Алғашқы дәрігерге дейінгі көмек.

Жарақаттар – бұл адам ұлпалары мен органдарының зақымдануы, сыртқы себептердің аяқ-қолдың сынуы мен буынның шығуынан, жұмсақ ұлпаның жаралануы мен дененің сыдырылуынан, органдардың зақымдануынан және көптеген басқа жәйттардың әсерінен ұлпалары мен органдары тұтастығы мен қызметінің бұзылуы. Әсер механикалық, техникалық, химиялық, спецификалық (рентген сәулесі, радиоактивті сәулелер, электр тоғы), психикалық (қорқыныш) болуы мүмкін. Балалар жарақатының көпшілігі механикалық әсерлерден болады, сіңірдің созылуы, буынның шығуы, аяқ-қолдың шығуы).

Механикалық жарақаттар ашық және жабық болуы мүмкін. Жабық зақымдану –бұл тері жамылғылары мен кілегейлі қабықтар тұтастығы бұзылмайтын зақымдану түрлері. Бұған терінің сыдырылуы, сіңірдің созылуы, жұмсақ ұлпалардың ажырауы (бұлшық еттің, жүйкенің, сіңірдің), буын мен сүйектің зақымдануы жатады (буынның таюы, сүйектің сынуы).

Ашық зақымдану бұл органдар ұлпаларының зақымдалуы, артынша тері жамылғылардың кілегейлі қабықтардың тұтастығы бұзылады (жарақаттар, сүйектің ашық сынуы).

Организм ұлпасында бір сәтте, кездейсоқ, қатты әсер ету нәтижесінде пайда болған зақымдану қатты жарақат деп аталады, аз күштің көп мәрте және тұрақты әсерінен пайда болған жарақат созылмалы жарақат деп аталады.

Кез-келген жарақат бір орындағы ұлпалардың бұзылуымен қатар организмде басқа да белгілі бір жалпы өзгерістерді тудырады (жүрек-тамыр қызметінің, тыныс алудың, зат алмасуының бұзылуы). Бұл құбылыстар орталық нерв жүйесінің тітіркенуінен, қанның кетуінен, өмірлік маңызды органдардың зақымдалуынан, уланудан пайда болады. Қатты сырқырататын және қан көп кеткен ауқымды зақымдану кезінде сырқаттың жалпы жағдайы өте жедел және күрт нашарлайды.

Талықсу- адам миының қансыздануы нәтижесінде естен кенеттен уақытша айрылу.

Талықсу көбінесе психикалық жарақат деп аталады (қорқу, қанның түрі, дененің аяқ асты сырқырауы).

Талықсуға қажу, ашығу, қанның аздығы, жуынатын бөлмеде ұзақ отыру әсер етеді. Талықсу көбінесе аяқ асты пайда болады, алайда кейде сырқаттың құсқысы келеді, ауаның жетіспеуін сезінеді. Бұл жағдайда сырқат бозарады, тамыр соғысы әлсірейді, дем алысы күшейеді. Есінен айрылған бойда сырқат құлайды.

Талықсу кезінде сырқатты оның басын денесінен төменірек етіп жатқызған жөн. Бұл бас миын қан ағынының көбірек келуіне көмектеседі. Сырқаттың тар киімдерін шешу қажет (жағаның түймесін ағыту, галстукты, белбеуді босату, таза ауаның келуін қамсыздандыру). Тыныс алуды қоздыру үшін сырқатқа иіскеу үшін мүсәтір спиртін береді, оның бетіне суық су себелейді. Әдетте осы құралдар сырқатты талықсу күйінен шығару үшін жеткілікті.

Өте ауыр жағдайларда жүрек қызметін жақсарту және тамырлардың соғысын арттыру үшін сырқаттың терісіне кофеин кордиамин енгізеді.

Коллапс-өмір үшін қауіпті жағдай, қан қысымының өмірлік маңызды органдардағы қан айналымының нашарлаған кезінде түсуімен сипатталады. Бұл кезде адам әлсіреп, бет әлпеті ағарады, аяқ-қолы суынады. Алайда коллапс уланған және ауырған (сүзек, өкпе ауруы, қауіпті панкриотит және тағамнан шыққан аурулар) Дене қызуы 34-35 градус шамасында болғанда артериалдық қысымы санап бағанасымен 50-80 мм байқалады. Егер де тез арада шара қолданбаса адам қаза болады.

