. Девальвация болса экспорттың ұлттық валютадағы багасын жоғарлатып, ішкі нарықта өндіріс үшін қолданылатын факторлармен еңбек күші шығындары да сол дәрежеде өспеген жағдайда табысты болады. Ішкі нарықтағы шетел валютасының девальвациядан кейінгі жоғары бағасы дэстүрлі емес экспорттык іс-әрекеттің дамуын ынталандырып, мемлекеттің экспорттық базасын кеңейтуге эсер етеді.

Аса көп мөлшерлі макроэкономикалық саясаттың экспансиясы, нақты салық жэне басқадай төлемдер мен үкіметке өз еркімен және банктік емес секторлармен ұсынылатын несиелер көлемінен асып кететін мемлекеттік шығындардан туындайды. Пайда болатын бюджет дефициты банк жүйесінен карыздану арқылы қаржыландырылып, ол банктердің жеке секторды несиелеуімен қатар елде өтімділіктің артық мөлшерін қалыптастырады. Экспансионистік ақша-несие саясаты табыстың үлғаюына экеледі, соның салдарынан ел ішіндегі шығындардың өсуінен сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағасын жоғарлатуға мэжбүр қылады. Бекітілген валюта бағамы кезінде осының бэрі сыртқы сауда потенциалы жоқ тауарлардың бағаларының сыртқы ранокта бағасы қалыптасатын потенциалы бар тауарларға қарағанда салыстырмалы өсуіне экеледеі. Сондықтан елде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың тұтынылуының өсуінің екі себебі бар: номиналды табыстың өсуімен олардың бағаларының салыстырмалы төмендеуі. Ішкі түтыну қүрылымында сыртқы сауда потенциалы бар тауарларға жұмсалатын, каржы үлесінің өсуіне бағытталған мезгілде, оның өндірісі жергелікті өндіріс факторларға шығындар өсуімен пайдалылығы төмендеген сайын тиімсіз бола береді. Сондықтан экспансионистік акша- несие бюджеттік саясаты салдарынан ағымдағы сыртқы экономиканың есептің сальдосы сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың мемлекет ішінде түтыну мөлшерінің өсуімен оның ұсынысының азаюына қарай нашарлай береді.

Импортқа экімшілік шектеулер қоюға бармас үшін, экспорттың табыстылығын қалпына келтіріп, шығындарды мемлекет ішіндегі табыс деңгейіне сэйкес келетін деңгейге дейін азайту кажет. Негізінде бұл екі мақсатқа қол жеткізу үшін девальвацияны пайдалануға болады. Өйткені:

35. Девальвация сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың ішкі рынокта бағасын жоғарлатып, оның өндіріс табыстылығын басқа тауарларға қарағанда көтереді. Ағымдағы баланс жағдайы, осы тауарларға жұмсалатын қаржы бөлігінің өсуіне қарай жақсарып, оның өндірісі үлғая түседі.

36. Сонымен қатар девальвацияның шығындар деңгейін төмендету тенденциясы бар. Өйткені девальвация кезінгде сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың бағасы ішкі нарықта басқа тауарларға қарағанда жоғарылағандықтан, ел ішінде бағалардың орта деңгейі көтеріледі, ал табыс пен шығындардың нақты төмендейді.

Бір маңызды атап кететін жағдай, сыртқы экономикалық ағымдағы опрециялар есебін жақсарту үшін шығындардың нақты мәнін азайту қажет болады, ал бүл өмір деңгейінің төмендеп кетуіне әкелуі мүмкін. Салыстырмалы бағалардың өзгеруі сыртқы тепе-теңдіктің ауытқуларын өздігінен жоймайды.

Девальвация тиімді болу үшін үлттық валютаның накты кұнсыздануы керек. Басқаша айтқанда, девальвация эсерінен сыртқы сауда потенциалы бар тауарлардың басқа тауарларға қарағанда салыстырмалы бағаларының өзгеруімен өндіріс табыстылығының жоғарылауы бұл тауарлардың одан кейінгі баға көтерілуінен кейін жойылмауы қажет. Өйткені девальвация ел ішіндегі жалпы бағаның орта деңгейінің көтерілуіне экелетіндіктен, жүмыс ісетушілердің өмір деңгейінің төмендеп кету салдарынан еңбек ақыны жоғарлату талаптары болатыны күмәнсіз. Одан басқа тауар мен қызметтерге шығындардың жалпы көлемінде мемлекеттің үлесі импорт пен девальвация ауқымына сэйкес өсе түседі де, енді сыртқы борышты өтеудің ұлттық валютадағы эквиваленті деп жоғарылай түседі. Ұлғайған бюджеттік шығындардың бір бөлігі халықаралық саудадан түсетін салықтардың өсуімен жабылуы мүмкін, бірақ нэтижесінде бюджетке түсетін салмақ ұлғая түседі.

