Исламдық теологияның дүниеге келуі

Исламның тұтастығын алғашқы кезеңдерден бастап бұза бастаған, ал жандануы ҮІІІ-ІХ ғасырларда грек философиясының енуімен одан ары қуат алған теологиялық бөлшектену жоғарыда орын алған діни-саяси ағымдардан да маңызы зор. Алғашқы мұсылман құқықшылары мен хадисшілер (салафилер) қасиетті жазбаға деген қатаң бой ұсынуымен ерекшеленгенімен қасиетті мәтіндердің логикалық қайшылықтары туындап, осы қайшылықтарға түсініктеме жасаумен, олардың сәйкессіздігін үйлестірумен айналысты. Қасиетті жазбаға түсініктеме және филологиялық анализ жасаудың нәзіктігі соншалық, ондағы кейбір мәселелер туындай қалса, жаңа сенімдік мектептің қалыптасуына жол ашуы сөзсіз болды және Құранға «тауил жасау» кезінде сенім мәселесі бойынша тартыстың жаңа деңгейі белең алары белгілі. Сахабалар дәуіріндегі және одан кейінгі саяси оқиғалармен қатар христиан, иудаизм ықпалының және грек философиялық идеяларының ислам сенім әлемінде идеялық тартыстың күрделене түсуінде маңызды рөлді ойнағаны сөзсіз.

Теологиялық тартысқа алғаш себеп болған тақырыптардың бірі – адам қалауы еркіндігі мен тағдыр (қадар) мәселесі екендігі сөзсіз. Осы проблема төңірегінде өз пікірін білдірген алғашқы мұсылман теологтары ретінде Мабад әл-Джухани, Ғайлан Димашқи, Уасыл бин Ата, Юнус әл-Асуари және Амр бин Убайд жатады. Одан соң каламдық дамудың ордасын құраған атақты Хасан Басри сияқты кейбір каламшылар адам қалауын түбегейлі жоққа шығармады және тағдыр мәселесін де терістемеді.

Қалау еркіндігін қуаттағандардың (Қадария) теологиялық идеяларында саяси идеялар орын алмағанда ол заманда оншалықты назар аударарлық деңгейге жетпеген болар еді. Себебі, Мабад пен Ғайлан омайяд халифалары Абдулмалик пен Хишам әмірлерімен өлім жазасына кесілді. Ал адам өз ісіне өзі жауапты деген аталған мектептің идеялары мен олардың халифа әрекетіне қарсы ой айтулары билік басындағыларға ұнамады.

Сунниттік ғұламалар қалау еркіндігін жақтаушыларға қарсы қадарилік сенімнің түп тамырында грек немесе христиан философиясының жатқандығын дәлелдеп, үнемі сынға алды. Христиандықтан қуат алған қадарилік сенімнің ислам ойлау жүйесінің кейінгі дәуірлерінде өркен жайған мутазила мектебі арқылы жалғасын тапқандығы анық. Қадарилік сенімнің таралуына омайядтар қатаң тиым салса, одан кейін тарих сахнасына шыққан аббаси халифасы – Мамун мутазилиттерді мемлекеттік деңгейде қолдады.

Кең тараған мәліметтерге қарағанда мутазила мектебінің құрушысы ислам құқығы, аскеттік және теологиялық догма тарихындағы шоқтығы биік тұлға – Хасан Басридің шәкірті Уасыл бин Ата болатын. Уасылдың ұстазымен болған пікірталаста харижиттердің кесінді түрде ортаға тастаған ойлары «үлкен күнә істеген мұсылманды шариғат тұрғысында діннен шығуы немесе шықпауы» жөнінде өрбіген. Харижиттер бұл сұраққа кесінді түрде «мұсылман емес» деп жауап берсе, муржия либерал, бейтарап жауап береді. Сонда Уасыл әлгі адамның күпір мен иман арасындағы орында екендігін қуаттайды.

