Еуразия Гуманитарлық Институты

 

 

Баяндама

 

Тақырыбы: Шетел тілін оқытудағы оқушылардың оқу қызметі мен оның ерекшеліктерін есепке алу

 

 

Орындаған: Ескендирова Ж.С.

Қабылдаған: Байжуманова Д.Б.

 

 

Астана, 2016

Шетел тілін оқытудағы оқушылардың оқу қызметі мен оның ерекшеліктерін есепке алу

 

Оқу қызметі, кең мағынасында, кейде «оқу», «оқыту» ұғымдарының синонимі ретінде қарастырылады. Ол сынып оқушыларының жас кезеңінде өңделген және қызметтің жетекші түрі ретінде саналады.

Соңғы онжылдықта, Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, А.К. Маркова жұмыстарында «оқу қызметі» термині іс жүзінде мазмұнға толтырылған. Рубинштейн бойынша, бұл тұжырымдама зерттеу тақырыбына сәйкес, «жауапты қарым-қатынас» арнайы қарым-қатынастын белгілі бір түріне байланысты болуы мүмкін, ал оқытудың субъектісі - осы процестің барысында оқушының оқытуға қатынасы болып табылады. Мектеп кезеңінде, оқу – адамның қалыптасуында, негізгі қызметін атқарады. Осы мағынада оқу қызметі, бұл - сыртқы мониторинг және бағалау негізінде мұғалімнің арнайы әзiрлеген тапсырмаларын орындау барысында, студенттің өзін-өзі бақылауы және өзін-өзі бағалауына уйрену.

Д.Б. Эльконин бойынша «оқу қызметі, бұл бағытталған, ғылыми ұғымдар саласында өзіндік мазмұны бар жалпыланған тәсілдер іс-әрекеті болып табылады. Мұндай қызмет барабар мотивтерімен ынталандырылуы қажет, олар жалпылама іс-қимыл әдістерінің сатып алу мотиві, немесе басқа сөзбен айтқанда, өзін-өзі жетілдіру мотиві болуы мүмкін. Егер осындай мотивтерді оқушыларда қалыптастыра алатын болсақ, онда ол сол арқылы, жаңа мазмұнмен толтырылып, оқушы жағдайына байланысты жалпы мотивтері, әлеуметтік маңызды және әлеуметтік бағаланатын қызметімен жүзеге асырылады.

Оқу қызметінің психологиялық оқу мазмұнынын талдауы, кез келген басқа талдау сияқты, яғни, оның зерттеу тақырыбын анықтаудан басталады. Оқу қызметі - білім алуға, жалпыланған тәсілдер әрекеттерің меңгеруге бағытталған, және бұл оның нысанасы болып табылады. Мазмұны, яғни оқу қызметінің нысаны туралы айтатын болсақ, ол теориялық білімдер болып табылатынын В.В. Давыдов атап өтті. Осы білімдерді меңгеру, зерттеулер арқылы жүзеге асырылады және іс-шараларды жаңғыртуға бағытталады. Студенттер үшін олар «белгілі бір жүйелілікті, арнайы және жеке құбылыстарға қажетті қарым-қатынасты, ішкі бірлігін ортақ негізде қалыптастыру заңдылығын ашу» тәсілі ретінде қызмет етеді. Бұл В.В.Давыдовтың ойы, өз бетімен оқытуды, оқу материалдарды, әдістерді және оның тұсаукесер жолдарды ұйымдастыру ретінде, қарастырылуы тиіс.

Оқу қызметін жүзеге асыру құралдары мен әдістері, бір жағынан, оқу әрекетіндегі тілдік жүйесі, номинативтік бірліктің таңбалы жүйесі ретінде, екінші жағынан, бақылау әрекеттері ретінде қарастырылады. Біріншінің салдарынан, қайта білім алу және нысанды меңгеріп алу іске асырылады, яғни пәні ретінде қызмет етеді. Екіншінің салдарынан, атап айтқанда, өзін-өзі реттеу, өзін-өзі бақылау.

Шет тілін зерттейтің адамның оқу қызметі, оқыту өнімі ретінде, меңгерген тілдік дағдылары мен қалыптасқан іс-қимыл бағдарламалары ретінде әрекет етеді (немесе басқа тұжырымда қалыптасқан дағдылары). Оқу қызметінің өнімі негізгі органикалық бөлігінің жеке тәжірибесіне кіреді. Оның құрылымдық ұйымдастырылуы, жүйелілігі, тереңдігі, беріктігі болашақта адамның қызметіне байланысты болады, атап айтқанда, шет тілідік қарым-қатынастың табысына байланысты. Білім беру қызметінің нәтижесі тәрбие білімін меңгерген және оның қызметінің басқа да түрлерін жүзеге асырады, мысалы, жұмыс қызметі.

