Ижмали және тафсили иман 2 страница

Иртидад. Сөздікте «қайту» мағынасына сәйкес келетін иртидад пен ридда сөздері бір мұсылманның діннен шығуы немесе исламнан басқа дінге өтуі деген сөз. Діннен шыққан адам «муртад» деп аталады. Кәпір мен муртад күпірлік ішінде орын алуы жағынан бір дәрежені иеленгенімен муртадқа кесілетін дүниелік үкімдер кәпірге берілетін үкімнен қарағанда өзгеше болып келеді. Имам Мауардидің (ө.1058 ж.) мәлімдеуі бойынша муртадтардың қатардағы мұсылман еместерден айыратын ерекшеліктері мынандай:

1. Муртадтармен бейбітшілік немесе бірігу келісімін жасауға рұқсат етілмейді. Ал әдеттегі кәпірлермен ондай келісімдерге тұруға болады.

2. Муртадқа мұсылман емес кәпірлер сияқты зымми (ислам мемлекеті ішінде өмір сүретін, жизия салығын төлейтін және мемлекеттің қорғауында болған ғайри муслим қауымы) статусын иеленуге жол берілмейді.

3. Муртадтың исламды қайта қабылдау немесе өлімді таңдау мүмкіндігінен басқа жол берілмегендіктен, оларды құлдыққа түсіруге, өмірін сақтауға рұқсат етілмейді.

4. Муртадтың дүние мүлкі ғанимат (олжа) ретінде бөліске түспейді. Ол тек мемлекет қазынасына ғана тән (Ханафилердің көпшілігінің пікірі бойынша мұра бола алады).

5. Соғыста тұтқынға түскен немесе ұсталған муртадтың діннен шығуына жол ашқан рухани себептер мен күмәндер болса, алдымен олардан айығуға талпыныс жасалады. Оның қайта ислам дінін қабылдауына насихат жасалады. Тіпті қажет болса, ойлануға уақыт та беріледі. Осылардың барлығына қарамай, қасарысқан муртад өлім жазасына кесіледі. Егер түрлі себептерге байланысты осы жаза жүзеге асырылмаса, ондай муртадқа сәлем берілмейді, бауыздаған малы желінбейді, мұсылман әйелмен үйлендіріуіне жол берілмейді және мұсылманға мұрагер бола алмайды. Ал дүниеден өтсе жаназасы шығарылмайды және мұсылман мазарына жерленбейді.

Нифақ. Сырттай мүмін, мұсылман болып көріну, ал жүрегімен Алланы, Пайғамбарды, және оның алып келгендерін мойындамау мағынасына сәйкес келетін «нифақ» жоғарыда баяндалғаны тәрізді күпірліктің бір түрі болып табылады. Жүрегімен сенбей, сырттай мұсылман сияқты көрінген адам «мұнафық» деп аталады. Дүниеде сырттай мұсылман сияқты көрінгеніне байланысты олармен мұсылманша қатынас жасалады. Ал жүректері имансыз болғанына байланысты ахиретте кәпірлер тәрізді мәңгілік азап шегеді:

«ذٰلِكَ بِاَنَّهُمْ اٰمَنُوا ثُمَّ كَفَرُوا فَطُبِعَ عَلٰى قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لاَ يَفْقَهُونَ» (ауызша ғана иман келтірді, бірақ, одан соң жүректерімен кәпір болды. Сондықтан, олардың жүректеріне құлып салынды, сөйтіп олар түсінбеді.) (Мунафиқун 63/3)

«اِنَّ الْمُنَافِقينَ فِي الدَّرْكِ الاَسْفَلِ مِنَ النَّارِ وَلَنْ تَجِدَ لَهُمْ نَصيرًا» (Мұнафықтардың тозақтың ең астынғы қабатына тасталатыны даусыз, одан оларды құтқаратын медеткер табылуы мүмкін емес.) Ниса 4/145).