Талықсыған кезде қан айналымын жақсартатын, әсіресе қанның басқа келуі үшін шаралар қолданылады. Сондықтан сырқатты басын сәл түсіріп, етпетінен жатқызады. Белбеуді босатып, көйлектің жағасының түймесін ағытады; таза ауа ағынымен қамтамасыз етеді, мүсәтір спиртін қолданады. Ауру сабасына түскен кезде ыстық сусын, бірнеше тамшы арақ ішкізген дұрыс.

Тамырлардың соғысын арттыру үшін теріге 1% -1мл мезатон, 25%-2мл кордиамин, 5% -1 мл эфедрин, 0,1%-1мл адреналин, 10%-1мл кофеин енгізеді. Осы шаралардың бәрін кез-келген жағдайда жүргізуге болады. Тамырлары қатты таралған сырқаттарды шұғыл көмек көрсеткеннен кейін кешіктірмей ауруханаға апарады.

Коллапс салдарынан туындаған ауыр жағдайда жүректің сыртынан ысқылайды (жүрек тұсындағы кеуде клеткаларын ырғақпен қысады) және «ауызға-ауыз» тәсілімен жасанды тыныс алдырады.

Омыртқа сүйектерінің сынуы ауыр жарақаттар қатарына жатады. Омыртқалар зақымданғанда жұлынның зақымдануы да, зақымданбауы да мүмкін.

Егер жұлын омыртқамен бірге зақымданса, анда аурудың аяғы мен қолы толық жансызданып сал (паралич) болып қалады, кіші дәретін ұстай алмайды. Омыртқа зақымданғанда өте абай болу керек, өйткені дұрыс жәрдем бере алмағандықтан омыртқа орнынан тайып, жұлынның зақымдануы да мүмкін.

Егер соншалықты қажетті болмаса оны орнынан қозғауға не бір жағынан қарай бұрауға болмайды. Жарақаттанған адамды қатты тегіс қалқанға шалқасынан жатқызып зембілдермен тасымалдау керек, ал қатты қалқан болмағанда оны етбетінен жатқызады. Егер сынған омыртқа жотасының төңірегіндегі жараның бар екені байқалса, оны треилді таңғыш пен жабады, киімнен немесе басқа бір затты кеуде астына қойып, омыртқаның қозғалмауына көмектеседі.

Жамбас сүйегі сынған кезде зақымданған адамды бақа тәрізді (22 - сурет) тегіс тақтайға жатқызып дәрігерге жеткізеді.

Сынған сүйектерді таңып байлаудың да өзіне тән ерекше әдістері бар.

Басқаларынан да аяқ-қолдың сынуы мирек ұшырасады. Саусақ сүйектері мен қол басы сүйектері ашық сынғанда саусақтардың иіліңкіреп тұруы үшін жарақатты стерилді таңғышпен байлаған соң алақанға жұмырланған мақтаның дәке оралған үздігін салады. Білекке, қол басы сүйектеріне, саусақтарға фанерден, қатырма қағаздан жасалған немесе баспалдақ ақтау салып байлайды. Білек сүйегінің сынуы жасы ұлғайған адамдарда жиі кездеседі. Әсіресе, қолдың білезік салар басы қирағыш келеді. Көбіне тайқанақ жер тірей құрағанда, не оқыс тиген қатты соққыда білектің қос сүйегі оңай үзіліп кетеді.

Білек сүйектері сынған кезде абайлап шынтақ буыннан тік бұрыш жасай бүгіп, алақанды кеудеге қаратып, ақтаумен немесе қолда бар құралдармен орнықтырып байлау керек (23 - сурет). Жақтауларды саусақтардың түбінен иыққа дейін салып таңады. Сонда садақ сүйек – білезік буындары мен шынтақ буындары қимылдамайтындай болады. Қолды үшкіл орамалға асып қояды.

Дәріс.