Саясаттағы ақпараттық технологиялар

Ақпараттық нарықта саяси субъектілер алдарына қойған мақсаттарына жетуді қамтамасыз ететін әр алуан тәсілдер мен техникаларды пайдаланады. Сонымен субъектілер өздерінің серіктестерімен, сондай-ақ контрагенттермен де қажетті қарым-қатынас орнатуға қолданатын аталған әдістер мен тәсілдердің сипаты мен өзіндік ерекшеліктері ең алдымен саяси өмір саласында қалыптасқан белгілі бір ақпараттық-коммуникативтік жүйе арқылы анықталады.

Ақпараттық-коммуникативтік жүйелер шеңберінде коммуникаторлар мен реципиенттер әр түрлі ішкі міндеттерді де шешеді, әр түрлі ішкі іс-қимыл шараларын да орындайды, олар өз кезегінде аталған міндеттер мен іс-шаралардың ақпараттық ахуалына да ықпал етеді. Сонымен қатар бұл жүйеде қолданылатын ақпараттандыру мен коммуникациялау тәсілдерінің қалыптасуына жағдай туғызатын факторлар қатарына сыртқы ортаның ықпалы, нендей бір нақты ситуация, сондай-ақ саяси субъектілердің өздерінің санасының деңгейі жатады.

Ақпараттық технологиялардың сапасына мәліметтерді жинау әдістемесі де, мысалы, нақты әлеуметтік зерттеулер, әлеуметтік эксперименттер, ықтималды статистикалық іс-шаралар және т.б. сондай-ақ технологиялық құралдар, атап айтқанда, қолмен, автоматты түрде есепке алу, электрондық әдістер және т.б. ықпал етеді.

Ақпараттың кездейсоқ та, саралап алынған да мәліметтер ретінде әлеуметтік-саяси реңкі болады, өйткені ол қоғамның материалдық және рухани өмірінде болып жатқан сан алуан процестерді бейнелейтінін айту керек. Осыған байланысты мамандардың әр түрлі бағалаулары бойынша, басшылар өздерінің жұмыс уақытының 30 пайыздан 80-95 пайызына дейін ақпаратпен жұмыс істейтінін айта кеткен жөн. Бұл заңды да, дер кезінде алынған және сенімді ақпарат басқару саласында тиімді шешім қабылдаудың аса маңызды алғы шарты болып табылады.

Осы заманғы саяси-басқару практикасында жұмыс барысында пайдаланылатын ақпараттың лек-легімен ағылатындығы туралы түсінік қалыптасқан.

Қазіргі қоғамда ақпаратқа иелік ету аса маңызды билік көзі болып табылады. Ақпараттық билік кей жағдайларда дербес маңызға ие бола отырып, қоғам өмірінің барлық саласына барған сайын батыл енуде.

Ақпараттың қоғамның саяси өміріндегі рөлі мен орны саясаттың шешуші, анағұрлым ауқымды және айқындаушы көрінісі болып табылатын билікпен қарым-қатынасы арқылы анықталады. Бұқаралық ақпарат құралдарының саяси процестерге, шешімдерді әзірлеп, қабылдау істеріне, билік беделін қалыптастыруға, саясатқа және саясаткерлерге ықпал ету күші барған сайын арта түсуде. Мемлекет билік көзі, оны иеленуші және жүзеге асырушы болып табылады. Ақпаратты алу, талдау, беру және оны тиімді пайдалану – биліктің жұмыс істеуінің маңызды шарты.

Саяси жүйенің тұрақтылығы мен өздігінен дамуын қамтамасыз ету үшін саяси қызмет субъектілері арасындағы ақпараттық байланыстардың, ақпараттық қатынастардың тұтас жүйесі жұмыс істейді. Осыған байланысты бұл қатынастар бірегей құбылыс ретінде саяси коммуникацияларды дүниеге келтіреді.

Саяси коммуникациялар жүйесінде өзара байланысты және біршама дербес бірнеше буындар болады. Солардың бірі – саяси коммуникациялар, олар негізінен билік және басқару органдерына қызмет етеді. Мемлекеттік және муниципалдық басқару органдарында, заң мекемелерінде, атқарушы билік құрылымдарында, республикалық және жергілікті әкімшілік аппаратында пайдалынылатын барлық қызмет ақпараты функционалдық ақпаратқа жатады. Ол әлеуметтік-экономикалық және саяси басқару мақсаттарына қызмет етеді.