Оқыту қызметінің өзінің сыртқы құрылымы мен құрылысы бар. Оған мынадай негізгі компоненттер кіреді: 1) мотивация; 2) белгілі бір жағдайларда, тапсырма түріндегі оқыту міндеттері; 3) оқу іс-әрекеті; 4) бақылау, өзін-өзі бақылауға айналады; 5) бағалау, өзін-өзі бағалауға өтеді. Осы компоненттерінің әрқайсысынын өз ерекшеліктері бар.

Оқу қызметінің құрылымдық ұйымдастыруын сипаттай отырып, жалпы теориянын контексінде Д.Б. Эльконин, В.В. Давыдов, И.И.Ильясов былай деді: «оқыту жағдайлары мен міндеттері - оқушы тапсырмаларды жалпы тәсіл әрекетін меңгеру және оның мақсатын игерумен, сондай-ақ, үлгілер мен нұсқауларды пайдаланып, нақты класс міндеттерінің ортақ шешімін табумен сипатталады.

Оқу іс-әрекеті – бұл оқушылардын ғылыми ұғымдар мен жалпы тәсілдер әрекетің алу мен табу іс-әрекеті, сондай-ақ олардың нақты міндеттерің пайдалану мен шешу болып табылады.

Бақылау іс-әрекеті, берілген тапсырмаларды өзіндік оқу іс-әрекетінің қорытындысымен жалпылауға бағытталған.

Бағалау іс-әрекеті ғылыми білім мен проблемаларды шешу ортақ тәсілдерінің қорытынды сапалы игеруін бекітеді.

Біз білім беру қызметінің бірінші компоненті мотивациядан талдау бастаймыз.

Мотивация - бұл әр түрлі әрекеттер жиынтығы (қажеттіліктер, мотив, сезім, тілек, мүдделері және т.б.). Бұл, адамды қандай да бір іс-әрекет жасауға, осы анықталған мотивацияға енгізілген кез келген әрекетті анықтайды, ынталандырады, талпындырады. Мотивация түсінігі «мінез-құлық факторларының ішкі және сыртқы шығуын, сондай-ақ қызметтің нақты нысандарын жүзеге асыру жолдарын анықтайтын кешенді механизмі ретінде қызмет етеді». Адам қызметінің мінез-құлқы, атап айтқанда, оқушының, бір уақытта бірнеше әрекеттермен анықталады, бірте бірі үстем болып, содан кейін басқасы болып ауысады. Сондықтан, мінез-құлық, оқыту қызметі, мотивация динамикасы туралы айтылады.

А.К.Маркова «Оқушылардың оқуға қызығушылығын қалыптастыру» жұмысында арнайы осы ойды атап өтеді: «оқытудың мотивациясы үнемі өзгеріп, бір-бірімен жаңа қарым-қатынас жасасу бірқатар тұрады (қажеттіліктері мен оқушыларды оқытудың мағынасы, оның себептері, сезімі, мақсаттары, эмоциялары). Сондықтан, мотивацияны қалыптастыру тереңдету бағытында, оқуға оң немесе теріс көзқарасты ұлғайту оңай емес, керісінше оның артында тұрған мотивациялық сала құрылымынын аясына кіретін ниетті, жаңа, әлдеқайда жетілген, кейде өзара қарама-қайшы қарым-қатынастардың пайда болуына әкеледі. Тиісінше, мұғалім-тәрбиешінің алдында күрделі міндет тұр, яғни үстем қозғаушы күшті (мотивті) ғана емес, сонымен қатар оқушының мотивациялық саласындағы тұтас құрылымын есепке алып, оның жалпы оқу қызметінің құрылымын анықтау болып табылады.

