Р ның «Қоршаған ортаны қорғау» туралы заңындағы экологиялық нормаланулар.

4 тарау. 22-29 баптар. Экологиялық нормалаудың мақсаты

1. Экологиялық нормалаудың мақсаты экологиялық қауіпсіздікті, экологиялық жүйелер мен биологиялық әртүрлілікті сақтаудың қамтамасыз ететін қоршаған орта сапасын реттеу және оған жол беруге болатын әсерді белгілеу болып табылады.

2. Экологиялық нормалау процесінде қоршаған орта сапасының нормативтері, эмиссиялар нормативтері және табиғи ресурстарды пайдалану мен қорғау саласындағы нормативтер белгіленеді.

Қоршаған орта сапасының нормативтеріне: қоршаған ортаның химиялық көрсеткіштерінің, химиялық заттардың шамалап алынған қауіпсіз деңгейлерінің, шудың, тербелістің, магнит өрістерінің, радиоактивтіліктің, жылудың және өзге де физикалық әсерлердің жол беруге болатын шекті деңгейлерінің нормативтері жатады. Сонымен қатар қоршаған орта жай-күйінің билогиялық көрсеткіштеріне сәйкес белгіленген, оның ішінде қоршаған орта сапасының индикаторлары ретінде пайдаланылатын өсімдіктердің, жануарлардың және басқа да организмдердің түрлері мен топтарының нормативтері, сондай-ақ санитарлық-эпидемиологиялық ережелермен және нормалармен, гигиеналық нормативтермен регламенттелетін, микроорганизмдердің жол беруге болатын шекті шоғарлануы нормативтері және қоршаған орта сапасының Қазақстан Республикасының заңнамасында көрсетілген өзге де нормативтер жатады. Жекелеген аумақтар үшін қоршаған орта сапасының нысаналы көрсеткіштері белгіленеді. Олар қоршаған орта сапасын жақсарту, қоршаған ортаның нормаланатын параметрлерінің белгілі бір уақыт кезеңіне арналған шекті деңгейлерін реттейді. Эмиссиялар нормативтеріне келетін болсақ оларға: ластаушы заттардың жол беруге болатын шекті шығындылары мен төгінділерінің, өндіріс және тұтыну қалдықтарын орналастыру, жол берілетін физикалық әсер нормативтері жатады. Барлық нормативтер шегі қоршаған орта сапасының нормативтеріне сәйкестендіріліп алынады. Табиғи ресурстар мен молықтыру мақсатында табиғи ресурстар жай-күйінің нормативтері белгіленеді. Оларды белгілеу тәртібі ҚР жер қойнауын пайдалану туралы жануарлар дүниесін қорғау, молықтыру және пайдалану саласындағы заңнамасында, ҚР жер, су, орман заңнамасында айқындалады.

24. Құрғақ түрде шаң аулағыштар (жұмыс істеу принциптері, түрлері). Кургак ш.аулаг-га ауа агыннан коспа боликтери, гравитация, инерция куштери арк мех-к турде болинетин барлык аппараттык жатады. Курамы б-ша: циклонда, куйындык, ратациондык, рациалды, жалюздик болып болинеди. Газ агыны кубыр ишки кенистикке жанаса киреди ж/е корпус ишимен бункерге карай айнаалды. Орталык куштин асеримен шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтери циклон кабыргаларына жанасады ж/е ол газбен бирге бункерге туседи. Шан боликтеринин газдан ажырауы газ агынынын бункерде 180 градус айналуынын асеринен б-ды. Шаннын ажыраган газ агыны сол кезде куйынды пайда етип шыгыс кубырынан циклоннан шыгады. Газды шаннан тазалау б-ша жаксы натиже беретин циклондарга цилиндлик ж/е конустык циклондар жатады. Цилиндрлик циклондар аспирация жуйесиндеги кургакшанды катты отынмен жумыс истейтин ошактан шыккак тутинди газды кептиргиштеги шанды ж/е т.б 0,-400 г/м3 аулау ушин колданылады. Оган тусетин газ кысымы 2500 Па-дан аспауы. Газдын Температурасы 30-50 градус. Конустык циклондар газдан ысты тазалау ушин колданылады. Кирис концентрациясы 30-50 г/м3. Тура далдик циклондар. Айырмашылыгы: гидравликалык кедергиси киши, габарити киши, тазалау тиимдилиги аз.Улкен массадагы газдарды тазалау ушин батареялык циклондар колд. Олар коп санды параллель турде орналаскан циклондык элементтерден турады. Ратациондык шан аулагыштар. Олар орталыктан асер етуши акпараттарга жатады. Олар ауаны урлеу барысында салыстырмалы ири шаннан тазалайды. Баска курылгыларга караганда ыкшамды ойткени, вентлятор ж/е шан аулагыш бир агрегатта орналаскан. Бул ратациондык шан аулагышта тазалау тиимдилиги жогары. Ратациондык типти оратлыкты ратациондык шан болгиштер коп колданылады. Тазалау тиимдилиги 100% тен. Кемшилиги: конструкциясы курдели ж/е пайдалануда мех-лык заттардан газды кургак тазалау киын. Куйындык шан аулагыштарда жука болшектерден газды тазалауда тиимдилиги жог. Корпус диаметри 40-2000 мм-ге дейин б-ды.

25. Қазақстан энергетикасы және тұрақты даму. Энергетика. Ел экономикасы артыумен бірге энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану. Қазақстан уран қоры мен оны өндіру бойынша әлемде көш басында тұр, соған қарамастан елде әлі жұмыс істеп энергия шығаратын бір де бір атом электр станциясы жоқ. Егер жоспарланып отырған АЭС салынса және олардың саны мен сапасын болашақта арттырсақ, онда Қазақстан электр энергиясымен өзін өзі толық қамтамассыз етіп қана қоймай, оны экспортқа шығарушы елге айналады.