Ақпараттың басқарушылық функциясы мемлекеттің ісінде анағұрлым айқын көрінеді. Мұнда ақпарат бірнеше түрде: билік көзі ретінде, саяси жүйелер мен процестерді реттеу факторы ретінде, саяси басқарудың көрінісі ретінде және басқару процесінің нәтижесі ретінде әрекет етеді.

Мемлекеттің сапалық тұрғыдан жаңғырып, жаңа сипатқа ие болуы бірінші кезекті басты міндетті шешуді – елде қоғамның бүкіл құрылымдарын және жекелей алғанда әрбір азаматтың ақпарат алуын қамтамасыз ететін бірыңғай ақпараттық кеңістікті қалыптастыру міндетін қоятынын атап айту керек.

Ақпараттық технологиялар – ғылыми және инженерлік білімдердің, сондай-ақ ақпаратты құру, жинау, беру, сақтау және өңдеу үшін қолданылатын әдістер мен құралдардың жүйесі.

Осыған байланысты саясаттағы аса маңызды, негіздемелік ақпараттық технологиялар міндеті саяси объектілердің оңды бейнесін (имидж) жасау болып табылады.

Мұндай объектілер жекелеген тұлғалар да, корпоративтік құрылымдар (партиялар мен қозғалыстар) да және тұтастай алғанда мемлекеттің өзі немесе мемлекетаралық ұйымдар болуы мүмкін. Имидж жасау – бұл субъектінің оны жұртшылыққа тартымды ету үшін істелінетін және нақты саяси міндеттерді оның қатысуымен шешуге мүмкіндік беретін белгілі бір өзіндік ерекшеліктері мен қасиеттерін біріктіру. Имидж – бұл саяси субъектілер саяси капиталының аса маңызды формасы және сонымен қатар оны молайтудың тетігі. Ол халықпен қарым-қатынас орнатудың құралы да, оның көңіл-күйіне бағыт-бағдар берудің формасы да, саясатқа әлеуметтік проблемаларды енгізудің әдісі де болып табылады. Имидж нақты міндеттерді шешу үшін белгілі бір уақытта қалыптасады, ол міндеттерге реципиенттің сайлауларда жеңіске жетуі, заңдылық дағдарысқа ұшыраған кезде саяси қайраткерлердің жұртшылық алдындағы беделін көтеру және т.б. жатады.

Имиджді қалыптастыру технологиясы саяси өмірдегі нендей бір саяси іс-қимылға немесе оқиғаға негізделеді. Бұл жағдайлар жұртшылықтың оң ниет танытуына алғы шарт жасайды, мысалы, лидерлердің халық үшін игілікті істер істеуі, өмірбаянының жақсы жақтары, қоғамдық пікірде жұртшылық қолдауына ие болған оның тоқтамды ойлары және т.б.

Имиджді қалыптастыру процесі саяси (электораттық) нарық пен оның сигнентациясын зерттеуді (белгілі бір сайлаушылар топтары сұраныстарының, құндылықтары мен басқа да сипаттамаларының ерекшеліктерін бөліп көрсету және оған жан-жақты сипаттама беру); имидждің белгіленген параметрлерін қалыптастыруды, имиджге түзетулер енгізіп, оның мәртебесін көтеруді; нарықта имиджді ұсыну мен сатуды (жарнама арқылы); бәсекелестердің «бітірген істеріне» (бәсекелестердің іс-қимылын қадағалап, соған сәйкес әрекет ету), жарнамаға қарсы және қарсы жарнама жасау (бәсекелестерге қатысты) әрекеттерін жүзеге асыруға бағытталған әр түрлі ақпараттық технологияларды пайдалануды көздейді.

Имиджді жасау және оны ұдайы қолдап отыру тұрақты түрде жүзеге асырылатын процесс. Ол саяси көшбасшы саяси нарықта қанша уақыт болса, сонша уақыт тоқтаусыз жүріп жатады.