Оқу құрылымы қызметінің екінші компоненті, атап айтқанда нақты оқу жағдайдында, тапсырма түрінде берілетің, оқыту міндеті болып табылады. Шетел тілдерін оқытуда, жағдай тұжырымдамасы, дәлірек айтқанда - орталықтын бірі болып табылады. (В.А. Артемов, А.А.Алхазишвили, А.А. Леонтьев, Н.И.Гез, В.Л.Скалкин және т.б.). Олардың жұмыстарында сөйлеу жағдайын анықтайтын негізгі факторлар келтірілген. А.А. Леонтьевтің жалпы психологиялық анықтау негізінде, жағдай вербалды қарым-қатынастың негізі ретінде, Н.И.Гез оқытушылық сөйлеу жағдайынын өте маңызды ерекшелік белгілерің көрсетеді. «Табиғи жағдайдан айырмашылығы: 1) айналамыздағы белгілі бір егжей-тегжейлі мән-жайлар; 2) ауызша ынталандырудың болуы; 3) ойнатуды қайталау мүмкіндігі». Автор сондай-ақ, ол оқыту мазмұнының бірлігі екенін атап, оқыту сөйлеу жағдайынын егжей-тегжейлі анықтамасын береді. Біздің түсіндіруімізде, ол оқу процесінің бірлігі ретінде әрекет етеді. Оқу жағдайы бірлескен және қақтығыс болуы мүмкін. Бұл жағдайда, егер негізгі қақтығыс, яғни түрлі лауазымдар, қарым-қатынастар, оқыту затына байланысты көзқарастар қақтығысы, меңгеруге тұлғааралық ықпал етеді, яғни оқушылардың жеке тұлғалар арасындағы қақтығыс оған қарсы келеді. Мазмұны жағынан бұл жағдай нейтралды және проблемді болуы мүмкін. Бұл жағдайлардың екі түрі де шет тілдерін оқытуға ұсынылған, бірақ екіншісі мұғалімнің көп күш салуын талап етеді. Проблемді жағдайды жасау - қиыншылықтың (міндеттердің) барын, жаңа және белгілі қатынас ретінде, оқушының оқыту және тану қажеттіліктері мен оқушының қабілеттерін (егер мүмкін болса), осы мәселені шешуін көздейді. Басқаша айтқанда, субъект, оқушы интелектуалды қиыншылыққа тап болып, одан шығу амалын өзі табатындай жағдайға орналастырылуы тиіс. Әдетте, проблемді жағдай, оқушыға «Неге?», «Қалай?», «Осы құбылыстардың арасындағы қандай себеп, байланыс болуы мүмкін?» дегендей сұрақ түрінде беріледі. Проблемалық жағдайлар проблеманың дәрежесіне қарай түрлі болуы мүмкін. Проблеманың жоғарғы дәрежесі - оқушының 1) қиындықты өзі тұжырымдап, 2) шешімін өзі тауып, 3) шешеді және 4) шешімнің дұрыстығын өзi тексеріп, оқу жағдайына тиесілі болады. Мәселенің ең төменгі ауырлығы - осы процестің тек үшінші компонентің іске асырғанда, атап айтқанда шешімді тапқан жағдайда асырылады. Қалғанының бәрін оқытушы жасайды, дайындайды. Қажеттілік деңгейлерін анықтау басқа да жақтан, мысалы, тапсырмалардың өнімді шешу шараларын, ынтымақтастығын және т.б. ұйымдастырудан басталады. Мұғалімнің оқу үдерісін ұйымдастыруда, проблемалық жағдайлардың қиыншылық тізбегі әзірленуі тиіс.

Оқу қызметінің маңызды құрылымдық компоненті – оқу міндеттерінің шешу амалы ретінде анықталатын, оқу іс-әрекеті болып табылады. Қызметте атқаратын рөліне байланысты, міндеттердің сипаты және басқа да себептер бойынша, мысалы, сол немесе басқа психикалық функциясынан, психикалық қызметінен немесе интелект жағынан әр түрлі ерекшеленеді.

Оқытудың коммуникативтік іс-әрекеттеріне, сұрақты, жауапты құптау, мақұлдау, нақтылау, шақыру және т.б. сияқты іс-әрекеттер тағайындалуы мүмкін.

Оқыту қызметінің жалпы құрылымында, бақылау (және өзін-өзі бақылау) және бағалау (және өзін-өзі бағалау) іс-әрекетіне көп көңіл бөлінеді. Бұл мәселені зерттеушілерге, өзін-өзі бақылау және педагогтардың бағалауы, өзін-өзі бағалаудың қалыптасуына ықпалын тигізетіні көрсетілді. Бұл процестің табысты болуы үшін, оқытушымен бағалаудың мазмұны ескерілуі тиіс, яғни оның жолы, нәтижесі, бұл жағдайдын қатысушылары, және олардың көзқарасы мен бағалау формасы.

Қорыта айтқанда, оқыту қызметі адам қызметінің ерекше түрі ретінде, оны сипаттайтын және оқудың жалпы заңдылықтарының процесі ретінде, білім меңгеру және қабілеттерін (дағдылар) қалыптастыру мен қолдану, екендігін ескерейік. Соның нәтижесінде жеке тәжірибенің қалыптасуы. Белгілі болғандай, ол баланың дамуы процесінде, табиғи бақылаусыз қоршаған ортаның әсер ету нәтижесінде қалыптасады, бірақ жүйелі және құрылымдық жағынан, тиімді түрлі системалық, мақсатты бағытталған жаттығулар нәтижесінде ғана қалыптасады.