26. Қазақстан жер қорының экологиялық жағдайы. Каз –тан терр-нын 3,8 %-ин орманды жерлер алып жатыр.1997 ж. Респ-мыздын орман корынын терр-да 2257орман орттери болган. Орт 4млн метр/куб-ка жуык агашты жойган. 50мын га орман алкабында зиянкестер мен аурулар аныкталган. Ен ири орманды терр-лар ШКО,павлодар, Акмола, Караганды, Алматы обл-да болган. Орманды далалы алкапка Каз-нын солт-деги шок болып осетин кайынды ормандар жатады. Олардын жалпы колеми 700мын га.бул ормандарда осетин агаш тукымынын коби кайыннан куралады.далалы алкапта кайынды шоктардын онтустигин алып жаткан карагайлы ормандар оседи. Олар ертеде Орал мен Алтай аралыгын тутастырып жаткан. Жергиликти халыктын ортеп, кесип, мал багу салдарынын кемип кетти. Шолди алкапка Каз-нын букил онт-ги, орт-гы мен батысыннын коп болиги киреди. Мунда аксексеуил,карасексеуил, коянсуйек, жынгыл,шеркез кездеседи. Агаш тукымдарынан жиде мен торангы, ал буталардан ар турли тал жынгыл, шенгел оседи.Алтай –Сауир тау алабы тениз денгейинен 600-2500метр бииктик аралыгында осетин ормандарды камтиды. Самырсынды орман кенди Алтайдын ен жогаргы белдеуинин 31000га жерин алып жатыр.карагайлы орман Алтай мен Сауир койнауынын 371мын га алып жатыр. Солтустик Тянь-Шань тау алабына Иле Алатауы,Кунгей,Жонгар Алатауы мен Нарын жоталарынын агаштары киреди. Томенге белдеуинде турли буталар мен жалпак жапыракты агаштар оседи. Батыс Тянь- шань тау алабына Талас Алатауы, Каратау мен Огем жотасындагы агаштар киреди., бул аймак жемис- жидекке оте бай. Барлык таулы жерлердеги ормандардын топырак пен су коргауга тигизетин асери коп. Орманнын азып- тозуы антропегендик жане табиги факторлардан туындайды. Кызылкум шолейт даласын суаруга Сырдариядан су алуга байл-ты жер асты суларынын денгейи томендеп, буталы агаш осимдиктеринин жагдайы нашарлады. Малды жонсиз багудан шолейттеги орман едауир зардап шекти. Карагайлы орман кесуден таусылды. Озендердин реттелип тежелуинен жане орттен тогай катты азып тозып кетти. Онын ишинде сирек кездесетин биогеоценоз торангы да таусылды. Респ-ка ормандарында калыптаскан экол-к нашар ахуал жане тозу процестери орман ресурстарын сактап утымды пайдалану жонинде шугыл жане кесимди шараларды кабылдауды талап етеди. х/шар-к манызы б/ша Каз ормандарын 3 топка болемиз. 1-ши топка жататын ормандар 18,7млн га жерди алып жатыр,буларга егистик коргауга алынган, топырак коргау,су коргауга арналган орман алкаптары, калалар мен ондирис орындарынын айналасындагы курорттык ормандар, озендер, тас жол, темиржол жиектериндеги жане мемл/к корыктардын ормандары жатады. Бул ормандарды кесуге тиим салынган. Ормандардын басым копшилиги 1-ши топка жатады.2-ши топка су коргауга алынган ормандар, аз орманды, орташа орманды жерлердин ормандары жетеди. Бул жерлерде интенсивти шар/к жургизиледи. Бирак агашты кесу молшери жылдык осимге сайкес аныкталады.Бул топка 591мын га жерди алып жаткан ШКО-нын жерлери жатады.3-ши топка ормандак жерлерде орналаскан барлык ормандар киреди. Бул жерлерде ондиристик орман орман дайындау жумыстары жургизиледи.оларга Кенди Алтайдын таулы ормандары, ШКО-да 1,5млн га жерди алып жаткан ормандар киреди. Агаш коры мен колеми б/ша ШКО-нын кылканжапыракты ормандары 1-ши оррында,2-ши орында шок карагайлы орманда,3-ши орында Тянь-Шань шыршасынан туратын таулы ормандар тур.Респ-нын ормандылыгын тек белгили бир экол-к шектеули молшерде жане бурын орман оскен жерде жургизу кажет.

27. Қазақстанның су қорлары және мәселелері. Қаз-ң су қорлары бұрыңғы Кеңес Одағының су қорларының 2,1% құрайды. Қаз-да өзен суларының көлемі бір жылға шаққанда 101 мгр\м³ құрайды. Соның ішінде 56,5% Қаз-н терр-да 44,4% басқа территориядан келеді. Қаз-н Ресей мемлекетімен бірге бес өзеннің су қорларын пайдалануда. Олар: Иртыш, Тобыл, Урал, Волга. ҚР терр-да 4 мыңнан аса көп... бар, 100 м²17 көлі бар. өзен суларының толдыру көзі болып мұздықтар табылады. ҚР-да 2 теңіз бар: Арал теңізі- ұз-ғы 428, ені 235км, су көлемі 1000м³; Каспий теңізі—ұз-ғы 2430 км, ең терең жері 1025м болып таб. Су талшылығы 6,6км³құрайды. Дегенмен, Қаз-ң су артериялары шамамен 85 мың өзендерден құралған. Ең ірі өзендері: Ертіс, Есіл, Іле, Сырдария, Жайық, Шу, Талас өзендері жатады. Соңғы жылдары бірқатар көлдер жүйесінің көбеюі байқалып жатыр. Бұл өзендер ағысының шектен тыс реттелуі мен олардың деңгейінің табиғи ауытқуларына байланысты. Экологиялық жағынан ең қолайсыз жағдайда Қаз-ның су артериясы Ертіс өзені қалып отыр.Оның сулары жоғары дәрежеде ауыр металдармен ласталған. Негізгі ластаушы заттар:тыс шойынды сулары бірге келіп түседі.

28. Қазіргі заманның әлеуметтік-экономикалық мәселелері және тұрақты даму. Глобалды экодинамиканың келесі әлеуметтік экологиялық мәселелерін талдап қарастыруға болады. Олар таза су, теңіздер мен мұхиттар, ауылшаруашылығы мен ормандар, атмосфера, қалдықтар, энергетика, транспорт,радиоактивті қалдықтар, жердің шөлге айналуф, биотүрлердің азаюы, табиғи апаттар, техногендік зіл залалар.

Әрқайсысының жағдайы мынандай мәселелерге алып келіп отыр: Таза су – жоғары приоритеттік мәселе.Глобалды қарағанда су қоры өте көп. Мәселенің ең қиыны су сапасы мен дамушы елдердегі су тапшылығы болып отыр. Жиырма сегізден астам елде су тапшылығы сезіліп отыр, ал дамушы елдерде бір млрд астам адам су жетіспеушілігінен зардап шегуде. Соның кесірінен санитарлық– гигиеналық жағдай өте нашар. мен теңіздер. Балықтар қорының азаюы мен теңіз қоршаған ортаны қорғау мәселелері сақталып отыр. Алдыңғы қатардағы мәселеге мұхит жағалауындағы ластану жағдайы мен оған антропогендік әсерлердің ұлғаюы жатады. Теңіз бен мұхиттардың қорын пайдалану мен оны сақтау экономикалық сараптамадан өткізуді талап етуде. Барлық теңізбен шектесетін елдер бірлесе отырып осы мәселелерді шешуге жұмыла кірісулері керек. Ауылшаруашылығы мен ормандар. Азық түлік шығару жерді құнарлануды қажет етеді, бірақ көп жағдайда тыңайтқышты қолданудан астық өнімінің артуы байқалмайды. Азық түлікпен қамтамассыз ету барлық елдерде бірдей біркелкі емес. Дамыған елдермен салыстырғанда дамушы елдердегі халық пайдаланатын азық калориясы төмен. Тағы бір мәселе ол ормандардың өртке жиі ұшырауы мен ағаштарды заңды және заңсыз кесудің үлкен дәрежеде жүргізілуі де болып отыр. Энергетика. Дүниеде энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану. Транспорт. Әлемдегі елдерде транспорт түрі мен саны күрт көбейіп отыр. Соның әсерінен атмосфераға шығатын улы және зиянды заттар мөлшері артып отыр. Тарнспорт қолданатын жанар май сапасы да жақсармай отыр. Осы мәселерді шеу жолдары – жанар май сапасын арттыру, экономды және шағын тарнспорттарды шығарып пайдалану, кейбір жанар майды көп мөлшерде жағатын автотранспорттан бас тарту, электр және күн энергиясы арқылы жүретін автомобильдерді барлық елдерде пайдалану. Атмосфера. Ең басты мәселе ауаға шығарылып жатқан зиянды заттардың мөлшерін күрт азайту жолдарын қарастыру, барлық сүзгіш әдістерді жүзеге асырып, өнеркәсіп орындарында пайдалану. Бұл мәселе барлық елдерге тән. Қалдықтар. Өнеркәсіп орындарының өалдықтарымен қатар муниципалдық қалдықтарда көп мөлшерде шығарылуда. Қалдықтар қауіпті, уландырғыш, радиоактивті және аралас болып бөлінеді. Қалдықтар мәселесінің шешілу жолдары – қалдықсыз өндіріс санын арттыру, қалдықтарды өңдеуші заудтарды көптеп салу, қалдықтар полигондарын жабдықтау, өалдықты аз шығарушы текхнологияларды қолдану.