Бұл орайда, жағдайдың өзгеруіне байланысты, белгілі бір тактикалық тәсілдер ғана өзгеруі мүмкін. Имиджді әр қырынан насихаттайтын нендей бір тәсілдерді жиі көрсету, оны қайталап отыру нәтижесінде саясатшының кісілік келбеті халық жадында жақсы сақталады, оның бейнесі қоғамдық пікірде берік орнығып, сіңісті бола бастайды, бұл азаматтарды сол саясатшыға қатысты белгілі бір қолдау көрсету мен пікірлестікке бағдарлайды.

Имиджді қалыптастыру технологиясының аса маңызды әдісі және дербес бағыты, саяси жарнама ақпараттық технологиялардың бір түрі болып табылады. Бұл белгілі бір жеке тұлға жайлы өзгешеліксіз сыпайы сөйлесуді баян етпейді, адамға бағытталған форма болып табылады, ол ақпаратты еркін және бәсекелі таңдау жағдайында адамда оны тиісті қолдауға ниеттендіріп, ұмтылдыратын саяси тауардың (кандидаттың, институттың, символдың) оң келбетін жасауды көздейді. Қысқаша айтқанда, саяси жарнаманың түпкі мақсаты – партияның саяси бағытының мәнін кандидаттың немесе басқа да саяси объектілердің саяси келбетін адамға (яғни жұртшылыққа) әсерлі және қысқа да нұсқа түрінде жеткізу, осы арқылы мүмкіндігінше азаматтардың көпшілік бөлігі тарапынан аталған саяси объектілерге деген оң көзқарасты қалыптастыру ғана емес, сонымен қатар оларды өздерін қолдауға бағытталған нақты іс-қимылға ұмтылдыру да болып табылады.

Ақпараттық технологияның бір түрі саналатын саяси жарнаманың маркетингтік үлгісіне тән белгі – мұнда жарнама берушінің азаматтарды тіпті де ақпараттандыруға емес, олардың пікірлеріне мүдделі екендігін көрсетеді.

Жарнама ақпараттық нарыққа белгілі бір тауарларды шығара отырып, адамдардың саяси көзқарасын еркін де саналы таңдауын ынталандырады, қоғамдағы саясатқа деген іштей дұрыс көзқарасты білдіретін ахуалды қолдап, қуаттайды.

Жарнамалық технологиялар адам мен билік арасындағы ресми байланыстардан тұрады. Ол азаматтың мемлекетпен формалдық-мәртебелік қатынаста болмауына ұмтылады және азаматтардың өз түсінігіне нұқсан келтірмей, олардың саяси белсенділігін оятады.

Қайсыбір институттардың, көшбасшылардың немесе доктриналардың жағымды бейнесін қалыптастыра отырып, жарнама ақпарат нарығына саяси мақсаттар мен құндылықтарды үнемі ұсынып отырады. Бұл орайда, мұндай саяси тауарлардың таралу, олардың белгілілік және танымалдық деңгейі, сол сияқты оларды халықтың қолдау деңгейі де жарнама тиімділігінің басты көрсеткіші болып табылады.

Осыған байланысты жарнамалық технологиялардың мазмұны мен формасы сан алуан екенін атап айту керек[139]. Олардың көп түрлі болуы жарнама жолданылатын адресатқа немесе ұжымдық құрылымға, жарнамалық деректердің таралу уақытына, жарнама науқанының сипатына, жарнама таратылатын орынға және басқа да географиялық жағдайларға, сондай-ақ басқа да факторларға байланысты. Сонымен қатар жарнамалық технологиялардың мазмұны мен сипаты жағдайға, саяси процестің кезеңдеріне байланысты елеулі түрде өзгеруі де мүмкін.