Осы тақырыппен байланысты ислам теологиясына тән кейбір терминдердің мәніне тоқталып өткеніміз де жөн. Ислам дінінің келуімен заңды үкімі жойылған христиан мен иудаизм сияқты діндерге сенетіндер «китаби», уақыттың, материяның әуелден бері бар екендігін қуаттайтындар және барлық оқиғаларды уақытқа негіздегендер «дахри», Алланың бар екендігін мойындамайтындар «муаттыл», ардақты Мұхаммед пайғамбардың пайғамбарлығын жариялап, ислам сеніміне иман келтіргенмен күпірлігін іштей жасырын ұстағандар «зындық» деп аталады.

Кабира (фисқ/үлкен күнә)

Кабираның анықтамасы. Кабира (көпше түрі Кабаир) – аяттар мен хадистерде үлкен күнә ретінде баяндалған, оның қауіпті екендігін мәлімдейтін аяттар мен хадистер бар, бұл дүниеде немесе о дүниеде жазалануға себепші болып табылатын, нәтижесі күнә деңгейіне жетелейтін әрекеттер мен амалдар жиындығы. Үлкен күнәлар ішіндегі ең үлкені және кешірілмейтіні – Аллаға серік қосу және куфр.

«اِنَّ اللهَ لا يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَاۤءُ» (Алланың кешірмейтін күнәсі - өзіне серік қосу. Одан басқа күәларды егер қаласа кешіреді.) (Ниса 4/48)

«اِنَّ اللهَ لاَ يَغْفِرُ اَنْ يُشْرَكَ بِه وَيَغْفِرُ مَا دُونَ ذٰلِكَ لِمَنْ يَشَاۤءُ وَمَنْ يُشْرِكْ بِاللهِ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً بَعيدًا» (Алла өзіне басқа теңеуді кешірмейді. Одан басқа күнәсі болса, ықыласы ауған адамын кешіреді. Кімде кім Аллаға серік қосса, барып тұрған азғын болғаны) Ниса 4/116).

Үлкен күнәлардың саны. Үлкен күнәлдардың саны жайында тартыстар бар. Оның басты себебі – хадистердің әр алуан риуаят етілуі. Пайғамбарымыздың бір хадисі былай риуаят етілген: «сендерге үлкен күнәлардың ең үлкенін айтайын ба? Олар: Аллаға серік қосу, әке-шешеге бағынбау және жалған куәгерлік» (Бухари, Адаб 6; Муслим, Иман 38; Тирмизи, Тафсир 5; Дарими, Диат 9).

Келесі бір хадисінде: «Құрдымға жіберетін жеті күнәдан сақтаныңдар. Олар: Аллаға серік қосу, сиқыр жасау, хақсыз жерде адам өлтіру, жетім малын жеу, пайыз жеу, соғыстан қашу, таза, иманды әйелге зина жасады деп жала жабу» (Бухари, Уасауя 23; Муслим Иман 38; Әбу Даууд Уасая 10), - деп үлкен күнәнің саны жеті деп белгілеген. Әбу Дауудтың (ө. 889 ж.) мәлімдеуі бойынша үлкен күнәнің саны келесі бір хадисте тоғыз. Жоғарыда жеті күнәға ата-анаға бағынбау және Масжид Харамда тиым салынған әрекеттерді істеу қосылған. (Әбу Даууд Уасаия 10).

Үлкен күнәларды қарастыратын кітаптардың бірі Хафыз Захабидің (ө. 13347) «Китабу-л-Кабаирінде» үлкен күнәлардың санын жетпіске, Хайтамидің (1566 ж.) «аз-Зауажир ан Иқтирафи-л- Кабаирінде» 465-ге жеткізілген.

Үлкен күнә істеген адамның жағдайы. Үлкен күнә істеген адам «муртакиб кабира» немесе «фасиқ» деп аталады. Иманның тасдиқтан, иқрардан және амалдан тұратынын қуаттайтын харижилер мен мутазилиттерге қарағанда фасық мүмінге жатпайды. Харижиттердің пікірі бойынша олар кәпір, ал мутазила өкілдері үлкен күнә істеген адам иман мен куфр арасындағы орында тұрады (фисқ мәртебесі). Фисқ мәртебесіндегілер тәубеге келмей өлсе, мәңгілікке жаханнамда қалады, ал тәубеге келсе, мүмін қатарына енеді.

