Кребц циклы,өнімдері мен түзілетін энергия мөлшерін көрсетіңіз.

Липидттердің катобализмі,ыдырау жолдары (жалпы мәлімет),гидролиз өнімдерінің қарқынды және ішекте сіңірілуіндегі өт қышқылдарының рөлін көрсетіңіз.

Анныққан май қышқылдарының β тотығуында түзілетін өнімдер мен энергия мөлшерін нақты мысалдар келтіре отырып жаз.

Анықпаған май қышқылдарының β-тотығуында түзілетін өнімдер мен энергия мөлшерін нақты мысалдар келтіре отырып жазыңыз.

Белоктар, көмірсулар және липидтер алмасуындағы байланыстылықтарды көрсетіңіз

Гликолиз және глюконеогенез процестерінің реакцияларын салыстыра отырып, гликогеннің ыдырауы мен синтезін талдаңыз.

Гликогеннің (крахмалдың)глюколиз жолымен ыдырауы,түзілетін аралық өнімдері мен энергия мөлшері

42.Оксидоредуктаза мен изомераза класының ферменттері,катализдейтін реакцияларының ерекшеліктерін көрсетіңіз(мысал)

43.Гидролаза мен трансфераза класының ферменттері,катализдейтін реакцияларының ерекшеліктерін көрсетіңіз(мысал)

Амин қышқылдарының физикалық және химиялық қасиеттерін сипаттап жазыңыз.Молекуласының құрылымы,қасиеттері мен организмге қажеттілігі бойынша амин қышқылдарының жіктелуін көрсетіңіз.

Аминқышқылдар - молекуласында амин (~NH₂) және карбоксил (-СООН) топтары бар органикалық қосылыстар.Табиғатта 80 артық амин қышқылдары бар.Соның ішінде тек 20 ғана белок құрамына кіреді.Барлық тірі организмдердің,бактериядан бастап адамға дейінбелоктары 20 амин қышқылдарынан тұрады.Олар бір-бірімен ретті түрде жалғасып неше түрлі белок молекуласын құрайды.Амин қышқылдары молекуласында амин тобы жағдайда және басқа жағдайда болады.Табиғи белоктарда тек -амин қышқылдары табылған.Ондай қышқылда амин тобы (~NH₂) карбоксил тобынан кейінгі бірінші көміртек атомымен байланысқан болады. -амин қышқылының жалпы формуласы: Радикал бүйірлік топты көрсетеді.Амин қышқылдарының физико-химиялық және биологиялық қасиеттерінің ерекшелігі бүйірлік топтардың құрылымына тәуелді.Амин қышқылдары негізінен тривиальды атаумен аталады.Аттары амин қышқылдарының бөлініп алынған затына байланысты.Химиялық құрамына және бүйірлік топтардың құрылымына байланысты амин қышқылдары полярлы,полярсыз деп жіктеледі.Оларды бейтарап,қышқылдық,негіздік амин қышқылдары деп бөледі.Биологиялық құндылығына қарай ауыстырылатын,ауыстырылмайтын деп екіге бөлінеді.Ауыстырылмайтын а.қ. адам мен жануарлар клеткаларында басқа заттардан түзілмейді.Олар тағам арқылы енеді.Полярлы а.қ.-зарядталған бөлшектер түзей алатын және басқа да полярлы затпен байланыса алатындар.Полярсыз а.қ.-заряды жоқ,су молекуласын қосып ала алмайды,бірақ басқа полярсыз молекуламен байланыса алады.Гидрофильді а.қ.-су молекуласын қосып алатын қасиетке ие.Гидрофобты-су молекуласымен байланыса алмайды,ал басқа полярсыз қосылыстармен әрекеттесе алады.Бүйірлік топтардың құрылымының ерекшелігіне қарай амин қышқылдарын 4-ке бөлеміз:1.Бейтарап,полярсыз.2.Бейтарап,полярлы.3.Қышқыл,полярлы.4.Негізді,полярлы.Бейтарап,полярсыз а.қ. молекуласындағы органикалық радикалдардың протон қабылдайтын,не беретін икемдігі жоқ,сумен әрекеттесе алмайды.Олар гидрофобты.Құрамында осы а.қ. бар белоктар суда нашар ериді.Бұл топқа мына 8 а.қ. жатады: Глицин,аланин,валин,лейцин,изолейцин,метионин,фенилаланин,пролин.Глицин-аминосірке қышқыл ы,ең қарапайым түрі.Тәтті кристалды зат,ауыстырылатын а.қ.Глицин Формуласы:

Аланин- -аминопропион қышқылы,ауыстырылатын аминқышқылы.Формуласы:

валин

 

Валин-ауыстырылмайтын амин қышқылы.Ол жетіспесе жүйке жүйесінің қызметі нашарлайды.Лейцин,изолейцинметионин,фенилоаланин-ауыстырылмайтын а.қ.Метионин молекуласында күкірт және жылжымалық метил тобы бар.Тағамда аз болса,липид алмасуы бұзылады.Пролин-ауыстырылатын,көп мөлшерде дәнекер ұлпа белоктарында болады. Бейтарап полярлы а.қ.-на 7 амин қышқылдары жатады.Бұл топтар сумен әрекеттесуге икемді,гидрофильді.Олардың функционалдық топтары ферменттердің әсер етуінде маңызды роль атқарады,активті орталыққа кіреді.Мысалы цистеин белок молекуласының үшіншілік құрылымына жауапкер зат.Бұл топқа:Серин,треонин,цистеин,тирозин,триптофан,аспарагин,глутамин.

серин

Қышқыл,полярлы амин қышқылдарына екі а.қ. жатады:аспарагин және глутамин.Бұл гидрофильді болады.Негізді,полярлы-гидрофильді а.қ.на лизин,аргинин,гистидин жатады.Амин қышқылдарының физикалық қасиеттері: Ол түссіз,кристалды зат,суда ериді.Глициннен басқа а.қ.ның барлығының құрамында көміртегінің ассиметриялық атомы бар.Белок құрамына тек L-а.қ. кіреді.Ал D-а.қ табиғи белоктардан әлі табылмады,оларды адам мен малдың организмдері сіңіре алмайды. D-а.қ кейбір антибиотик құрамында кездеседі.Амин қышқылдарында химиялық қасиеттері бір-біріне қайшы,функционалдық екі топ бар:қышқылдық та негіздік те қасиет көрсетеді.Амин қышқылдары қышқыл ретінде диссоциацияланған кезде протон бөліп шығарады да анион түзеді.Негіз ретінде иондану кезінде а.қ протон қосып алады да катион түзеді.Амин қышқылдары амфотерлі болғандықтан олар негіз және қышқылмен әрекеттесіп тұз түзеді,спирттермен әрекеттесіп күрделі эфирлер түзеді,декарбоксильдену,дезаминдену құбылыстарына ұшырайды.Нингидрин реакциясын амин қышқыдарының ұқсастыығын анықтау үшін қолданылады.

Тотықсызданған нингидрин тотықсызданбаған нингидриннің бір молекуласымен және аммиакпен реакцияға түсе алады.Бұл кезде көкшкл-күлгін зат пайда болады.Адам организмінде дәнекер ұлпа коллагенінде а.қ.ның 1/3 глициннен тұрады,коллагенде сирек кездесетін-гидроксилизин және гидроксипролин табылған.Клетка ядросында ДНҚ молекулсын сүйемелдейтін белок гистон құрамына а.қ.ның 1/3 аргинин мен лизиннен тұрады.Полипептидтер-а.қ нан түзілген қосылыстар.Биологиялық маңызды пептидтердің ең қарапайымы-глутатион.Ол ұлпалардың бәрінде кездесетін тотықсыздадырғыш,оңай тотығады.Ол клетка арқылы жүретін а.қ.ның тасымалына қатысады.

Белоктардың классификациясы: жай және күрделі белоктар. Глобулярлы және фибрилярлы белоктар. Белоктардың табиғаттағы атқаратын қызметін, мысалар келтіре отырып көрсетіңіз.

Жай белоктар- тек аминқышқыл қалдықтарынан құралған полипептидті тізбектен тұрады. Жай белоктарды әр түрлі еріткішердегі ерімталдығына сәйкес жіктейді. Суда, сілтіде,қышқылда,спирттерде ериді.