Уасылдың мутазилалық доктринаның негізін құраған басқа да негізгі мәселелер жөніндегі көзқарастары жайлы мәліметтер аз. Алайда, Мутазила мен шәк-шүбәсіз құдайлық құдірет ілімінің және бүкіл адам әрекеті Алла тарапынан абсолютті түрде белгіленетіндігін (детерминизм) паш еткен Жахм бин Сафуан арасында байланыс болғандығын атап өткен жөн. Тағдыр мәселесі жөнінде араларында болған пікірталас ортағасырлық кітаптарда орын алғанымен Құранның жаратылуы сияқты кейбір негізгі мәселелерде Жахм мен мутазиланың бір көзқарасты қуаттағандығы назар аударарлық дүние. Сонымен қатар, мутазила ілімінің темір қазығы болып табылатын мәселе – Алланың сипаттары оның затымен бірге екендігін Жахм насихаттаған.

Жахм бір жағынан қалау еркіндігін жоққа шығарса, келесі жағынан соңында жұмақ пен тозақтың ішіндегілерімен бірге жоқ болатынына сенді. Бұл көзқарас мутазилиттердің жұмақ пен тозақ мәңгілік марапат пен мәңгілік жазадан тұратынын қуаттайтын сеніміне түбегейлі қайшы. Аталған көзқарасты ұсынған кезде, Жахм Алланың «алғашқы және соңғы» екендігін баяндайтын Құран аяты мен (57, 3) соңында «оның жүзінен» (55, 27) басқа барлығының жоқ болатынын баяндаған аяттан қуат алған болса керек. Аталған екі жүйелі түрдегі теологиялық мектептің құрушысы – Жахм мен Уасылдың араларында айырмашылық болғанына қарамастан ҮІІІ ғасырдың басында-ақ мұсылман халықтарын бөліп тастаған каламдық мәселелерді қарастыруы жағынан маңызы зор.

Уасыл бин Ата мен мутазилиттер жайлы еңбектердің көпшілігі күнімізге дейін жете қоймағанмен мутазила мектебінің ең гүлденген шағы болып табылатын ІХ ғасырдың алғашқы жартысындағы ілімін меңгеруімізге қол ұшын беретін еңбектер қолымызда бар.

Бүкіл зерттеушілер мутазила философиясы «құдайлық әділет» пен «таухид» аясында қалыптасқандығын қуаттайды. Мутазилиттер өздерін осы категориялардың шынайы жаршысы ретінде санайтын. Мутазилиттердің басқа мәселелер жайында өзіндік пікір білдіргендігін білсек те олардың көпшілігі екі негізгі идеяға, әділдік пен тәухидке қайта соқтыға беретінін атап өткен жөн. ІХ ғасырдағы мутазилит ғалымдарының ірі өкілінің бірі шынайы мутазила сенімінің бес принципі бар: «әділдік» пен «тәухид», «уад» пен «уаид», «әл-манзила байна-л-манзилатайн» және «әмру би-л-маруф уа нахи ани-л-мункар». Осы бес принциптің соңғы үшеуі мутазилиттердің Алланың абсолюттік әділдігі жайындағы ілімінің логикалық қорытындысы екендігі байқалады.

Жахмиямен жақын байланысы бар мутазила олардың детерминизміне қарсы шықты және бұл қарсылық оларды Алланың әділетін қуаттау талпынысына алып барды. Алғашқы мұсылман теологтары Алланың әділетсіз екендігін жоққа шығару жағынан бір пікірді қолдады. Алайда Алланың әділеті мен дүниеде орын алған жамандықты үндестіру мәселесі оларды алаңдата қоймады. Бірақ, Уасылдан бастап бұл проблема мутазила мен қарсыластарының айналысқан маңызды мәселеге айналды. Құдайлық әділет адамдардың қолынан туындаған жамандықпен ешқандай байланысы жоқ. Бұл – адамның қалауына байланысты. Осы себепке байланысты адам - өз іс-әрекетінің жаратушысы.

Исламның кейінгі дәуірлерінде мутазилиттердің пікірлері теологиялық-метафизикалық мәселелерге ойыса бастады. Олар бастапқыда өздерін «әһлу-л-адл» деп атап, Алладан жамандықтың (шарр) туындамайтынын, сауаптың адам әрекетіне байланысты екендігін қуаттаса, кейінірек өздерін «әһлу-т-таухид» деп атап, Алланың сипаттары мен болмысы жайындағы тақырыптарды зерделей бастады. Бұл – мутазилит ғалымдарының антикалық логиканың ықпалында қалғандығын көрсетеді, себебі, Х ғасырдың алғашқы жартысында мутазилит мектебіндегі таухид мәселесі алдыңғы қатарға шыға бастады, ал Алланың әрбір әрекетте көрініс тапқан «Адлу илаһи» мәселесі екінші дәрежеге түсіп қалды.