Әһли сунна ғұламаларының пікірі бойынша әртүрлі себептермен амалды орындамай, үлкен күнә істеген адам (фасиқ) мүмін қатарына жатады. Алайда, үлкен күнә істегеніне байланысты жазаланатыны рас. Ондай адамға тәубе жасау мүмкіндігі үнемі бар. Алла Тағала ондай адамды ахиретте қаласа кешіреді, қаласа шапағат жасалауына рұқсат етіледі және қаласа күнәсінің дәрежесіне қарай жазалайды. Жүрегіндегі иманына байланысты соңында оны жаннатқа кіргізеді.

Ширк пен куфрдан басқа үлкен күнәларды істеген адамның кәпір емес, мүмін болып табытанын дәлелдейтін аяттар да бар:

«يَاۤ اَيُّهَا الَّذينَ اٰمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلٰى» (Ей иман келтіргендер өлтірілгенге сендерге қысас жазылды) (Бақара 2/178) аятында адам өлтіргендер туралы «ей иман келтіргендер» деп үндеу тасталып тұр.

«وَاِنْ طَاۤئِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنينَ اقْتَتَلُوا فَاَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا» (Егер мүміндердің екі тобы бір-бірімен шайқасса, олардың араларын жарастырыңдар (татуластырыңдар)) (Хужурат 49/9)

Осы тақырып жайлы Пайғамбар хадисіне тоқталар болсақ:

Әбу Зарр әл-Ғыфари (ө. 652 ж.) былай деп жеткізеді: Алланың елшісі: «Алладан басқа ешбір құдай жоқ деп, осы сөзін берік ұстап өлген адамның ешбірі жаннаттан махрұм қалмайды», - деп айтты. Сонда мен:

- ол адам зина жасаса да, ұрлық та істесе де ме? – дедім. Сондай ардақты Пайғамбар:

- ия, зина жасаса да, ұрлық істесе де (жаннатқа кіреді), - деп жауап берді. Мен қайтадан сұрадым, дәл сол жауапты берді. Мен үш мәрте сұрадым. Төртіншісінде Расулуллаһ:

Әбу Заррға бұл ұнамаса да (жаннатқа кіреді), - деп жауап берді (Бухари, Таухид 33; Риқақ, 16; Муслим Иман 40; Тирмизи Иман 18).

Пайғамбар заманынан бүгінгі күнге дейін үлкен күнә істеген адам істеген күнәсін өзі халал деп санамаса, мүмін ретінде қабылданған, олардың жаназасын шығарған, артынан дұға жасап, күнәларының кешірілуіне тілеу тіленеді.

ИМАН НЕГІЗДЕРІ

Бастапқы кезден-ақ каламшылар арасында дқалыптасқан дәстүр бойынша иман негіздері теорияда үшке бөлініп қарастырылған. Осы «Усулу Саласаға» қарай иман негіздері:

а) Алланың бар екендігіне, жалғаз жаратушы және әлемнің қожайыны екендігіне сену (илаһиат);

ә) Пайғамбарлардың Алла тарапынан таблиғ қызметіне жауапты етілгендігіне, олардың Алланың елшілері мен құлдары екендігіне сену (нубууат);

б) Ахирет күніне сену (самииат).

Ал қалған иманның үш негізі осылардың ішінде қарастырылады. Мысалы, қаза мен қадарға иман Ұлы Алланың «илм», «ирада», «қудрат», «такуин» сипаттары қарастырылатын илаһиат бөлімінде зерделенеді. Осы тәртіп аясында илаһиат бөлімінде Аллаға иман, қаза мен қадарға иман, нубууат бөлімінде пайғамбарларға және кітаптарға иман, самииат бөлімінде періштелерге және ахиретке иман тақырыптары қарастырылады.