29. Қазақстан Республикасының тұрақты дамуының экологиялық актуалды мәселелері. Қазақстанда мұнай мен газ өнеркәсібі, түсті және қара металл өндіру, химия өнеркәсіптерінің жұмыс істеуі және т.б. өндірістер қоршаған орта мен экожүйеге антропогендік әсер етуде және жыл сайын зардаптары мен зияны қазіргі кезде қатты сезіле бастады. Экожүйе бұзылды немесе тіптен жойылу алдында тұр. Қазақстанда экодинамиканың келесі әлеуметтік экологиялық мәселелерін талдап қарастыруға болады. Олар таза су, теңіздер, көлдер мен өзендер, ауылшаруашылығы мен ормандар, атмосфера, қалдықтар, энергетика, транспорт,радиоактивті қалдықтар, жердің шөлге айналуы, биотүрлердің азаюы, табиғи апаттар, техногендік зіл залалар.

Әрқайсысының жағдайы мынандай мәселелерге алып келіп отыр: Таза су – жоғары приоритеттік мәселе. Қазақстанда су қоры өте аз. Мәселенің ең қиыны су сапасы мен ауылды мекендердегі таза су тапшылығы болып отыр. Суды ең көп қолданатын ірі қалалар мен ірі өндіріс орындары. Таза су тапшылығы санитарлық– гигиеналық жағдайдың нашарлауына алып келеді. Суды ең көп қолданатын сала ауылшаруашылық. Шешімін табу керек мәселелерге ірі қалаларды сумен қамтамассыз ету, трансшекаралық мәселелер мен оларды шешу мәселелері жатады. Теңіздер, көлдер мен өзендер. Балықтар қорының азаюы мен теңіз айналасындағы қоршаған ортаны қорғау мәселелері сақталып отыр. Алдыңғы қатардағы мәселеге Каспий теңізі жағалауындағы ластану жағдайы мен оған антропогендік әсерлердің ұлғаюы жатады. Арал теңізінің жайы тек қана Қазақстан үшін ғана емес, шекаралас елдер үшін де толғандыратын мәселеге жатады және осы елдердің де қатысуымен шешілуі қажет. Теңіз бен көлдердің балық қорын пайдалану мен оны сақтау экономикалық сараптамадан өткізуді талап етуде. Барлық өзендер суының ластануы ластаушы өндірістерге экономикалық және нарықтық тежеу құралдарын қолдануды талап етіп отыр. Ауылшаруашылығы мен ормандар. Азық түлік шығару жерді құнарлануды қажет етеді, бірақ көп жағдайда тыңайтқышты қолданудан астық өнімінің артуы байқалмайды. Жыртатын жерлерде эррозия процестері жүруде және онымен күрес барлық шаруашылықтарды бірдей және жиі жүргізілмей отыр. Тағы бір мәселе ол ормандардың өртке жиі ұшырауы мен ағаштарды заңды және заңсыз кесудің үлкен дәрежеде жүргізілуі де болып отыр. Сексеуілді көп мөлшерде шауып алуы шөл аумағының ұлғаюына алып келіп отыр. Энергетика. Ел экономикасы артыумен бірге энергияға деген сұраныс жылдан жылға өсіп келеді. Ал энергияны өндіру қайта толмайтын қорларды жағу арқылы алынып келеді. Бірінші мәселе осы қорлардың азаюы, ал екіншісі қоршаған ортаға тигізіп отырған зияны. Бұл мәселелерді шешудің бірден бір тиімді жолы дәстүрлі емес (күн, жел, су) энергия көздерін пайдалануды енгізу және энергияны аз мөлшерде пайдаланатын құрылғыларды тұрмыста және өнеркәсіпте қолдану. Қазақстан уран қоры мен оны өндіру бойынша әлемде көш басында тұр, соған қарамастан елде әлі жұмыс істеп энергия шығаратын бір де бір атом электр станциясы жоқ. Егер жоспарланып отырған АЭС салынса және олардың саны мен сапасын болашақта арттырсақ, онда Қазақстан электр энергиясымен өзін өзі толық қамтамассыз етіп қана қоймай, оны экспортқа шығарушы елге айналады. Транспорт. Қазақстан елді мекендерінде және қалаларда транспорт түрі мен саны күрт көбейіп отыр. Соның әсерінен атмосфераға шығатын улы және зиянды заттар мөлшері артып отыр. Тарнспорт қолданатын жанар май сапасы да жақсармай отыр. Осы мәселерді шешу жолдары – жанар май сапасын арттыру, экономды және шағын транспорттарды шығарып пайдалану, кейбір жанар майды көп мөлшерде жағатын автотранспорттан бас тарту болып табылады. Атмосфера. Ең басты мәселе ауаға шығарылып жатқан зиянды заттардың мөлшерін күрт азайту жолдарын қарастыру, барлық сүзгіш әдістерді жүзеге асырып, өнеркәсіп орындарында пайдалану. Бұл мәселе барлық елдерге тән. Қалдықтар. Өнеркәсіп орындарының қалдықтарымен қатар муниципалдық қалдықтарда көп мөлшерде шығарылуда. Қалдықтар қауіпті, уландырғыш, радиоактивті және аралас болып бөлінеді. Қалдықтар мәселесінің шешілу жолдары – қалдықсыз өндіріс санын арттыру, қалдықтарды өңдеуші заудтарды көптеп салу, қалдықтар полигондарын жабдықтау, өалдықты аз шығарушы текхнологияларды қолдану. Қазақстандағы саяси ахуал бүкіл әлемге тұрақтылықтың, конфессияаралық келісімнің, еліміздің барлық азаматтарының мүддесінде демократия мен қоғамдық институттарды дамытудың бірегей үлгісін танытып отыр. Қазақстанның тұрақты саяси дамуы әлемдік қоғамдастық үшін теңгерімді бастамалардың көзі ретінде еліміздің қалыптасуында маңызды рөл атқара алады және атқаруға тиіс. Осы орайда Қазақстан өзінің дамуында еліміздің ұлттық қауіпсіздігіне қатер төндіретін біршама кедергілерге кезігуде. Қазақстан Республикасының қазіргі уақытқа дейінгі экономикалық өсуіне негізінен әлемдік нарықтағы шикізат бағасының өсуі мен табиғи ресурстардың елеулі бөлігін тұтыну есебінен қол жетіп отыр. Табиғи капиталдың барынша ысырап болуы мен құлдырауы орын алуда. Ішкі жалпы өнімнің өсуі қоршаған ортаға қалдықтардың көп шығарылуымен болуда. Қазіргі бағалау бойынша, ел аумағының 75%-на жуығы экологиялық тұрақсыздықтың жоғары тәуекеліне ұшыраған. Шөлейттену мәселесі өткір қойылып отыр. «Тарихи ластанулар», қалдықтарды жинаушылар, тұрақты және жылжымалы көздерден бөлінетін улы заттар қалдықтарының өсуі табиғи ортаның жайкүйі мен халықтың денсаулығына қатер төндіреді. Ел экономикасының тұрақтылығына төнетін ықтимал қатерлер шикізат секторына елеулі тәуелділік, жекелеген салалардың Дүниежүзілік сауда ұйымына (ДСҰ) кіруге дайындық деңгейінің төмендігі, сыртқы қарыздың өсуі, «көлеңке экономика» проблемалары болып табылады. Қазақстан өңірлерінің экономикалық және әлеуметтік жағдайларында айтарлықтай алшақтық бар. Демографиялық жағдай мен халықтың денсаулығының жай-күйінде проблемалар бар, әзірге оның құқықтық, экономикалық, экологиялық сауаттылық деңгейінің жеткіліксіздігі орын алуда. Бұл кедергілерді еңсеру Қазақстан Республикасының тұрақты дамуға көшу жолындағы басты кезеңдік міндеті болуға тиіс. Экономикалық өсім процесінде экологиялық талаптарды арттыру, қоршаған ортаға антропогендік қысымды азайту қажет. Ол үшін 2024 жылға қарай экологиялық тұрақтылық индексін ең кем дегенде, қазіргі ең жақсы көрсеткіш – 88 балға дейін жеткізу қажет. С ол арқылы өмір сүру сапасының көрсеткіштерін ең жоғары әлемдік көрсеткіштерге жақындатып, айтарлықтай жақсарту қамтамасыз етілетін болады.