Дәстүрлі исламдық көзқарастан өзгеше түрде мутазилиттер құдайлық сипаттарды теріске шығаруға немесе олардың құдайлық субстанцияның (зат) өзінде жатқандығын алға тартты. Мысалы бір мутазилит каламшының «Алла ілімімен біледі және ілімі оның Заты болып табылады» деген көзқарасы осыны айғақтайды.

Құдайлық сипаттардың бірі болып табылатын «калам» әуелден бері бар (әзәли) сипат ретінде дәріптеліп келсе, Мұхаммед пайғамбарға уахи етілген, сондай-ақ, «қадим» екендігі қуатталған Құран ілімі мен христиан теологиясындағы «логос» арасында ұқсастық байқалады. Исламды христиан теологиясынан қашық ұстау мақсатында мутазилиттер Құранның «қадим» деп табуды «ширк» деп есептеп терісе шығарды және кейбір халифалар мутазилиттерге еліктеп, Құранның «махлуқ» екендігін ресми түрде жариялады, осы идеяны қабылдамағандарға қатаң жаза қолданды.

Мутазилиттік іліммен терең сусындаған Ашари 40 жасынан кейін мутазилиттерге қарсы шығып, салафияны жақтады, уахидің ашық мәнінің ақиқаттығын дәлелдеу жолында Ахмет бин Ханбалдың жолын қуумен бірге толықтай салафилер принциптерін берік ұстамады. Себебі, насстардың ұсынған сенімді қуаттап, ақиқаттығын дәлелдеуге тырысқан кезде, ақылға, мутазила тәсілеріне ден қойды.

Ашариттердің айқындаушы ерекшеліктерінің ең басында насс пен ақыл арасындағы ұстанымы келеді. Ашариттер салафилерге қайшы түрде насстардың ақиқаттығын дәлелдеу үшін ақылдың маңызын жоққа шығармайды: насстардың ақыл арқылы дәлелдеуді бидғат немесе қате түсінік деп есептемейді. Алайда, мутазилиттер тәрізді иман мен діни мәліметтер алдында ақылдық абсолюттік өлшем ретінде қабылдамайды. Себебі, оның пікірі бойынша ақылды абсолюттік түрде бағалау, оның иман мен насстардың орнын басуы насстардың өз мәнінен айрылуына алып барады. Ғайып ақылдық қабілет қол жеткізе алмайтын деңгейдегі болғандықтан, Құран бізге ғайыпқа сенетін негізгі принциптер жайлы мәлімет береді. Осы жағынан ақыл абсолюттік өлшем бола алмайды.

Ашариттер түйіні шешілмеген тақырыптарда үндестіруші жолды ұстанады. Мысалы, мутазила Алланың сөзі болып табылатын Құранның жаратылғандығын қуаттаса, салафилер керісінше, оның жаратылмағандығын алға тартады. Мутазила мен салафия Алланың сөзі деген мәндегі Құранды құрайтын әріп, сөз және сөйлем сияқты бөліктерді бір-бірінен ажыратып қарамаған. Ал оның шешімі құдайдың сөзі деген мән мен Құранның белгілі бір уақытта ортаға шыққан сөздік құрылымын бір-бірінен ара жігін ашуда жатыр. Осы жағынан Алланың сипаты болып табылатын «калам» жаратылмаған, ал адамдарды негізгі каламға жөн сілтейтін Құранның сілтемелері мен айтылулары жаратылған.

Сол замандағы өзге каламдық мектептерден ерекшелендіретін ашариттік көзқарастардың бірі – Алланың сипаттарына қатысты. Осы тұста да оның үйлестіруші орта жолды ұстанғаны анық байқалады. Мутазила құдайдың субстанциясынан (затынан) бөлек сипатты мойындамағандықтан, олар Алланың субути сипаттарынан да бас тартты. Ал енді бір топ насстардың сыртқы мәніне ғана мән берумен шектелгендіктен, олардың кейбірі Алланы адамға ұқсатуға (антропоморфизм) дейін барды. Ашарилерге келер болсақ, олардың пікірі бойынша Алла Құранда орын алған барлық сипаттарға иелік етеді, әлгі сипаттардың ақиқаттығы айқын және оның затынан бөлек, бірақ, затынан басқа болмыс емес. Ұғым ретінде сипаттарды заттан бөлек қарастырған Ашария зат пен сипат арасындағы байланыстың сандық емес, сапалық екендігін қуаттай отырып, мутазила мен салафия шеше алмаған түйіннің шешімін тапты.