1.Глютэлин және проламин-бұл белоктар өсімдік белоктарына жатады.
Глютэлиндер -0,2-2% NaOH ертіндісінде ерімтал болып келеді, ұн,қамыр құрамын анықтайды. Бұл проламиндер 60%-80% этил спиртінде ериді (бидай, сұлы, жүгері, арпа құрамында кездеседі).
2.Альбуминдер мен глобулиндер- бұл белоктар жануарлар мен адам организімінің мүшеелерінде, ұлпаларында көп тараған.
Альбуминдер-суда ериді, молекулалық салмақтары 15-70 мыңға жетеді, құрамында глициннің мөлшері-1%.
Глобулиндер- бейтарап тұздардың сұйытылған ертіндісіне еріммтал болады, таза суда ерімейді, глициннің мөлшері 3,5%.
Осы глициннің мөлшерінің әр түрлі болуына байланысты бір-бірімен бөліп алуға болады. Мысалы: (NH4)2 SO4 амоний сульфатының 50% қаныққан ертіндісінің әсерінен глобулиндер тұнбаға түседі, ал альбулиндер ертіндіде қалады, ал тұз ертіндісін 100% дейін қанықтырғанда ғана альбуминдер тұнбаға түседі.
3. Гистондар мен протаминдер – жануар мен өсімдіктер жасушаларының ядроларында кездеседі.
Гистондар- салыстырмалы молекулалық массалары 1200. 30 мың сұйытылған қышқылдарда (2MHCL) ериді, амияк және спиртте тұнбаға түсетін белоктар.
Протаминдеер- салыстырмалы молекулалық массалары 1200 мың болатын негіздік қасиеті басым белоктар сұйытылған қышқылдарда ериді, қайнату барысында тұнбаға түспейді.
4. Коллагендер мен кератиндер- белок тәрізді заттар немесе протеиноидтар жатады.

Протейнойдтар- суда нашар еритін белоктар. Олардың қатарына фиброин, жібек белогы, кератин,- шаш, мүйіз, тұяқ белогы, коллаген-сүйек, сіңір белоктары жатады.
Күрделі белоктар.
Аминқышқыл қалдықтарынан құралған полипептидті тізбекке қоса простетикалық бөліктен тұрады. Простетикалық бөлікке – майларға ұқсас липидтер, ортофосфор қышқылының қалдығы, көмірсу белоктары, түрлі металдар, түрлі –түсті бояғыш заттар жатады.
Күрделі белоктарды протеидтердеп атайды. Қазіргі кезде күрделі белоктарды да простетикалық топ табиғатын ескере отырып «ид» жұрнағының орнына «ин» жұрнағын қосып алады.
Мұндағы «ид» жұрнағын «ин»-ге өзгертуге басты себеп- «протеид» деген термин белок тәріздес яғни белокқа ұқсас деген мағынаны береді. Сондықтан «ин» жұрнағын қолданады.
1. Хромопротеиндер-белоктардың простетикалық бөлігі түрлі-түсті бояғыш заттардан тұрса, олар хромопротеиндер тобына жатады. Бояғыш заттар қатарына порфирин, флавин, адениндинуклеотид (ФАД)жатады.
Хромопротейн өкілі ретіінде,қангемоглобинін, хлорофилт.батауға болады. Қангемоглобині-құрамында Fe ионы бар, О2 және СО2 тасымалдаушы белок.
Хлорофил өсімдік протейнді құрамындаMg ионы бар күнкөзінің әсерімен СО2 және Н2О молеекулаларынан глюкоза түзуге қатысады.
2. Липопротейндер-майларға ұқсас заттар. Липидтер құрайтын күрделі белоктар. Құрамында бейтарап және полюсті липидтер. Холестирин және оның эфирлері болады. Белок комплекстері жүйке жүйесінің клеткаларында кездеседі.
3. Фосфопротейндер-басты ерекшелігі олардың простетикалық топша бөлігіндегі ортофосфор қышқылының қалдығы белоктармен эфирлік байланыс түзеді. Белоктың бұл класынасүттің казейногенін жатқызамыз. Мұнда фосфор қышқылының мөлшері 1 проценткетең, Жұмыртқа сарыуызында болады. Фосфопротеидтер өте үлкен мөлшері орталық жүйке жүйесінде кездеседі. Фосфопротеидтер энергетикалық және пластикалық материалдардың бағалы көзі болып табылады, организмнің дамуына әсеретеді.
4. Металлопротеиндер-белоктар мен металл иондарының тікелей қосылуынан түзілген комплекстер. Құрамында Cu, Fe, Zn, Mo, Mn, Ni, Se, Ca металл иондары кездеседі.
5. Глюкопротеиндер простетикалық бөлігін көмірсулар құрайтын күрделі белоктар. Көмірсулардың комплекстеріне; маноза, фруктоза, галактоза, генсозаминдер т.б жатады. Глюккопротендердің биологиялық қызметі өте зор, қорғаныштық, тіректік, дәнекерсіз қызмет, имундық қызмет. Қанның ұюына кедергі жасайды, тасымалдау, қоржинауға қатысады.
6. Нуклеопротейндер-бұлар белоктан және нуклейнқышқылдарынан тұрады. Нуклеопротейндердің құрамына дизоксинуклейн немесе рибонуклейн қышқылдарының кіруіне байланысты екіге бөлінеді дизоксирибонуклеопротеидер және рибонуклеопротеиндер. Нуклеопротеиндердің құрамында көпмөлшерде фосфор қышқылының қалдығы болуына байланысты, олар әлсіз қышқылдық қасиет көрсетеді. Суда және сілтілік ертіндісінде жақсы ериді.
7. Флавопротеиндер-белоктармен простетикалықтоптардың арасында мықты байланыстары түзілуі арқылы құрылған құрылымды айтады. Флавопротеиндер тотыққан флавинмононуклеотидтен және флавинаденинденуклеотидтен тұрады.