30. Ластану классификациясы (химиялық, физикалық, биологиялық). Ластану классификациясының үш түрі бар: 1) химиялық ластану- автокөліктің түтінінен, завод- фабрика өнімдерінің хим-қ зияндылығы көп қалдықтарды залалсыздандырмай тасталуынан болып келеді.Хим-қ ластану адам организіміне кері әсерін тигізеді, яғни қатты улану, дертті ауруларға ж/е мутацияларға алып келеді.2) физ-қ ластану- ұшу, вибрация ж/е радиация жатады. Қазіргі техниканың дамыған кезеңінде ескеретін жайт эл/магниттік өріс, радиотолқындар ж/е үлкен телеорталықтар, радиосианциялар физ-қ ластанудың бірден –бер көзі б/таб. Ол адамның еңбек қабілетін төмендетіп, жүрек пен жүйке ауруларына алып келеді. 3) биол-қ ластану- фотогенді микро организмдер әсерінен ортаның ластануы. Оған әртүрлі аурулар жатады, яғни чума, холера ж/е СПИД. Бұл ауруларды бактериялар туғызады.

31. Организм және оның өмір сүру жағдайы. Абиотикалық және биотикалық факторлар. Организмдердин өздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын әсеринен, организм мен коршаған орта жуйелерiнiн сәйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна. Орта-тири организмдерди коршаган ж/е оларга тикелей де, жанама да асер ететин табигаттын бир болиги.организмдер ортадан омирге кажеттинин барин алады ж/е оган озинин зат алмасуынын калдыктарын болип шыгарады. Ар организм оз ортасы адамнын ондиристик арекетинен туындайтын коптеген элементтерден турады. Омир суру н/е тиршилик ету жагдайлры – ортанын организмге кажетти, оларсыз тиршилик ете алмайтын ж/е олармен уздиксиз бирликте болатын, элементтеринин кауымдастыгы. Организмнин ортага бейимделуи калыптасушылык д.а. калыптасушылык кабидети – теги омирдин тиршилик етуин мумкин ететин, организмдердин тири калуын ж/е кобеюин мумкин ететин ен негизги касиеттеринин бири. Агзалардын артурли жагдайларда тиршилик ете алуга барлык бейимделулери тарихи калыптаскан. Ортанын организмге асер ететин жекелеген касиеттери мен элементтери экологиялык факторлар д.а. экологиялык факторлардын коптурлилиги абиотикалык ж/е биотикалык болып 2 улкен топка болинеди. Абиотикалык факторлар – температура, жарык, ауанын ылгалдылыгы, су, жер бетинин бедери, топырак курамы, т.б. органикалык емес ортанын организмге асер етуi. Абиотикалык факторларга ар турли организм табиги сурыптау натижесинде турлише бейимделеди. Осимдик пен жануарлардын ыстыкка, суыкка, ауанын ылгалдылыгына, кысымына, судын ар турли терендигине, химиялык курамына, агысына карай бейимделуи, кейбир жануарлардын кыскы, жазгы уйкыга жатуы, тиршилигин кешки н/е ертенги уакытта откизуи – осы абиотикалык факторлардын асерине байланысты. Биотикалык факторлар – бир организм тонирегиндеги баска организмдердин тиршилик арекеттеринин тигизетин асерлеринин жиынтыгы. Ол асерлер алуан турли сипатта болады. Бир организм екинши бир организмге корек, тиршилик ортасы болады. Ар турге жататын организдер бир-бирине озара асерин тигизеди. Мысалы, осимдиктер жануарларга кажетти оттегин болип шыгарса, жануарлар атмосферага комиркышкыл газын шыгарады. Бул газды фотосинтез аркылы осимдиктер пайдаланады.

32. Өндірістік ақаба сулардың классификациясы. Ақаба су деп бұрын өндірісте, тұрмыста н/е ауыл шаруашылығында пайдаланылған, сондай—ақ қандай да бір лас аймақ, оның ішінде елді мекен (нөсер,коммуналдық тұрмыс) ағындылар арқылы өткен су. Өндірістік ақаба су ластанған ж/е нормативті таза болып бөлінеді.Өндірістік ақаба сулар:

1. Минералды қоспалармен ластанған (металлургиялық, қышқыл шығару зауыты, құрылыс зат).

2. Органикалық қоспалармен ластанған (етті, балықты өндіру орындары, сүт өнімдері,тамақ өнімдерін өндіру зауыттары, хим-лық өндіріс орындары, каучук өндіру зауыттары).

3. Минералды ж/е органика-лық қоспалармен ластанған ақаба сулар (мұнай өңдеу ж/е мұнай өндіру кәсіпорындары, жеңіл фармацевтика өнеркәсібі, қант өндіру зауыты, органикалық синтез азық-түлік өндіру зауыты т.б.)

Сонымен қатар, су қоймаларда жылыған суларды төгу де жылулық ластануларға жатады.

33. Өндіріс қалдықтарының классификациясы. Адам баласы кез-келген шар-лық іс-әрекеті әртүрлі қалдықтармен биосфераны ластайды. Бұл халықтың денсаулығы мен өміріне қауіп тудырады. Қалдықтар шығатын негізгі көздерге өнеркәсіп, ауылшар-ғы, үй жай шаруашылығы жатады. Өнеркәсіп мөлшері бір адамға шаққанда тұрмыс қалдықтары 20 еседен артық келеді. Шыққан көздеріне бай-ты өндірісті қалдықтар 2-ге бөлінеді:өндіріс және тұтыну. Өндіріс қалдықтарынан бұйым алу процесінде шыққан ж/е жартылай немесе түгелімен өзінің бастапқы тұтыну сапасын жоғалтқан шикізаттың,шама бұйымдардың қалдықтары жатады. Барлық өндіріс қалдықтары қатты ж/е сұйық болып бөлінеді. Қатты қалдықтарға металл, ағаш, пластмасса қалдықтары жатады. Ал сұйық қалдықтарға ақаба сулар, шлемдер жатады.