 

*

Ол өз кезегінде бәсең ақша-несие саясатын жүргізуіне экелуі мүмкін. Себебі, ол көбінесе жұмыстылық пен бюджет ұғымдарына тәуелді болып отырады. Ал девальвациядан пайда болған басымдылықтарды сақтау мақсатында еңбек ақымен бюджеттік шығындар көлемін шектеу өте қажет.

Девальвацияның табысты болуы мемлекет бюджетінің дефициттік акша имиссиясы аркылы қаржыландырылып, соның көмегімен нақты валюта багамы қалыптасып, бәсекелесті қабілеті қалпына келуіне байланысты болады. Мәселе, тек валютаны ьаға өсу қаркынымен салыстырғанда каншалықты девальвациялау қажет болғанында, өйткені валюта жэне тауар рыноктарында экономикалык сілкіністерге бейімделу жылдамдықтары эртүрлі.

Мемлекет сыртқы сауда жагдайларының нашарлауымен кезікск, валюта девальвациясын пайдалануда өте сак болуы кажет. Егер экономика импортқа катты тэуелді болса, онда девальвация кезінде импорттық шикізатты пайдаланатын жергілікті өндірушілер шығыны жогарылап кетеді. Осының салдарынан өз негізінде ішкі нарықтагы бағалар деңгейінің жоғарлауы, ұлттық валютаның нақты кымбаттауы, бәсекелестік қаблеттің төмендеуімен ағымдағы операциялар балансының нашарлауына әкеледі. Бұл жағдайда бэсекелестік қаблетті қалпына келтіру мэселесі экономика құрлымын қайта құру, инвестициялық саясатты қайта қарастыру сияқты жолдармен шешілуі тиіс.

Әр түрлі елдер экономиканың дагдарысынан эр түрлі валюта бағамдарының тэртібі саясатын пайдалану арқылы шыкканы бэрімізге де белгілі. Мысалға,соғыстан кейінгі Жапония экономикалық дағдарыстан бекітілген айырбас багамы бар ақша бірлігімен шыққан Тайвань болса иілмелі бағам тэртібінің екі жақты жүйесін қолданған. Мемлекеттің ішкі бағалар деңгейінің әлемдік нарық бағалар ара қатынасымен орнатылған ұлттық валюта бағамы халықаралық есеп айырысу жүйесіндегі тепе-теңдікті колдауды камтамасыз етеді. Валюта бағамының төмендеуі, не жоғарлауы төлем балансының жағдайын бұзады. Ұлттық валютаның артық мөлшері эмиссия әсерінен ішкі рыногтағы құнсыздануы жэне басқа елдердің ұлттық экономикаларымен тепе-теңдіктің бұзылуына әкеледі. Сондықтан валюта қатынастарындағы мемлекеттік реттеу аясы өзара есеп айырысудағы тепе-теңдікті қам тамасыз ететін ұлттық валютаның басқа валюталарға қатысты бағамдарын анықтауда болып отыр. Валюта бағамын реттеу эдістерінің саны өте көп. Ол тікелей немесе жанама әсер ету арқылы жүзеге асырылады.

Тікелей тәртіп белгілеу немесе валюталық шектемелер, көбінесе көп мөлшерлі төлем балансының дефициті жэне үлкен сыртқы борыш жагдайында қолданылады. Валюталык шектемелер төлем балансының мынандай тауарларын түзетеді: сауда балансы, қызмет көрсету мен саудалық емес операциялар балансы, капитал қозғалысымен несиелер балансы. Валюталык бағамға жанама әсер етудің мэні реттеудің нарықтық әдістерін пайдаланып, соган сәйкес акша-несие, валюта және салык бюджеттік саясат жолымен қолдану болып табылады.

Валюта бағамына сонымен қатар, үкіметтің белгілі бір іс-әрекеті нэтижесінде қалыптасатын экономикалық жағдайда әсер етеді. Ұлттык валютаның қалқымалы багамы мемлекеттік экономикалық жағдай өзгерісіне байланысты ақша-несие саясатын жүргізуге мүмкүндік береді. Еркін ауытқымалы валюта бағамы кезінде сыртқы сауда балансының нашарлауы (теіс сальдо) валюта жағдайына әсер етіп, оның бағамының төмендеуіне әкеледі. Елдің шетел валютасының ағымы айналымдағы ұлттык ақшалардың жалпы массасын азайтпайды да, ақша бірлігі бағамы төмендей бастайды. Сөйтіп ұлттық валюта бағамы әлемдік нарықта қалыптасатын жағдайды өте сезгіш болады.