Саяси кеңістікте болып жатқан өзгерістерде ақпараттық саяси нарықта электрондық бұқаралық ақпарат құралдарының пайда болуы, саяси байланыста сұхбаттасу әдістерінің қолданылуы, хабарды беру жылдамдығының күрт өсуі, «электрондық қауымдастықтардың» қалыптасуы және т.б. аса маңызды рөл атқарды. Сонымен бірге саясат саласына жаңа ақпараттық және коммуникативтік технологияларды белсенді енгізу жарнамалық технологияның түрін сапалы түрде өзгертіп қана қойған жоқ, көптеген ескі түсініктерді, нұсқауларды, іс-қимыл формаларын, жеке адамдар мен топтар, саяси институттар мен құрылымдар арасындағы өзара қарым-қатынастар үлгілерін де түбірінен өзгертті.

Жаңа ақпараттық технологиялар ақпараттармен жұмыс істеу кезінде компьютер техникасын және телекоммуникациялық байланыс құралдарын пайдалануға мүмкіндік береді. Жаңа ақпараттық технологияларды енгізу әр алуан қызмет түрлерін, ең алдымен басқару саласын елеулі түрде өзгертеді, басқарудың тиімділігін арттырады, мемлекеттік билік органдарында саяси-әкімшілік шешімдерді қабылдау процестерін ақпаратпен қамтамасыз етуді жаңа, анағұрлым жоғары деңгейге көтереді.

Мемлекеттің ақпараттық ресурстары – бұл оның ұлттық байлығы. Ақпараттық ресурстардың саны, сапасы және оған қол жеткізу қазірдің өзінде-ақ көп жағдайда мемлекеттің даму деңгейін, оның дүние жүзілік қауымдастықта мәртебесін айқындауда, мемлекеттің жағдайы мен саясатына ықпал етуде және, бұл, сөзсіз, ХХІ ғасырда саяси дамудың айқындаушы факторына айналады. Осыған байланысты жоғары билік органдарын ақпараттық ресурстармен қамтамасыз ететін ақпараттық жүйелерді жасау мен оны жетілдіру аса зор маңызға ие болады.

Осындай жүйелердің біріне Сенат пен Мәжілістің – Қазақстан Республикасы Парламентінің коммуникациялық жүйесі мысал бола алады.

Заң шығарушы биліктің кез келген органының тиімділігі оның комитеттерін, комиссияларын және жалпы алғанда депутаттық корпустың едәуір дәрежеде ақпаратпен қамтамасыз етілу сапасына байланысты болады. Шетел парламенттерінің көпшілігінде депутаттарды ақпаратпен қолдау жөніндегі жұмыс осы заманғы есептеу техникасы мен байланыс құралдарын кеңінен пайдаланыла отырып жүргізіледі. Біздің елде өкілетті билік органдарын ақпараттандыру ХХ ғасырдың соңында ғана жедел енгізіле бастады.

Коммуникациялық технологиялардың сан алуан түрлері ішінде Интернет соңғы жылдары сөзсіз көшбасшылыққа ие болды. Ол дүние жүзілік қауымдастық қамтуындағы ақпараттық инфрақұрылымның аса маңызды буынына айналып отыр. Интернет – бұл ақпараттар алмасу әдістері және бірыңғай адрестеу жүйесі туралы стандартты келісімдер негізінде жүздеген мың оқшау мемлекеттік, корпоративтік, қоғамдық, білім беретін және үйде орнатылған желілерді біріктіретін дүниежүзілік компъютерлік желі. Осыған байланысты интернеттік технологиялар аймақтық байланыстар, университеттер қауымдастықтары, мектептер және басқа да ұйымдар шеңберінде де жедел дами бастады, олар өздерінің алдынан жаңа өлшемнің – жан-жақты ақпараттық ресурстарды барынша иеленген және миллиондаған пайдаланушыларды біріктіруге қабілетті «киберкеңістіктің» ашылғанын мойындады.