34. Өндірістік тастанды заттарды газ және бу тәрізді қоспалардан тазалау әдістері. Өндірістік тастанды заттардан тазалау әдістерін физ-қ ж\е хим\қ сиппаттамалары б\ша 4 топқа бөлуге болады:

1. Абсорбция—бұл әдіс зиянды қоспалардың сол қоспадағы бір н\е бірнеше газдық компонентерін ерітіп, жұту жолымен құрамдық бөліктерге бөлу арқылы жүреді.

2. Хемосорбция—газ ж\е буларды, қатты ж\е сұйық жұтқыштармен аз еритын хим-қ қосындысын пайда етіп, жұтулуға негізделген.

3. Адсорбция—бұл әдіс кейбір ультрамикроскоптық құрылыстағы қатты дененің өз бетінде газ қоспасының кейбір компоненттерін шығарып тастау ж\е бір деңгейде ұстап тұру б\ша физ\қ қасиетіне негізделген

4. каталиттік—бұл әдіспен өндірістік тастанды заттардың улы компонентерін тазалау жүйесіне катализаторды қосып, қоршаған ортаға зияны аз заттарға айналдырамыз.

35. Популяцияның динамикалық сипаты: көбеюі, өлуі, тіршілік ету қисықтары, өсу жылдамдығы. Динамикалық көрсеткіштері белгілі бір уақыт ішіндегі популяция ішінде болып жатқан процесті көрсетеді:

- көбеюі – туылу арқылы белгілі бір уақыт аралығындағы жаңа жеке түрлер саны;

- популяцияның өсу жылдамдығы – бірлік уақыттағы популяцияның көбею қарқындығы. Популяцияның өсу жылдамдығы оң, теріс, нөлдік болуы мүмкін. Бұл көрсеткіш көбеюдің, өлімнің және орын ауыстырудың көрсеткіштеріне байланысты.

- өлу көрсеткіші – бірлік уақыттағы популяцияның жеке түрлерінің азаю саны.

Белгілі түрдің аса көбейіп кетпеуін реттейтін физикалық және биологиялық факторлардың жиынтығы ортаның қарсылығы деп аталады. Олар: азық тапшылығы, су тапшылығы, тіршілік ортасының тапшылығы, қолайсыз ауа райы, жыртқыштар, ауырулар, паразиттер және бәсекелестік. Ал тіршілік ету қабілеттілігі биотикалдық потенциалмен анықталады, олар – көбейуі, таралу қабілеттілігі, жаңа жерлерді тартып ала алу қабілеттілігі, қорғану механизмдері, қолайсыз жағдайларға төзу қабілеттілігі. Популяцияға әсер ететін экологиялық факторлар: биотикалық, абиотикалық және антропогендік.

36. Популяция: түсінігі, анықтамасы, негізгі қасиеттері (саны, жасы). «Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді. Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және бір территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы. Популяция немесе түрдің өз тіршілігінің соңына дейін мекен ететін жері және таралу аймағы ареал деп аталады. Ареал көлеміне және таралу деңгейіне байланысты мынандай топтарға бөлінеді:

- космополиттер – өкілдері Жердің тіршілік аймақтарының көпшілік бөлігінде кездесетін ағзалардың түрлері (мысалы, бөлме шыбыны);

- убиквистер – кең ареалға ие және ортаның алуантүрлі жағдайында да тіршілік ете береді (мысалы, қасқырлар);

- эндемиктер – өте шектелген ареалға ие (мысалы, пингвиндер).

Популяцияның сандық көрсеткіштері статикалық және динамикалық деп бөлінеді.Статикалық көрсеткіштер популяцияның осы мезеттегі жағдайын сипаттайды және мыналардан құралады:

- саны – популяциядағы жекелеген түрлер саны;

- тығыздығы – жекелеген түрлер саны немесе бірлік ауданға не бірлік көлемге келетін популяцияның биомассасы;

- құрылым көрсеткіштері – жыныстық және жастық құрамы;

кеңістіктік-этологиялық құрылымы – ареал аумағындағы түрлердің таралу сипаты (біркелкі, біркелкі емес, кездейсоқ).

37. Популяциялар экологиясы – демэкология. Демэкология түрдің жекелеген өкілдерінің құрылымы мен динамикасын зерттейді.

38. Радиоактивтік қалдықтарды залалдандыру және көму. Радиоактивті қалдықтарды жинастыру оның физ-қ жағдайына,жарылысты өрт қауіптілігі б/ша ж/е ыдырау периоды б/ша реттеледі. Радиоактивті қалдықтарды арнайы жерге жинайды. өндіріс орындарында радиоактивті қалдықтарды шығаруға арнайы бір типті тасымалдаушы заттар пайдаланылады. Олар бір рет пайдаланылған ж/е бірнеше рет пайд-ған болып бөлінеді. Қалдықтарды көму орындарына арнайы кузовы жабық н/е цистерналы автокөлікпен жеткізіледі. Тасымалданғаннан кейін автокөлік ж/е барлығы залалсыздандырылуы керек. Радиоактивиі калдықтарды залалдандырудың 4 әдісі бар: 1) жағу,2) хим-қ,3)биол-қ жолмен нейтралдау,4)көму. Радиактивтілігі жоғары қалдықтарды заладандыру оларды тығыздап қалыңдығы 1 метрдей саздан н/е бетоннан жасалған шұңқырларға көму арқылы жүзеге асырылады.

39. Радио жиіліктік диапазонындағы электромагниттік өрістерден қорғану әдістері. Электр өрісінің кернеулігі мекеме ішіндегі 0,5 кВ/м, құрылыс орындарында 1 кВ/м, адамдар сирек болатын жерлерде 5 кВ/м-ге тең. Бұлардан қорғанудың бір тәсілі берілген зоналарда белгілі уақыт аралығында ғана бөлу. Негізгі қорғаныс жолдары жоғары Вольттық линиялардағы металды қақпа арқылы жерлеу, егер ашық тұрғылықты орта болса, онда трассалық экранды пайдалану темірметалды забор тұрғызу ж/е 2 м биіктікті ағаш отырғызу керек. Электромагниттік өрістерден қорғану;ұжымдық ж/е инженерлік-техникалық шараларды өткізумен ж/е жеке қорғану құралдарын пайдаланумен жүреді.

Ұжым шаралары: электр өрісін шығарушы аппарат алыс болу керек.Инженерлік-техникалық электромагниттік сәулелер аз түсетіндей қондырғы орнату, әрі электромагниттік жоғары аймақты қоршау. Жеке қорғаныс шлемдер, көзілдірік, халат т.б. киіп алу.

