Òàғû áið ìèêðîә êөçқàðàñ ôåíîìåíîëîãèÿëûқ ә 60-æûëäàðû Áàòûñ әң àðàñûíäà äàìûï, ôåíîìåíîëîãèÿëûқ áàғûòòàғû íåìiñ ôèëîñîôû Ý.Ãóññåðëüäiң æұìûñòàðûíà қûçûғóøûëûқ êүðò àðòà òүñòi. Îñûғàí ñàé áұë áàғûò ôåíîìåíîëîãèÿëûқ ә àòàóûí àëäû. Áұë ïәííiң äàìóûíà çîð ûқïàë åòêåí Àâñòðèÿ ôèëîñîôû À.Øþöòiң (1899-1959) åңáåêòåði åäi. Øþöòiң áàñòû íàçàðûíäà èíòåðñóáúåêòèâòiëiê ìәñåëåñi òұðäû. ßғíè îë áið-áiðiìiçäi қàëàé òүñiíåòiíiìiçãå, әëåì æàéëû æàëïû ұғûì ìåí òàíûì қàëàé қàëûïòàñàòûíûíà êөңië àóäàðäû. Ùþöòiң àéòóûíøà, әðáið àäàìíûң қàéòàëàíáàñ өìiðáàÿíû áàð, әðêiì äүíèåíi өçiíøå, өçiíå òәí îáðàçäûқ әëåìiíå ñàé қàáûëäàéäû. Àëàéäà àäàìäàðäûң өçàðà әðåêåòòåñòiãiíå ûқïàë åòåòií íәðñå îðòàқ ìàқñàò ìүìêiíäiãi. Øþöòiң ïiêiðiíøå, àäàì қîðøàғàí îðòàíû äүíèåíi, çàòòàðäû, құáûëûñòàðäû òèïòåï қàáûëäàéäû. Àäàìäàð äà òèïòåðäiң áiði áîëûï òàáûëàäû. Àëàéäà îëàð әð òүðëi äәðåæåäåãi құïèÿëûëûқïåí қàáûëäàíàäû. Ñîíäûқòàí, àäàìäàðäûң қîðøàғàí îðòàíû òүñiíóäå æүãiíåòií íåғұðëûì ìàңûçäû æåêå òұëғàëàðäûң æîëäàñòàð äåãåí òүði áîëûï òàáûëàäû. Æàңà әң åðåêøåëiãií êөçқàðàñòàðäûң ñèíòåçi (қîñïàñû) құðàéäû. Îғàí Ýíòîíè Ãèääåíñ, Ïüåð Áóðäüå, Ïèòåð Øòîìïê, ò. á. áåëãiëi әң àòқàðғàí iñòåði ìåí èäåÿëàðû íåãiç áîëғàí.
|
|
|
|
|
|
Æåêå àäàìäàð ìåí òîïòàðäûң àðàñûíäàғû äàìóғ æәíå өçãåðiñêå áàғûòòàëғàí áàéëàíûñòàð ìåí әðåêåòòåñòiå áàðûíøà íàçàð àóäàðó áүãiíãi êүíãi әң òàғû áið åðåêøåëiãi. Áұë òұðғûäà ә òåîðèÿëàðû ýâîëþöèîíèçì, æүéåëiëiê òåîðèÿëàðû, òàðòûñ òåîðèÿëàðû äåï òèïòiê òүðëåðãå áөëóãå áîëàäû. Òåîðèÿëûқ әң қàçiðãi æàғäàéû ә-çåðòòåóøiëåðäiң àëäûíà ә ïàðàäèãìàëàðû òàңäàó ìәñåëåñií қîÿäû. Òåîðèÿëûқ әң қàçiðãi æàғäàéûíà 20-ғàñûðäûң àñà iði ә Ï.À.Ñîðîêèí, Ò.Ïàðñîíñ, Ý.Ãèääåíñ, Í.Ëóìàí, Ï.Áóðäüå, ò.. çîð ûқïàë òi. Ñîíûìåí қàòàð áүãiíäå êëàññèêàëûқ ә iëiìíiң қàçiðãi қîғàì åðåêøåëiãií àøó ìүìêiíäiãií æîққà øûғàðàòûí, êëàññèêàëûқ åìåñ, äәñòүðäåí òûñ ә ïàðàäèãìàëàðà íåãiçäåëãåí ұң òàðàëóû àéқûí áàéқàëàäû. Әéòñå äå, êөïòåãåí ә áàғûòòàð ìåí ïàðàäèãìàëàðäûң (æiêòåðäiң) àðàñûíàí æèûðìà áiðiíøi ғàñûðäûң áîëàøàғû ðåòiíäå әðåêåòøië-áåëñåíäiëiê êөçқàðàñòàðäû áөëiï қàðàóғà áîëàäû. Áұë áàғûò Ýíòîíè Ãèääåíñ, Ìàðãàðåò Àð÷åð, Ïüåð Áóðäüå, Äæåôôðè Àëåêñàíäåð, Ïèòåð Øòîìïê, ò.á. ә ғàí ұ êөðiíiñ áåðåäi. Áұë òàðàóäà áiç әң êëàññèêàëûқ òåîðèÿñû, ñîíäàé-àқ қàçiðãi ә ғûëûìûíäàғû æàңà òåîðèÿëàð ìåí ұëàðäû äà қàðàñòûðàìûç.