Қалқымалы бағам кезінде сыртқы экономикалык тепе-теңдікті реттеу қарыз капиталы нарыгында пайыз қойылымын өзгерту арқылы әсер етуге бағытталған ақша-несие аясындағы анықталатын пайыз мөлшерінің деңгейі инвестициялық сүраныстың өсу немесе төмендеуіне тікелей әсер етіп, одан кейін жалпы сұранысқа эсерін береді. Пайыз қойылымының өсуі инвестициялық белсенділікті арттырып елге қоса инвестицияларды тартады. Ал пайыз қойылымының төмендеуі, керісінше, инвестицияларды шет елдерге бағыттайды. Ұлттық валютаның басқа валютаға қарағанда тұрақты бағамының төмендеуі

 

*

экспорттық өнімге шығындар өсуіне ықпал етіп мемлекеттщ импортқа шығындарын жоғарлатып сыртқы карыз көлемі мен қарыздың негізгі бөлігі мен пайыздарын өтеуін жоғарлатады. Бюджеттік шығындармен бюджет дефицитінің өсуі байқалады. Соңғысының көлемі улттык валюта бағамының төмендеу дэрежесіне байланысты. Төмендеу неғұрлым көп болса, ұлттык валютада есептелетін дефицитті жабу шығындары соғұрлым өсе түсіп, мемлекеттің бюджеттің тепе-теңдігі бүзылуы жоғары тола береді. Шетел валютасының қымбаттауы үлттық валюта бағамы төмендеуі импортты үлғайтады жэне экспорттың тауарлар бэсеке қаблеттілігіне теріс әсер етіп, экспорттың өндіріс даму карқынын баялатады. Ол сыртқы сауда балансын нашарлатып, сыртқы сауда дефицитін үлғайтады.

2.Тепе- теңдік валюталық бағам. Валюта бағамынын қозғалысына орталық банк шетел валютасын сату мен сатып алу арқылы жүргізілетін валюта интервенцияларымен әсер етеді. Айналымнан үлттық валютаны шыгару арқылы орталық банк елдің төлем балансы дефициті кезінде бағамды жоғарылатуғ_а (қүлдырауын тежеуге) мүмкіндігі бар. Керісінше, шетел валютасын сатып алу аркылы, ол ақша массасын үлғайтуын төлем балансы оң сальдосы кезінде ұлттық ақша бірлігінің бағамын төмендетеді Сонымен бірге ұлттық валюта қалқымалы валюталық бағам кезінде төлем балансының жагдайына байланыссыз алыпсатарлық факторларға өте әсерлі болады. Оның бағамын жэне сыртқы экономикалық тепе-тендікті қолдап отыру еркін айналымдағы валюта қорларының зор көлемі болуын қажет етеді. Бағамға интервенция арқылы эсер ету бағытты болғанымен, қысқа мерзімді сипатта болады. Негізінен валюталық интервенцияның мақсаты үлттық валютаның бағамының валюта рьшогьшдағы жағдайьш мемлекеттегі экономикалық жағдайына сэйкестендіріп, оның төмендеп, не жоғарылап кетуін болдырмау. Сонымен қатар валюталық интервенцияның тиімді болуы, оның әсерінің ұлттық валюта бағамының өзгеру тенденциямен сәйкес бағьпталған кезде болады. Одан басқа сыртқы рыноктардағы валюта интервенциялары іші резервтерінің көлеміне тікелей эсер етіп, сол арқылы айналымдағы ақша мөлшеріне әсер етеді. Бірақ бір ақша-несие саясатьш ішкі нарықга жүргізу мен сыртқы валюта рыноктарындағы экономиканың белсенділікті бөлу мүмкіндігі бар. Бүл әдіс стерилизация деген атауға ие болып, сыртқы рыноктағы шетел валютасында көрсетілген активтердің әрбір сатылуын, ел ішінде багалы қағаздын ашық рыногында сондай көлемде сатып алумен қатар жүргізіледі. Жэне, керісінше сыртқы рыноктағы эрбір сатып алу ішкі рьшоктағы сондай көлемде сатумен жүреді.

Бекітілген валюта бағамы кезінде төлем балансы көлеміне не әсер етеді? Төлем балансына әсер етуді екі бөлікке бөлуге болады: сауда балансына әсер ету мен капитал қозғалысы бойынша балансқа эсер ету. Сауда балансы немесе экспорт пен импорт айырмасы; үлттық өнім шығарумен теріс байланыста, ал валюта бағамына оң байланыста болады. Сонымен қатар, ол шетел сұранысының тәуелсіз өзгерістерге байланысты, мысалга шетел автомобильдерін сатып алудан жергілікті автомобильдерді сатып алуға көшуі сияқты өзгеруі мүмкін. Төлем балансының қаржылық бөлігі ең алдымен пайыз қойылымына (ел ішінде жэне сыртқы) тэуелді болады. Жоғары пайыз қойылымы шетелден капиталды тартады, бірақ ол қарқынды инфляция эсерінен номиналды пайыз өсуі емес, нақты пайыздар өсуімен сипатталуы тиіс. Түйсік негізінде оңай түсінілетін, жоғары пайыз қойылымы біздің елге шетел капиталын тартып, төлем балансының.оң сальдосын береді деген түжырым рас, бірақ ол қыска мерзімде (пайыз көтерілгеннен кейін бір жыл немесе одан аз мерзім) әрекет етеді. Ұзақ мерзімде бүл механизм жұмыс істемей, тіпті кері бағытта екі себептен эрекет ете бастайды:

Алдымен жоғары пайыз мөлшері, шетелден қарыздарды инвесторлардың елімізде қарыз формасында сақтаған өз активтер корларын қайта құрғанша тартады. Бірақ ол қайта кұру процесі

біткенде оның ағымы саябырлай бастайды.

Егер пайыз қойылымын жоғарылату қысқа мерзімде шетелден капиталдарды тарту мен төлем балансын жақсартуды жүзеге асырса, одан кейін бұл жоғарылату кері нәтижелерге алып келеді.

Оның себебі қарапайым - алынған қарыздар қайтарылуы тиіс. Егер

 

*

жоғары пайыз койылым бүгін бізге қарыз берсе, ертең оны пайыздармен қаайтару керек, Біз жоғары пайыздарды капиталдар

(қарыздарды) тартуды пайдалану туралы, қарыздардың негізгі

сомасы гана емес, оған жоғары пайыздарды төлеуге көңіл бөлмей айта алмаймыз.

Осы себептерге байланысты пайыз койылымын жогарылату елдің төлем балансын жақсартады деген түжырым тек қысқа мерзімде ғана рас болады. Сондықтан осы пайымдауларды пайдалану, экономикалық саясат алдында тез арада дағдарыстың алдын алу мақсатында ғана колданылуымүмкін. Өйткені үзак мерзімде жогары пайыз мөлшері жалпы төлем балансына кері әсер ететіні белгісіз.

Мысалға, Корей Республикасының жүргізген валюта-несие саясатының тиімділігі шетел несиелерінің тартуының колайлы тәртібінде жатыр. Бүл ішкі жэне сыртқы нарықтагы үсынылатын несиелер арасындағы пайыз койылымдарындағы айырмасымен түсіндіріледі. Көрсете кететін жагдай, Корей Республикасының Үкіметі мен Орталық банкі тартылған қарыздарды реформалаудың бастапқы сагыларында өте тиімді пайдалана білді. Одан кейін шетел капитал салымдарының тиімділігі күрт төмендеп кетті, оның себебін бақылау жоқтыгымен түсіндірілді. Бүл тәжірибе Қазақстан үшін өте пайдалы. Дамуды ынталандыруда шетел қарыздарын алу кездерінің болуы өте маңызды, бірақ мәселе оны пайдалануда, бақылау үйымдастыруда болып отыр. Бүл мәселе қазіргі уақытта өте маңызды болуда, өйткені несиелеудің ішкі жэне сырты нарықтагы пайыз қойылымдары арасындағы айырмашылық кәсіпорындарды ішкі рынокта қарыз алуға ынталандырмайды.

Корея Республикасының Орталық банкі валюта бағамын реттеу мэселесіне айырықша көңіл бөлді. Кореялық волютаның долларға қатысты ақылды девальвациясы корей тауар өндірушілерінің сыртқы рыноктарда бэсеке қабілеттілігінің жоғарылауына ықпал етті. Өкінішке орай, біз оны Қазақстанның Үлттық банкі туралы айта алмаймыз. Бірақ девальвацияның тек қысқа мерзімде ғана тиімді болатынын ешқашан естен шыгармау керек. Әйтпесе ол төлем балансындағы бұрмалау мен елдің сыртқы экономикалык орнының нашарлауына әкеледі.

Орытынды

Айырбас валюта багамы мен оның мүмкін өзгерістері айналымдағы мөлшерінің жэне баға деңгейінің тұрақтылығын қамтамасыз ету катар, экономикалық саясаттың маңызды аралық мақсаты

болып табылады. Бірақ валюта бағамы өзгерісі экономиканың барлық салалары мен секторына біркелкі эсер етпейді. Ұлттық күшеюге экспортқа жүмыс істеп жатқан салалардың импорт өнімдерімен бэсекелесу мүмкіндіктерін азайтады. Соган қарамастан, импортерлер мен экспортерлер өз экономикалық іс-әрекетінің жоспарлаудың түрақты негіздерін қамтамасыз ету үшін болжамды өзгермелі валюта багамдарымен жүмыс істеуге ұмтылады.