40. Суды ластау себептері, көздері және су қорларын пайдалану. Су – ең қымбат табиғи қор. Көптеген тірі ағзалар үшін су тіршілік ортасы. Бірақ адамзат көбейген сайын, қалалар мен өнеркәсіптер де көбейеді, соның салдарынан су тапшылығы мәселесі орын алып отыр. Оның себебі су ащы және тұщы деп екіге бөлінеді. Қалалардың өсуі, өнеркәсіптің қарқынды дамуы, ауыл шаруашылығының дамуы, суармалы жерлердің кеңеюі, тұрмыстық жағдайдың жақсаруы мен көптеген басқа факторлар сумен қамтаммассыз етуді қиындатып отыр.Әртүрлі сұранысқа қарай шаруашылықта су мына салаларда қолданылады:

- ішуге,

- тамақ әзірлегенде,

- тұрмыстық қолданыста,

- мал шаруашылығының қажеттеріне,

- балық өсіргенде,

- ауылшаруашылық жерлерді суғарғанда,

- өнеркәсіп пен энергетикада,

- гидроэнергетикада,

- кемелер жүзуі үшін.

Суды көп мөлшерде пайдаланатын өнеркәсіптерге химия, металлургия және жылуэнергетикасы жатады. Мысалы, 1 тонна шойын өндіруге 200 куб метр, 1 тонна алюминий өндіруге – 1500 куб метр, мыс өндіруге – 500 куб метр су жұмсалады. Осылай суды ысырапсыз қолданса, 2100 жылдары адамзат бар таза су қорын таусуы мүмкін. Суқолданысында судың санитарлық жағдайы мен сапасы шекті рұқсат етілген концентрацияға (ШРК) сәйкес келуі керек. ШРК – бұл зиянды заттардың мүмкіндігінше ең жоғарғы концентрация мөлшері, одан асқан кезде суды суқолданысының түріне қарай қолдануға болмайтындығын анықтайды. Ішкі суларды ластаушы көздер Қазақстанда су заңдылықтарының құқықтары «Казахстан Республикасы су кодексінде» (1993 ж.) және нормативті құжаттарда берілген. Қазақстан территориясындағы барлық сулар Қазақстан Республикасының су қоры болып табылады. ҚР сумен аз қамтылған аумаққа жатады. Қазақстанда 11 мың өзен (200 мың км), 48 мыңнан астам көлдер (Каспий, Арал, Балхаш, Алакол), жер асты сулары, жалпы ауданы 2033 кв. км болатын 2724 мұздық бар. Шөл астындағы тұщы су қоры Балхаш сияқты 65 тен астам көлге тең. Қазақстанда 7 су қоймасы бар, ең ірісі Бухтурма тереңдігі 11 м, ені 35 км, ұзындығы 600 км, Капшагай (тереңдігі 15-45 м, ені 22км, ұзындығы 180 км). Каспий теңізі – ең үлкен тұзды көл, жалпы ауданы – 400 мың кв. км. Арал теңізі қазіргі күні 44,5 мың кв. км ауданнан тұрады. Соңғы 30 жылда Арал деңгейі 14,7 м түсті, су жағадан 100-120 метрге кетіп қалды. Қазақстанда барлық сулар мемлекет меншігінде. Судың ластануы деп қатты, сұйық және газ түріндегі заттардың әсерінен оның физикалық, химиялық және биологиялық қасиеттерінің өзгерісін айтады. 4 кесте – Ластанған су құрамындағы ауыр металдар

Өте қауіпті ауыр металдар
Металл	Қолдану облысы	Қолданудан бас тартқандары	Зиянды әсері
сынап Hg	Термометрлер, жасанды лампылар, бояулар, электр приборлары	Фетр бас киімдері, алтындау процессі	Зат алмасудың бұзылуы, нерв жүйесінің зақымдалуы
Қорғасын Pb	Аккумуляторлар, электр кабелдері, бояулари	Су құбырларын салу	Жалпы улану
Кадмий Cd	Металл қаптауы, ток көздері, фотография	Ыдыстарды қаптау	нерв жүйесінің зақымдалуы, сүйек зақымы

Суға түсетін зиянды заттар бірнеше топтан тұрады. Физикалық қасиеті бойынша еритін, ерімейтін және коллоидты болады. Сонымен қатар ластаушы заттар минералды, органикалық, бактериалды және биологиялық деп бөлінеді. Жануарлардан ластану – бұл физиологиялық бөлінімдер, жабысқақ заттар. Әртүрлі өнеркәсіп ондірістері суды көп көлемде ластаушы көздерге жатады. Олар металлургия, химия, қағаз өндіру кәсіпорындар, фабрикалар және тағы сондай орындар. Адамдар өзінің шаруашылығымен әртүрлі ластанған сұйықтарды суларға ағызады, олардың құрамында ауыр металдар да болады.

41. Табиғатты қорғау және тұрақты даму. Табиғатты қорғау экономика тұрғысынан басқарылуы қажет, яғни зиян келтіруші орган іс әрекетінен көрген пайдасы қоршаған орта мен басқа мекемелерге әсері арқылы есептелініп, құқықтық және нормативтік тұрғыдан үлкен көлемде салық салынуы керек. Екіншіден өнеркәсіп орындары зиянды шығаруды азайтса, оларға көптеген экономикалық жеңілдіктер қарастырылуы керек. Әрбір елде табиғатты қорғауға арналған қаржы қоры құрылуы қажет. Осы қор арқылы алдыңғы қатарлы технологияларды пайдалану, сүзгіштерді қолдану және алдыңғы қатарлы құрал жабдықтар мен механизмдерді сатып алуға, зиянды әсерді азайту жолдарын қарастыратын ғылымды дамытуға болады.

42. Тұрақты даму стратегиясы және оның механізмі. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға дейінгі экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының тұрақты даму жөніндегі кеңесі және «Қазына» тұрақты даму қоры» АҚ құрылды. Қазақстан Республикасы Еуразия құрлығының экологиялық тұрақтылығын қамтамасыз етуде ерекше орын алады. Еуропа мен Азия арасында саяси, мәдени және экономикалық көпір бола отырып, Қазақстан құрлықта ландшафтар мен экологиялық жүйелердің дамуында осы тектес байланыстырушы қызмет атқарады. Қазақстан аумағының көлемі, климат жағдайларының әр түрлілігі, өңірдің су теңгерімінің ерекшеліктері Еуразияның күллі аумағындағы экологиялық жағдайды оның Қазақстандағы тұрақтылығына айтарлықтай тәуелді етеді.