|
|
|
Ïüåð Áóðäüå: ôèçèêàëûқ æәíå әëåóìåòòiê êåңiñòiê
Ï.Áóðäüå 60-æûëäàðäàғû ôðàíöóç îéøûëû. Øûғàðìàøûëûқ æîëûíûң áàñòàïқû êåçåңiíäå ìàðêñèçìíiң ûқïàëûíà òүñêåíiìåí, êåéiíãi çåðòòåóëåðiíäå îíû өòêið ñûíғà àëäû. Áóðäüå ұñûíà íåғұðëûì ûқïàëäû әñåð құ òàðàïûíàí áîëғàíû áàéқàëàäû. Áұë ôèëîñîôèÿëûқ àғûì 60-æûëғû Ôðàíöèÿäà àñà ûқïàëäû áîëäû, өéòêåíi Ê. Ëåâè-Ñòðîññòûң æұìûñòàðûíûң àðқàñûíäà àíòðîïîëîãèÿ íäàғû құ әëåóìåòòiê ғûëûìäàð àðàñûíäà áåëãiëi áîëғàí áiðäåí-áið ïәíãå àéíàëäû.
|
|
|
Áóðäüåíiң ïiêiðiíøå, ә àäàìíûң áîéûíäà áèîëîãèÿëûқ æåêå òұëғà æәíå әëåóìåòòiê àãåíò қàñèåòòåðií ñғûçàòûíûí åñêåðå îòûðûï, çåðòòåóãå òèiñòi. Îëàð êåç êåëãåí äåíå íåìåñå çàò ñèÿқòû áåëãiëi áið êåңiñòiêòå íàқòû áið îðûíäû èåëåíåäi. Îðûí íåìåñå fopos àãåíòòiң áåëãiëi îðíûíà áàéëàíûñòû àéқûíäàëàäû. Îíûң àëàòûí îðíû æàçûқòûқ, êөëåì, êåңiñòiê áîëóû ìүìêií. Àëàéäà ôèçèêàëûқ êåңiñòiê îíûң áөëiêòåðií құðàéòûí ñûðòқû æàқòàðû àðқûëû àéқûíäàëñà, ñîë ñèÿқòû әëåóìåòòiê êåңiñòiê ұñòàíûìäàðäûң өçàðà áiðií-áiði æîққà øûғàðó øåêòåði àðқûëû àíûқòàëàäû. Áұë әëåóìåòòiê ұñòàíûìäàðäûң қàòàð îðíàëàñóûíûң құðûëûìûí òүçåäi. Әëåóìåòòiê àãåíòòåð, ñîíäàé-àқ àãåíòòåð ìåíøiêòåãåí çàòòàð әëåóìåòòiê êåңiñòiêòåãi áåëãiëi áið îðûíғà îðíàëàñқàí, îëàðäûң ñèïàòòàëóû äà өçãå îðûíäàғûғà ðåëÿòèâòi қàòûíàñûíà æәíå áұë îðûíäàғàíûң өçãåìåí àëøàқòûғûíà áàéëàíûñòû àíûқòàëàäû.