Тірі организмдегі белок малекуласының әрқайсысының өзіне ғана тән белгілі бір кеңістік құрылымы болады. Ондай кеңістіктік құрылымды конформация деп атайды. Өзінің конфорациясына сәйкес белоктар: глобулярлы және фибрилярлы белоктар болып екіге бөлінеді. Глобулярлы белоктардың құрылымы шағын ғана олардың полипиптидтік тізбектері сфера немесе элипсойд сиқты тығыздала бүтелген болады. Белк глобуласының бетіне негізінен амин қышқылдарының полярлы тобы және зарядталған атомдары жинақталады. Олар сумен ірекеттесуге қабілетті келеді. Глобулярлы белоктардың көбі суда және су ерітіндісінде ериді. Мұндай белоктарға арлық ферменттер, қанның, сүттің белоктары(альбуминдер, глобулинер) жатады.

Белок глобуласының ішкі бөлігі полярсыз ортаға жатады, ол гидрофобты және амин өышөылдарының қалдықтарынан құралған. Гидрофобты ішкі ядроға су өтпейді, оның сумен байланысы жоқ, тығыз құндақталған.

Фибрилярлы белоктар тұрақты келеді. Суда және сұйық тұз ерітіндіснде ерімейді. Белоктағы полипиптидтік тізбектер белдік бойында өзара паралель орналасады, сөйтіп ұзын талшықтар – фибрилдер түзеді. Мұндай белоктардың молекуласы созылған жіп сияқты, өздері екі емесе одан да көп полипиптидтік тізбектен тұрады.

Тізбектері қатты немесе созылмалы жұмсақ келеді және тірі организмде құрылымдық қызмет атқарады. Оларға – коллаген- сіңір, сүйек, тері, тіс және шеміршек сияқты тканьдердің негізі болып табылады. Шашта, жүнде, қауырсында, тұяқта, тырнақта кератин белог ыбар, ал оған жібек фибрионы, қан фибриогені және тағы сол сияқты белоктар жатады.

Белоктыңеңбастықызметі — катализаторлыққызмет. Барлықтіріорганизмдердезаталмасуреакцияларыферменттердіңәсеретуіменжүзегеасады. Белгіліферменттердіңбарлығыбелоктарданқұралған. Заттардытасымалдау да белоктыңмаңыздыбірқызметі. Заттардың клетка мен органоидтарішіндеқозғалуын белок ретцепотырады, яғниолардыактивті түрде тасымалдайды. Соңғы кезде клетка мембранасыныңқұрамындатүрлітасымалдаушыбелоктардыңболатыныанықталған. Белок сондай-ақорганизмніңиммундыққасиеттерінжүзегеасырады. Соныменбіргебелоктыңтағымаңыздықызметініңбірі — оныңқұрылыс материалы ретінде пайдаланылуы. Белок барлық протоплазмалық органоид тардың негізін кұрайды.