43. Табиғатты пайдалануды дамыту және адамзат болашағы үшін экологияның негізгі биологиялық пән ретіндегі маңыздылығы. Экол-лык билим беруге кажеттилик адамныны омирине кажет колайлы ортаны камтамасыз етумен байл-ты. Коршаган ортанын сапасы адамнын негизги кукыгынын бири- денсаулыкты жане дамудын негизги максатын аныктайды.экологиялык билим беру табигатка адамгершилик катынасты калыптастыру табигатты озгертудин шекти молшерин аныктау ушин, адамнын одан ари омир суруи мен дамуына мумкиндик беретин минез- кулкинин арнайы алеуметтик табиги зандылыктарын менгеру ушин кажет. Жалпы халыкта табигатка деген тутынушылык катынас басым. Экол-к маселелердин ар адамнын жеке басы ушин манызды екенин кабылдау денгейи томен.экол-к билим берудин негизге максаты табигатка деген жауапкершилик катынасты камтамасыз ету.экол-к билим беру дегенде арбир адамнын жалпы экол-к мадениеттилигин калыптастыруга багытталган уздиксиз билим, тарбие беру жане даму процестерин тусинемиз. Экол-к жауапкершилик адамнын мына касиеттеримен байл-ты: оз ис-арекетин бакылау, табиги ортадагы озинин ис- арекетинин жакын кезендеги жане болашактагы натижелерин болжай билу, озине жане баскаларга сын козбен карай билу жане т.б. Кызмети табиги ортага жане адамнын денс-на зиянды асер етуимен байланысты адамдардын барлыгынын кажетти денгейде экол-к дайындыгы миндетти турде болуы керек.Экол-к билим беру деген ар турли денгейдеги экол-к билимдерди менгеру. Онын негизге еки багыты бар: коршаган ортаны коргаудын жалпы илими негизинде тарбиелеу жане табигатпен антропогенди эко – жуйелердин озара катынасынын жалпы зандылыктары туралы арнайы билим беру. Билим беру жуйесин экологизациялау экол-к ойлардын, угымдар, принциптер мен козкарастардын баска пандерге енгизу жане экол-к билимди ар турли салалардын мамандарын дайындау.

44. Табиғи қорлардың жіктелуі. Табиғи қорлар – адамның өз мақсаттары мен өмір сүруін қамтаммассыз ету мақсатында қолданатын табиғи заттар мен құбылыстар жиынтығы. Оған ауа, күн, жел, су, жер, ормандар, табиғи құрылыс материалдары, пайдалы қазбалар мен т.б. жатады. Табиғи қорлардың бірінші белгісі олардың түрі. Сол бойынша олар табиғи құбылыстар (мысалы, күн энергиясы, жел, теңіз суының қайтуы мен келуі), жануарлар әлемі, өсімдіктер әлемі, табиғи заттар (су, ауа, топырақ) және пайдалы қазбалар (мұнай, алтын, темір және т.б.) деп бөлінеді. Сонымен қатар пайдалы қазбалар пайдалануға дайын (көмір, қымбат тастар мен минералдар, тұз) және өңдеуді қажет ететіндер (мұнай, руда, тыңайтқыштар) болып бөлінеді. Табиғи қорлардың екінші белгісі олардың таусылып қалатындығы. Осы бойынша таусылатын және таусылмайтын, салыстырмалы таусылмайтын болып бөлінеді. Таусылмайтын табиғи қорлар бұл ұзақ мерзімді табиғатты пайдаланғанда мөлшері мен сапасы өзгермейтін не өзгерісі сезілмейтін табиғи физикалық құбылыстар мен заттар. Мұндай қорлар күн энергиясы, жел энергиясы, қозғалыстағы су энергиясы, жер қойнауының энергиясы. Таусылатын табиғи қорлар бұл ұзақ мерзімді табиғатты пайдаланғанда мөлшері мен сапасы өзгеретін табиғи физикалық құбылыстар мен заттар(мұнай, көмірруда т.б). Салыстырмалы таусылмайтындарға өсімдіктер әлемі, жануарлар әлемі, топырақтың құнарлығы. Үшінші белгі ол қорлардың орнының толыға алатындығы. Осы белгі бойынша қорлар:

- өзіндік орнын толтыра алатын (өсімдік пен жануарлар әлемі, микроАғзаов әлемі);

- өзіндік орнын толтыра алмайтын (қазба байлықтар);

- салыстырмалы өзіндік орнын толтыра алатын (құнарлы топырақ, кесілген ағаш).

Адамдар табиғи қорға жатпайды, олар табиғи қорды пайдаланады.

45. Тұрақты дамуды сақтаудың халықаралық бірлесуі. Тұрақты даму анықтамасы қоршаған орта мен даму бойынша 1987 ж Халықаралық комиссия жасаған «Біздің ортақ болашақ» атты баяндамада берілді. Тұрақты даму анықтамасы былай қорытындыланды «осы күнгі сұранысты қамти отырып, болашақ ұрпақтарды да өз сұранысын қамтамассыз ете алатындай даму». Үш жыл өткеннен кейін мынандай толықтама жасалды «Тұрақты дамуға талап - табиғи қорларды және жүйелерді жеткілікті түрде бұзбай, болашақта да экономикалық пайда табатындай сақтау». Рио-де-Жанейрода 1992 ж. өткен Жер планетасы мәселелерін қарастырған жоғарғы деңгейдегі конференцияда «XXI ғасырдың күн тәртібі» деп аталатын жоспар қабылданды.
Заңдарды қайта құру мәселелері бойынша басқа халықаралық жобалармен өзара кеңес беру және материалдарға экспертиза жүргізілді:

- ҚР мен Алматы қаласындағы қалдықтарды басқару жүйесі бойынша және БҰҰ ТД жобасы және Чехиямен;

- БҰҰ ТД жобасымен глобалды конвенциялардың потенциялын бағалау бойынша;

- БҰҰ ТД жобасымен ИУВР бойынша;

- Астана қ. ТД стратегиялық жобасының экологиялық компоненті бойынша бөлімді редакциялау;

- ОА РЭО жобасымен Іле-Балқаш бассейнін экожүйелік басқару бойынша..

Тұрақты дамудың негізгі бағдарламасы адам өмірінің сапасын арттыру. Ол үшін адам өмірінің сапалық критерилерін, бағалануын қайта қарап, өзгерту керек.

46. Тіршілік ету ортасы туралы түсінік. Экологиялық факторлар. Организмдердин өздери мекендейтин ортамен тыгыз байланыста болады.Сонын әсеринен, организм мен коршаған орта жуйелерiнiн сәйкестиги п.б. орта организмдерге ардайым экологиялык фактолардын комплексимен асер етеди, сондыктан да бейимделушиликтин белгiлерi сол факторлардин барлык комплексине карсы жауап ретiнде пайда болады да, ерекше белгилер туринде билинеди. Тiрi заттар, массасы жагынан, жер шарынын сырткы кабаттарынын кез-келгенинин болар-болмас улесиндей гана болады.Казирги кездеги пайымдаулар б-ша, тири заттардин биздин уакытымыздагы жалпы массасы 2420 млрд. Тонна. Бирак,озинин коршаган ортага тигизетин белсенди асери жагынан тири заттар ерекше орын алады ж/е сапасы жагынан жердин баска кабаттарынан, дал тири материанын оли материядан ерекшеленетини сиякты, арыкша болады. Олар, озинин омир суруи кезинде Жердин сырткы кабаттарын толыктай озгериске ушырап, биосферада галамат зор жумыс жургизеди.Жердеги тиршилик пайда болган алгашкы орта – су б.т. тарихи даму барысында коптеген агзалар ауа-жер ортасына тарала бастады. Натижесинде эволюция барысында жана тиршилик ету жагдайларына бейимделегн курлык осимдиктери мен жануарлары п.б. Су тиршилик ортасы. Гидросфера жер бетинин жалпы ауданынын 71 %-ге дейинги болигин алып жатыр. Сулы ортада мекендейтин агзаларды гидробионттар д.а. галымдардын есептеуи б-ша букил гидросферадагы судын биологиялык айналымы 2 млн. Жылда аякталады.тиршилик ортасы ретинде суга тан касиет – онын козгалткыштыгы. Эволюция процесинде суда тиршилик ететин агзалар судын козгалткышына бейимделген. Коныржай ендиктердин суларында мекендейтин су агзаларынын омирине агынсыз су коймасындагы судын вертикалды козгалысы манызды рол аткарады. Су 3 кабатка болинеди: жогары кабатында температуранын маусымдык ауыткуы улкен, ортангы кабаты – термоклин д.а., ол темпер-нын курт озгерисимен сипатталады, ал томенги кабатта темп-нын жылдык ауыткуы болмайды деуге болады. Тыгыздыгы ауадан 800 есе жогары. Жер-ауа тиршилик ортасы. Жер бетинде тиршилик ететин агзалар газтариздес ортамен коршалып жатыр.Бул ортанын озине тан ерекшеликтери: ылгалдыгынын томен болуы, тыгыздыгы мен кысымынын томен болуы, оттегинин молшеринин жогары болуы. Жер-ауанын тиршилик ортасында асер ететин экологиялык факторлардын биркатар ерекше белгилерине мыналар жатады: жарыктын асер ету интенсивтилиги жогары, темпер-нын ауыткуы кушти, географ-к жагдайына, маусым мен тауликке байланысты ылгалдылык озгерип отырады. Ауа. Кургак ауанын курамы (колем б-ша): 78% азот, 21% оттеги, 0,03 комиркышкыл газы, 1% инертти газдар.Оттеги коптеген агзалардын тыныс алуына кажет. Комиркышкыл газын осимдиктер фотосинтез процесинде пайдаланады.Жел. Ауанын темп-сы мен ылгалдылыгын озгертеди, агзаларга мех-лык асер етеди. Жел осимдиктердин транспирациясын озгертеди. Сонымен катар желмен тозанданатын осимдиктердин тозандануына асер етеди. Ауа массасынын козгалуы клптеген бунакденелилердин миграциясынын багытына да асер етеди.