|
|
|
Әëåóìåòòiê êåңiñòiê құðûëûìû æàéëû çåðòòåãåí Ïüåð Áóðäüåíiң Ïàðèæäiң êåңiñòiãi æàéëû îé-ïiêiði қûçûқòû áîëûï òàáûëàäû. Áóðäüåíiң àéòóûíøà, Ïàðèæ êåңiñòiãi îðòàëûқ, øåòêåði, қàëà ìàңû òұðғûíäàðûíûң êåңiñòiêòiê òұðғûíæàé áөëiíiñiìåí êөçãå òүñåòiíäiãiìåí қàòàð, òàғû áið àéðûқøà àéқûí îïïîçèöèÿ ðåòiíäå қàðàìà-қàðñû ұñòàíûìäàð îң æàғàëàó ìåí ñîë æàғàëàóäûң қàðàìà-қàéøûëûғûí áiëåìiç. Îëàðäûң àðàñûíäà áèëiê áөëiíiñi äå өíåð æәíå áèçíåñ òàðòûñû äà áàð. Áұäàí áàéқàðûìûç әëåóìåòòiê áөëiíiñ áөëó ïðèíöèïi (қàғèäàñû) áîëóûìåí қàòàð, қàáûëäàó æәíå áàғàìäàó , ÿғíè ìåíòàëüäûқ құðûëûì ðåòiíäå êөðiíiñ áåðåäi. Îë åñêåðòêiøòiң áèiêòiãi ìåí çîðëûғûí ìûñàë ðåòiíäå àëûï, æәíå áàñқà êåңiñòiêòåãi êåç êåëãåí íàқòûëû құðìåòòåï қîëäàóғà ìәæáүðëåéòií èåðàðõèÿëûқ қàòûíàñòàð æàéëû àéòàäû. Êåңiñòiêòiң ìåíøiêòåëói áèëiêòiң áåêiòiëiï æүçåãå àñûðûëàòûí îðûíäàðûíûң áiði. Àðõèòåêòóðàëûқ êåңiñòiêòiң ìûñû áàñûï, îíûң үíñiç áұéðûғû äåíåãå òiêåëåé áàғûòòàëûï, ñûé-құðìåò òàëàï åòiï, ñàðàé қîғàìûíäàғûäàé åðåêøå әäåïêå áàóðàéäû. Áұë àðõèòåêòóðàëûқ êåңiñòiêòåð íàқòû áàéқàëìàñà äà, áèëiêòiң íåғұðëûì ìàңûçäû құðàìäàñ áөëiãi áîëûï òàáûëàäû.
Әëåóìåòòiê êåңiñòiê, Áóðäüåíiң ïiêiði áîéûíøà, îáúåêòèâòi êåңiñòiêòiê құðûëûìғà æәíå ñóáúåêòèâòiê құðûëûìғà äà áið óàқûòòà қàòàð åíåäi. Ìûñàëû: Ñåíà өçåíiíiң Ñîëòүñòiê æàғàëàóûíûң ңòүñòiê æàғàëàóìåí àðàñûíäàғû ұñòàíûìäàðûíûң қàéøûëûғû êàðòàëàðäà, ñòàòèñòèêàëûқ øîëóëàðäà êөðiíiñ òàóûï, íàқòûëû êөðåðìåíäåðäiң îé-äүíèåñiíäå, òåàòð ïüåñàëàðûíûң àâòîðëàðû ìåí ñóðåòøiëåðäiң îé-ïiêiðëåðiíäå ұñòàíûìäàðäûң қàéøûëûғû ðåòiíäå өìið ñүðåäi. Òүéñiíó ìåí áàғàìäàóäûң ðåòiíäå қûçìåò åòiï, ìûñàëû: içäåíiñ ïåí àâàíãàðäòûқ òåàòðäûң êîíôîðìèñòiê, қàéòàëàìà, òåàòðëàðғà ûìûðàñûçäûғû (îïïîçèöèÿñû); æàñòàð қàóûìûíûң åñêi, áóðæóàçèÿëûқ қîғàìғà; êèíî өíåðiíiң ýêñïåðèìåíòòiê êèíîçàëäàðғà ûìûðàñûçäûғû (îïïîçèöèÿñû) ðåòiíäå êөðiíiñ áåðåäi. Ñîíäûқòàí ôèçèêàëûқ æәíå әëåóìåòòiê êåңiñòiêòi àéқûí àæûðàòóäûң ìàңûçû çîð. Îñûëàéøà ôèçèêàëûқ êåңiñòiêòåãi áåëãiëi áið îðûííûң øåêàðàñûí àíûқòàï, áұë îðûí íàқòûëû àãåíòòiң әëåóìåòòiê êåңiñòiêòåãi ұñòàíûìû æàéëû ұғûìûí қàáûëäàóғà ìүìêiíäiê áåðåäi. Әëåóìåòòiê êåңiñòiê ôèçèêàëûқ êåңiñòiê åìåñ, әéòñå äå îë өç êåңiñòiãií òîëûқ ìåңãåðóãå ұìòûëàäû. Áiç өìið ñүðiï, òàíèòûí êåңiñòiê, әëåóìåòòiê òұðғûäà áåëãiëåíãåí æәíå æîáàëàíғàí áîëûï òàáûëàäû. Ôèçèêàëûқ êåңiñòiê áұë әëåóìåòòiê құðûëûì æәíå әëåóìåòòiê êåңiñòiêòiң ñұëáàñû. Әëåóìåòòiê құðûëûì, қàëûïòû æàғäàéäà áұðûíғû æәíå қàçiðãi әëåóìåòòiê қàòûíàñòàðäûң қàëûïòàíäûðûëóû ìåí òàáèғèëàíäûðûëóû.
