Электр агымының бүліндіргіш әсері

Адамға найзағай немесе техникалық электр ағымдары өсер етуі мүмкін. Адамға найзағай түскенде оның денесі арқылы өте қысқа мерзімде тым үлкен кернеудегі (миллион вольтқа дейінгі) электр ағымы өтеді. Бүл кезде найзағайдың өсерінен денеде күйіктер пайда болады, тіндерге ерекше тармақталған қан қүйылулар, тіндердің қарайып кетуі және өлетгенуі байқалады. Кейбір дене мүшелері үзіліп кетуі мүмкін. Адам жүрегі мен тынысы тоқтап қалудан өледі.

Техникалық электр ағымының бүліндіргіш әсері (электросоққы) оньщ түріне (тұрақты немесе ауыспалы), күшіне, кернеуіне, өту бағытьша жөне өту уақытына, сонымен қатар тіндердің кедергілік қасиетіне және организмнің жалпы жағдайына байяанысты.

Электр ағымының күші бірдей болғанда, түрақты электр ағымьгаа қарағанда, ауыспалы электр ағымы организм үшін қауіпті. Күші 100 мА әсер еткенде электр ағымы адамның өліміне әкеледі. Күші 12—25 мА, жиілігі 50—60 Гц ауыспалы электр ағымы дене мүшелерін тырыс- тырып тастайды. Осыдан элекгр сымына тиген дене мүшесі тырысып, одан айырыла алмай қалады.

Электр агымынмң кернеуі 40 вольтқа дейін организмнің зақымдану- ына өкелмейді. Оньщ кернеуі 1000 вольтқа дейін көтерілгенде 50%,

3000 волътқа дейін көтерілгенде — 100% зақымданған адам жан тапсы- рады. 42,5 вольт кернеуі бар ауыспалы элекір ағымьгаың зақымдық қауіпі 120 вольт кернеуі бар тұрақты электр ағымының зақымдык қауіпімен тең болады. Бірақ тұрақты электр ағымының қауіптілігі 450—500 вольт кернеуге дейін ғана ауыспалы ағымнан аз болады. Ары қарай түрақты электр ағымының кернеуі котерілуіне байланысты ол ауыспалы ағым- нан қауіптірек болады.

Кедергілік қасиеті. Ауыспалы электр ағымына адам денесінің жалпы кедергілерінің жиынтығын импеданс дейді. Ол тіндердің белсенді (ом- дық) жене қайта өсерленген (сыйымдылық) кедергілерден түрады. Терінің сыртқы эпидермалық қабатынъщ электр ағымына кедергісі бойынша 1— орында (2 млн. Ом), ары қарай сіңір, сүйек, жүйке жөне бүлпшқет тіндері, қан — кедергісі азаюына қарай орналасады. Жүлын — ми сүйы- ғыңда ең аз кедергі болады. Адам денесінің жалпы кедергісі орташа 100 000 Ом (1000-нан миллиоңдаған Ом-ға дейін).

Терінің ылғал болуы кедергіні төмендетеді. Қүрғақ терінің кедергісі мольфақ болады. Тері кедергісінің мөлшері электр ағымының күші мен кернеуіне байланысты. Оның кернеуі 10—40 вольт болғанда терінің эпидермисін жарып өтеді. Осыдан 220 вольт электр кернеуі дененің кедергісін күрт төмендетеді.

Электр агымынын денеден өту бағыты. Төменнен жоғары қарай өт- кен түрақты электр ағымы жоғарыдан тәмен қарай өткен ағымнан қауіптірек болады. Бүл кезде жүректің синустық торабы катодтың қоздырғыш әсерінде болады да, оның үшы анодтық қозуды өлсірететін өсерінде болады. Осыдан синустық торабынан шығатын қозу откізгіштіктің үдемелі бөгелуімен түйіседі. Бүл электр ағымы откенде жүйкелік қабылдағыштар (рецепторлар) мен откізгіш талшықтар, бүлшықеттер мен тегіс салалы ет талшықтары жоне бездік тіндер қат- ты қоздырьшады. Осыдан бүлшықеттер мен тегіс ет талшықтары ты- рысып жиырылып қалуынан аяқ-қолдың буынынан шығуы, жіліншіктердің сынуы, дыбыс байламының жиырылуы, тыныс алудың тоқтауы, еріксіз дәрет бүзылуы және қан қысымының котерілуі байқ- алады. Симпатикалық жүйке жүйесінің қозуынан катехоламиңдердің (адреналин, норадреналин) қанға коптеп шығарылуы болады. Бүдан ішкі ағзалар мен дене мүшелерінің қызметгері бүзылады.

Элекгр ағымының бүліндіргіш әсер ету жолдарьщца элекгрохимия- лық осері маңызды орын алады. Электр ағымы теріден отіп әртүрлі тіндердің жасушаларында электролиздік тепе-теңдікті бүзадьт, олардың биологиялық әлеуетін өзгертіп, жасуша мембраналарының поляризаци- ясына океледі. Тіндердің анод орналасқан аумағында оң дормені бар иондар жиналады (қыпіқыл реакция пайда болады), катод жағында теріс дәрмені бар иоңдар жиналады (сілтілік реакция болады). Осыдан жасу- шалардың қызмет агқару жағдайы озгереді. Анодтың астыңда қышқыл реакция болғандықтан тіңдік нөруыздар үйып қалады. Содан дамитын некрозды коагуляциялык некроз дейді. Ал, катод орналасқан тіннің аума- ғында сілтілік реакция болғандьщтан гіндік нәруыздар қатты ісініп кетеді.

Мүны колликвациялық некроз дейді. Бүндай күбылысты электр ағымы- ның электролиздік өсері деп атайды. Бүл қүбылыс жүрек етіне әсер еткенде оның жауап қайтармайтын (рефрактерлік) фазасын қысқартып, жүйкелік серпіндердің үдемелі кері айнальш жүруінен ет талшықтары- ның жыпылығы (фибршшпдаясы) дамуына әкеледі. Электр ағымының әсерінен тыныс алу мен қан тамырларының қимылдық орталықтары- ның бүлінуі олардағы жүйке жасушаларының бүзылыстарынан дамиды. Өйткені нейрон мембраналарының қатты деполяризациясы, олардың цитоплазмасындағы нөруыздардың үйьш қалуы болады.

Электр ағымының әсерінен дамитын клиникалық өлім кезінде жү- рек етінің ж ыпь тлығы үзақ сақталуы мүмкін. Сондықтан бүндай өлген адамдарға биологиялық өлімнің айғақты белгілері пайда болғанша ме- дициналық (қолмен дем алдьфу, жүрекке ысқымақ (массаж) жасау) жәрдем көрсету қажет.

Электр ағымының әсерінен адамның өлімі тыныс алудың жене жүректің тоқтап қалуынан болады. Тыныс алудың тоқтауы:

• тыныс орталығының закымдануынан;

• тыныс орталығын қанмен қамтамасыз ететін омыртқа артерияла- рының жиырылып қалуынан;

• тыныс алуға қатысатын бүлшықеттердің жиырылып қалуынан;

• дыбыс байламдарының жиырылып қалуынан;

• тыныс алу жолдарының бітелуінен, дамиды.

Жүректің тоқтауы:

• жүрек қарыншаларының жыпылықтауынан;

• коронарлық қан тамырларының жиырылып қалуынан;

• қан тамырларының қимылдық орталығының зақымдануынан;

• кезбе жүйкелерінің межеқуаты (тонусы) көтеріліп кетуінен, дамиды.