47. Табиғи ресурстар және оны рационалды пайдалану. Табиғи ресурстар және оны рационалды пайдалану – тұрақты дамудың бір аспектісі. Қазақстанда сан-алуан пайдалы қазбалар бар. Менделеев кестесінің 105 элементінің 99-ы Қазақстанда табылған, оның 70-нің қоры анықталған, қазір 60-тан астам элемент өндіріске енгізілген.Қазіргі кезде 493 кен қазба орны белгілі болып отыр, минералдық шикізаттың 1225 түрі бар. Қазақстан дүние жүзі бойынша мырыштың, вольфрамның және бариттің зерттелген қорлары бойынша – 1 орын, күміс, қорғасын және хром қорлары бойынша – 2 орын, мыс пен флюорит қорлары бойынша –3 орын, молибден қорлары бойынша - 4 орын, алтын қорлары бойынша – 5 орын алады. Ал ТМД мемлекеттерінің ішінде Қазақстан хром рудалары және қорғасын бойынша – бірінші орын; мұнай қорлары, күміс, мыс, марганец, мырыш, никель және фосфор шикізаты бойынша – екінші орын; газ, көмір, алтын және қалайы бойынша үшінші орын алады. Табиғи қорларды пайдаланудың мәселелері А) Су. Су қорларын тиімді пайдаланудың негізгі бағыттары:

1) Қайта пайдалану;

2) Жаңа тазартқыш технологияларды қолдану;

3) Ұйымдық шаралар.

Б) Пайдалы қазбалар. Минералды шикізаттарды кешенді пайдаланудың қалып қалуы өндірістік қалдықтардан көптеген минералдар түрлерін технологиялардың жетілген түрлерінің жоқтығынан әлі күнге дейін алынбауынан болып отыр. В) Жерді пайдалану. Жерді барлық түрде пайдалану оның деградациясына алып келеді. Бұл мәселені «топырақты қорғау мен тиімді пайдалану» бөлімінде жете қарастыратын боламыз. Г) Өсімдіктер мен жануарлар әлемі. Өсімдіктер әлемін тиімді пайдалану орман қорларын тиімді пайдалану мен оның өсімділігін арттырудан тұрады. Осы мәселені жүзеге асыру үшін арнайы табиғат аймақтары мен қорлар құрылған, олар: заповедниктер, мемлекеттік табиғи парктер, ұлттық қорлар.

48. Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, мемлекетаралық, глобалдық. Тұрақты даму деңгейлері: локалды, аймақтық, ұлттық, халықаралық, глобалдық. Тұрақты даму факторлары: экологиялық, экономикалық, әлеуметтік.Қазақстанда да экологиялық тұрақты даму бағдарламасы жүзеге асырылуда. Бағдарлама келесі бағыттарды қамтиды: Тұрақты даму мақсатында қоршаған ортаны басқару жүйесін жетілдіру. Бұл бағытта экологиялық жобалар өз ара үйлестіріледі және «ҚР кедейшіліктен арылу бағдарламасымен» байланыстырылады, аймақтық қоршаған ортаны қорғау іс әрекеттер жоспары, сонымен бірге Біріккен Ұлттар Ұйымы тарапында жүзеге асырылатын «Экономикалық дамудың жетістіктеріне шолумен» де байланысты орындалады. Жоспарлы түрде жергілікті,әкімшілік, ұлттық және халықаралық тұрғыдағы тұрақты дамумен байланысты жүргізілетін бағдарламалар мен жобалар мониторингі де орындалып отырады. Тұрақты даму үшін байланыстар орнату. Бұл бағыттың негізгі идеясы әртүрлі секторлар арасындағы тосқауылдарды тұрақты даму үшін жою болып табылады. Қазақстанның «Күн тәртібі – 21» жобалары сала аралық және сектор аралық сипатымен ерекшелінеді, мысалы:

- Іле-Балхаш бассейінінің тұрақты дамуы;

- экологиялық туризм, тұрақты қалалар мен елді мекендер, экологиялық таза үйлер салу,толықтырылып отыратын энергия көздері;

- биосфералық қорларды сақтау, экология- экономикалық аумақтар, ғылыми бау бақшалар;

- әлемдік стандарттарға көшу, жалпылай сапаны басқару;

- экологиялық іскерлікті арттыру;

тұрақты даму заңын дайындап, қабылдау.

49. Тұрақты дамудың стратегиясы мен принциптері. Қазақстанның 2030 жылға дейінгі Даму стратегиясы, Қазақстан Республикасы дамуының 2010 жылға дейінгі стратегиялық жоспары, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі индустриялық-инновациялық даму стратегиясы, Қазақстан Республикасының 2004-2015 жылдарға дейінгі экологиялық қауіпсіздігі тұжырымдамасы, Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы қабылданды, Қазақстан Республикасының тұрақты даму жөніндегі кеңесі және «Қазына» тұрақты даму қоры» АҚ құрылды.

Тұрақты даму келесі принциптерге негізделеді:

- табиғатпен гармонияда болу және баянды өмір сүру құқығын сақтау;

- дамудың бөліп алынбайтын құрамасы қоршаған ортаны қорғау;

- жайлы қоршаған ортамен қазіргі және болашақ ұрпақтарды да қамтамассыз ету;

- халықтар арасындағы өиір сүру деңгейіндегі алшақтықты, кедейлер мен байлар арасындағы теңсіздікті азайта отырып жою;

- табиғатты қорғау туралы заңдылықты жетілдіру;

- тұрақты даму принциптеріне қайшы келетін өндіріс пен сұра