Сенімдік мәселелер арасында ең көп тартысқа айналған тақырыптардың бірі – адам қалауының еркіндігі мен жауапкершілік проблемасында мутазила адамның абсолюттік құдірет иесі, яғни, өз ісін өзі жаратушы екендігін жақтады. Ал мутазилалықтардың осындай идеясына қайшы түрде адамның қалау еркіндігін толығымен жоққа шығарған, барлық әрекетті тағдырға байлаған жабрия орын алатыны жоғарыда баяндалды. Ашариттер осы екі жаққа айрылған идеяларды ұштастырып, үйлестіріп, іс-әрекетті жаратушы күшке тек Алла ие екендігіне, ал адамда таңдаған әрекетіке қол жеткізу (касб) қабілеті бар екендігіне тоқталады. Адам қалаған әрекетіне қол жеткізе алады және таңдауына қарай жауап береді. Бірақ, әрекетті жаратқан өзі емес – Алла. Имам Ашариден соң Әбу Бәкір әл-Бақиллани, ибн Фурақ, Әбу Исхақ әл-Исфараини, Абдулқаһир әл-Бағдади, әл-Жуайни, әл-Ғазали, Шахристани, Фахреддин Рази, Журжани ашарит ілімін одан ары дамытты.

Мутазилиттердің ұсынған каламдық іліміне қарсы ашари мектебімен қатар Мауреннахрда Матуридия мектебі пайда болды. Әбу Мансур Мухаммад бин Мухаммад әл-Матуриди сенім мәселесінде Әбу Ханифа ілімін кеңейте отырып, ислам сенім негіздерін шынайы түрде түсінуінде Құран мен Сүннетпен қатар ақылдың да алатын маңызды орнына тоқталып, оның құрған теологиялық матуридия мектебі салафияның, ашарияның және мутазиланың кейбір көзқарастарын үндестіруге тырысқан. Ақылға мән беруі жағынан мутазилаға жақындай түсуімен қатар, сунниттік исламның негізгі принциптерін қолдауда ашариттермен тізе қосады. Алайда ашариттермен келісе бермейтін пікірлері де бар. Матуридилердің пікірі бойынша пайғамбар келмесе де адам ақылымен құдайды таба алады және жақсылық пен жамандықты, ізгілік пен зұлымдықты адам санасымен ажыратуға қабілетті. Ашариттердің ұсынған сипаттарымен қатар такуин (жарату) құдайлық сипаттар болып табылады.

Матуридилердің пікірі бойынша амал иманмен бір бүтін бола алмайды, сондай-ақ, иман артпайды да кемімейді, ол – құлдың Аллаға берген кесінді сөзі және анты. Матуридилер адам әрекетінде қалау еркіндігін қолдауы жағынан ашариттерден ерекшеленеді. Матуридилердің пікірі бойынша адамның бір әрекетті жүзеге асыруға шешім қабылдауы «кулли ирадасын» «жузи ирадаға» айналдырады және ашариттерге қайшы түрде жузи ирада құдай тарапынан жаратылмайды. Бірақ адам таңдауының әрекетке ықпалы кулли ираданы, жузи ирадаға айналдырумен қана шектеледі, ал әрекетті жаратушы – Алланың өзі, ал адам тек әрекетке ғана қол жеткізе алады (касб). Матуридилердің пікірі бойынша үлкен күнә істеген адам имандылықтан шықпайды, ал тәубеге келсе, құдайдың кешіріміне ие болары хақ.

Матуриди мектебі кейінгі замандарда Хаким Самарқанди, Мухаммад Паздауи, Әбу-л-Муин Насафи, Бурхануддин Насафи, Омар Насафи, Нураддин Сабуни т.б. тәрізді ғұламалар арқылы дамытылды.