 

А) ИЛАҺИАТ БӨЛІМІ

Аллаға иман

Аллаға сенудің қажеттілігі. Адамзат тарихына көз жіберер болсақ, ең алғашқы дәуірлерден бері әр кезеңде өмір сүрген адамдарда құдайға деген сенім және оған табыну, бір діни сенім бар екендігі рас. Адам ең ежелгі заманнан бері әлемнен жоғары бір құдіретті күшке сенген және оған табынған. Тарих бойында үңгірлердегі тас бедерлеріне салынған құдай суреттері оларда әйтеуір бір құдай сенімі болғандығын көрсетеді. Алқашқы қауымдық адамның сенімі мен өркениетті замандағы адамның сенімі арасындағы айырмашылық әлгі құдіретті күштің айқындалуында, оған берілген атауда және сипаттарда жатыр. Демек, құдайға деген сенім сезімі адамның жаратылысында бар деген сөз. Адам өзін тани бастаған күннен бастап, құдіретті және барлығын игеретін ұлы күшке бағынған, одан рухани нәр алған, одан көмек сұраған, ненің жақсы, ненің жаман екендігін оған деген құрметімен өлшеген, осы құдірет иесі алдында қорқыныш пен үміт арасында байланыс орнатқан, оның алдында тізе бүккен, жалбарынған, құрбандық шалумен, ғибадат жасаумен әлгі құдайға жақындауға тырысқан. Бұл да адамның табиғи қажеттілігінің жемісі екендігі даусыз.

Барлығын білетін және барлық нәрсенің жаратуға қуаты жететін бір Аллаға сену кәмелетке жеткен әрбір адамға парыз. Бастапқы илаһи діндердің мәні жойылған кезеңдердегі немесе ешбір діннен хабары жоқ тауларда, ормандарда өмір сүретін адамдардың өздері де ақылымен құдайдың бар және бір екендігін табуға міндетті. Өйткені, әлмнің жаратушысы бар екендігін тануға өзге жаратылыстарға нәсіп болмаған санасы бар: «اَفِي اللهِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَالاَرْضِ» (Көк пен жердің жаратушысы болып табылатын Алланың бар екендігінде күмән бар ма?) (Ибраһим 14/10).

Алланың бар екендігіне дәлелдер. Кейбір мұсылман ғұламаларының пікірі бойынша адамдағы Алла сенімінің міндетті және жаратыста бар (фытри) болғандықтан Алланың бар екендігіне сырттан дәлелдер іздеуге, пайымдаулар жасауға, логикалық және саналық дәлелдер ұсынуға қажеттілік жоқ. Жаратылысы бұзылмаған және психикалық ауруға шалдықпаған әрбір адам Алланың бар және бір екендігіне көзі жетеді және түсінеді. Осы жолдағы дәлелдер адамның ішіндегі Алланың бар және бір екендігі туралы білімін дамыту үшін ғана қажет. Адам ішкі және сыртқы әлемде Алланың бар екендігіне дәлел болып табылатын нәрселерге қарай отырып, Алланың бар екендігіне түсіне алатын қабілетпен жаратылған. Осылармен қатар адамның өз жаратылысы да Алланың бар екендігіне анық дәлел екендігі даусыз. Иман әл-Ғазали (ө.1111 ж.) мен Шахристиани (ө. 1153 ж.) осы көзқарасты қолдайды.

Ал келесі топтағы ислам ғұламаларының пікірі бойынша адам ішкі және сыртқы әлемде Алланың бар екендігін қуаттайтын дәлелдерге тоқталып, Алланың бар екендігіне көз жеткізуіе тиіс. Өйткені адам сезім мүшелерімен Алланы тікелей біле алмайды.

«لا تُدْرِكُهُ الاَبْصَارُ وَهُوَ يُدْرِكُ الاَبْصَارَ» (оны көздер көре алмайды, бірақ, ол көздерді көреді.) Анам 6/103). Десек те сезім мүшелеріміз Алланы танитын мәліметтерді ақылға жеткізеді. Бұл мәліметтер – жаратылған барлық болмыс, әлемнің тәртібі мен үйлесімі. Демек адам жаратқанға қарай отырып, оның жаратушысын тануға толық мүмкіндігі бар деген сөз.

Алла Тағаланы танудың (мағрифатуллаһ) жолдары және Алланың бар екендігіне дәлелдер шексіз. Осы дәлелдердің ең бастыларына ғана қысқаша түрде тоқталмақпыз.

1. Құранда Исбат Уажиб. Құран Кәрімде Алла Тағаланы баяндайтын аяттардың көпшілігі оның сипаттарына тоқталады. Осы аяттар әсіресе таухидқа ерекше тоқталып, Алланың серігі мен теңі жоқ екендігін қуаттайды. Алланың бар екендігі мәселесі Құранда адамға танылуы табиғи, тіпті міндетті құбылыс ретінде баяндалады. Өйткені артық қабілетпен жаратылған адамның жаратушысын тани алады.

Құран Кәрімдегі аяттарды талдар болсақ, адам ойын мына баптарға жіктеуге болатынына тоқталған:

1. Құдіретпен, даналықпен және аса шеберлікпен жаратылған адамның болмыс-бітімі, мүшелері және олардың қызметтері негізге алына отырып, адамды жаратқан Алланың бар екендігіне қол жеткізу;

2. Жүретін, ұшатын, жүхетін екі немесе төрт аяқты жан-жануарлардың шеберлікпен жаратылғандығына ой жүгірте отырып, оның жаратушысына сену;

3. Ешбір кемшілігі жоқ табаиғат құбылыстарының кемел тәртібі, аспан күмбезінің таулардың және теңіздердің орналасуы, аспан мен жер тәртібінің үйлесімділігі, жыл мезгілерінің бір тәртіппен, кезегімен келуі, ащы және тұщы сулардың бір теңізде орын алуы, жер мен көктегі барлық жаратылыс адамның әміріне бой ұсынуы назарға алына отырып, Алланың бар екендігіне қол жеткізу;

2. Фытрат дәлелі. Кемел дәрежеде жаратылған адам өз күші мен қауқарынан жоғары, құдірет иесі ұлы жаратушының бар екендігін мойындайтыны шындық. Алланың бар екендігіне сену – адамның жаратылысында бар табиғи құбылыс. Бұл надандық, менмендік, қыңырлық сияқты кейбір моральдық кемістіктер осы сезімінді бүркемелейді. Бірақ бұл сезім мүлдем жоғалып кетпейді.

Пжамдағы осы сезімнің қалыптасуында адамның өз талпынысының, теориямен тұжырымның ешбір әсері жоқ. Адам бір тығырыққа, қайғы-қасіретке тап болған кезде құдайға сиынады, дұға жасайды. Оның бұл әрекеті оның жаратылысында бар деген сөз.

3. Худус дәлелі. Каламшылардың Алланың бар әкендігіне ұсынған ең негізгі дәлелдерінің бірі – худус дәлелі. Оған былай сипаттама жасауға болады: әлем хадис (кейіннен жаратылған). Демек, әрбір хадистің бір мухдисі (жаратушысы) бар екендігі сөзсіз. Әлемнің мухдисі – Алла Тағала. Осы дәлелдің бастапқы кіріспесі болап табылатын әлемнің хадис екендігін қарастырар болсақ, әлем жаухарлардан (бостықта орын алған), денелерден (екі немесе одан да көп жаухарлардан құралғанмүмкін болмыс) және араздардан (өздігімен бостықта орын алмайтын, бар болуы үшін бір жаухарға немесе денеге мұқтаж болған түс, иіс, дәм т.б.) пайда болған. Жаухарлар мен денелер аразсыз бар болуын елестетудің өзі қиын. Араздар мен сипаттар үнемі жаңарып, өзгеріп отырады. Ал жаңаланып, өзгеріп отыратын нәрселердің азали (әуелден бері бар) болуы мүмкін емес.

Әлемнің хадис, яғни, бар болуының бастамасы жоқ болғанына орай, оның бар болуы мен жоқ болуы тең дәрежеде. Оның барлық әлеміне шығуы үшін бір мухдиске мұқтаж еекендігі айқын. Себеп пен салдар принципіне қарай әрбір хадистің бір мухдисі болуы тиіс. Міне осы мухдис қалау иесі азали болмыс – Алла Тағала. Хадисті жаратқан мухдистің де мухдисі болуы да мүмкін емес. Өйткені осындай себеп пен салдарлардың шексіздікке жалғасуын адам санасы қабылдамайды.

4. Имкан дәлелі. Әлем – мүмкін. Өйткені ол бөліктерден құралған. Бөліктерден құралған нәрсе уажиб (міндетті) бола алмайды. Себебі, уажиб ешқандай нәрседен құралмайды. Мүмкіннің бар болуы мен жоқ болуы тең дәрежеде. Мүмкін бар болғандықтан оның барлығын жоқтықтан шығарған бір әсер етуші (муассир) бар. Егер әлгі муассир де мүмкін болса, оның да басқа бір муассирі бар деген сөз. Соңында бұл себептер уажибу-л-вужуд болған бір муассирге барып тіреледі. Олай болса, мүмкіндікке жататын әлемді жаратқан Алла Тағала.

5. Низам дәлелі. Табиғатта және онда орын алған құбылыстар мен оқиғаларда өзгермейтін тәртіп мен үйлесімділік бар. Осы тәртіпке күнделікті өмірде куә болып жүрміз. Әлемдегі бұл тәртіп – алим, және саналы бір иллаттың (себеп) туындысы. олай болса, әлем алыим Алланы Тағаланың туындысы болып табылады. Бұл дәлелді «ғая», «хикмет», «инаят», және «итқан» дәлелі деп те атайды.

6. Қаул Амма (адамзат тарихы) дәлелі. Жер бетіндегі нәсілдердің, халықтардың, ұлттар мен тайпалардың дүниетанымдары, діндері мен мазхабтары әр алуан болғанымен олардың барлығы даналық иесі ұлы жаратушының бар екендігіне сеніп, оған табынады. Дүниенің қай бұрышына барсақ та қарапайым және күрделі болғанымен халықтардың барлығы өздеріне тән құдайға сенеді және осы сенім аясында құлшылықтарын жүзеге асырады. Тарихтың қай заманын алып қарасақ та соқыр сенімдер кездесіп жатқанымен халықтар құдайға сеніп келген. Міне бұл Алланың бар екендігіне дәлел екендігі даусыз.

7. Ихтира дәлелі. Біз маңайымызға ойлы көзбен сүзіп қарар болсақ, барлық болмыстардың кейіннен жаратылғандығына көз жеткіземіз. Денелер бастапқыда жансыз болған кезде, оған өмір, ақыл, сезім берілгендігін байқаймыз әрбір жаратылыстың бір жаратушысы (мухтари) бары айқын. Олай болса, мына болмыстардың азали бір жаратушысы бар, ал ол – ұлы Алла. Мына аят ихтриа дәлелін көрсетеді:

«اَفَلاَ يَنْظُرُونَ اِلَى الاِبِلِ كَيْفَ خُلِقَتْ ﴿17﴾ وَاِلَى السَّمَاۤءِ كَيْفَ رُفِعَتْ ﴿18﴾ وَاِلَى الْجِبَالِ كَيْفَ نُصِبَتْ ﴿19﴾ وَاِلَى الاَرْضِ كَيْفَ سُطِحَتْ» (Түйелер қалай жаратылды, аспан қалай биік болды, таулар неге тұрғызылды, жер неге жазық? Олар осыған зер салмай ма?) (Ғашия 88/17-20).

8. Әрекет дәлелі. Біз әлемде әрекет үстіндегі болмыстардың бар екендігіне куә болып жүреміз. әрбір әрекет етушінің бір мухарикі (әрекет еттірушісі) бар. Осы мурариктің өзі әрекет үстінде болса, оны да әрекет етіретін басқа бір муррик бары рас. Өйткені кез келген дүние өздігінен әрекет ете алмайды. Олай болса, бастапқы мухаррик – уажибу-л-вужуд болып табылатын Алла екендігі даусыз.