Интернеттің орны мен рөлін мына тұрғыдан түсіндіруге болады: ол адамдарға ақпаратты тұтынушы, қабылдаушы және реципиент ретінде ғана емес, сонымен қатар оның дербес ақпарат көзі (генераторы) ретінде де әрекет ету мүмкіндігін береді. Ақпарат тарату қабілеті мол медиа-радио, телевидение – тыңдаушылар мен көрерменнің үлкен бөлігін қамти алады, әйтсе де олардың хабар тарату мүмкіндігі экономикалық, саяси және технологиялық жағдайларға байланысты шектеулі. Ал Интернетте географиялық шектеу болмайды және аудитория ауқымын кеңейтуге мүмкіндік жасайды. Интернет-коммуникациялар нәсілдік, жастың ерекшелігіне, жыныстық және дене күшіне қатысты кедергілерді жоюға мүмкіндік береді, өз кезегінде уақыттық белдеулерге және күн тәртібіне қатысты шектеулерді жоя отырып, ілеспе байланыстардың сапалы жаңа әдістерін іске қосады. Интернет-коммуникациялар сондай-ақ хабарларды жазып алуының арқасында аса ұтымды «есте сақтау тиімділігіне» ие. Комтьютерлік технологиялар бейнелі және сандық ақпараттар арасындағы қайшылықты да жояды.

Компьютерлік желі бойынша ұдайы айналыста болатын мәліметтерді бір мульттімедилік пакетіне енгізудің нәтижесінде адам қабылдай алатынның бәрін беруге болады, ал машина мәтінді өңдейді, олар: мазмұнды мәтін, жоғары сапалы дыбыс, түрлі-түсті бейнелер беруді жоғары деңгейде шешу, видеофрагменттер, компьютерлік бағдарламалар.

Осы айтылғандарға байланысты Интернеттің басты коммуникация құралына айналғанын атап айту керек.

Сонымен қатар Интернет мамандардың сөз қорына жаңа терминді – «компьютерлік қауіпсіздікті» енгізді. Аса ауқымды компьютер желілеріндегі мәліметтерді қорғау мәселелері, әсіресе егер ол мемлекеттік билік органдарына Интернетті енгізуге қатысты болса, ерекше жауапкершілікпен және аса ыждағатты жұмыс істеуді талап етеді. Бұл мәселенің сондай-ақ саяси жағы да бар, себебі ол елдің ұлттық қауіпсіздігімен тікелей үйлестіріп отырады: өйткені ақпарат мемлекеттің аса маңызды ресурсы болып табылады.

Сонымен қатар бүгінгі таңда халықаралық компьютерлік желі электоратқа жолы ашылған ең демократияшыл және жедел өсіп келе жатқан жүйе болып табылады.

Батыстық және кейбір Еуразия сарапшыларының пікірінше, таяу уақытта Интернет жалпы жұртшылық үшін биліктің ашықтығын қамтамасыз ететін негізгі құралға айналады.

Интернет арқылы осы заманғы саясатшылар қолданылып жүрген бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдарымен салыстырғанда жаңа мүмкіндіктерге қол жеткізеді, атап айтқанда: дүние жүзілік мәліметтер базасы мен ақпарат ресурстарына еркін қол жеткізу; әріптестерімен, пікірлестерімен байланыс жасау мен еркін пікірлесу, ешқандай тіркеулер мен рұқсаттарды талап етпейтін қоғамдық ұйымдар құру мүмкіндіктері; желіге бақылау орнатылмауы, көзқарастарды тықпаламай насихаттау; Интернет беттерінде сайлау қарсаңындағы науқанды әзірлеу; Интернет желісінде ақпаратты еркін тарату; компьютерлік ақпаратты басқа да бұқаралық ақпарат құралдарының және т.б. артықшылықтарымен үйлестіре отырып орналастырудың шексіз мүмкіндіктері.

Жаһандық компьютер желісі қазірдің өзінде бұқаралық ақпарат құралының бірі ретінде ерекшеленіп, бұқаралық ақпарат құралдарының пәрменді бәсекелесіне айналуда. Интернет жұртшылықтың мемлекетпен екі жақты байланыс орнатуға мүмкіндік беретін осы заманғы жаңа құрылымға, сондай-ақ саяси байланыс құралына айналды, бұл оны «паблик рилейшнзде» аса мол мүмкіндіктерге ие етті.

«Паблик рилейшнз» технологиясы ақпараттық-аналитикалық жұмыстарының жүйесі екенін айтуымыз керек. Оның алдына қойған мақсатты – реципиентпен өзара адал да сыйластық қатынас орнату негізінде саяси мақсаттарды жүзеге асыруды қамтамасыз ету. Сондықтан, жалпы алғанда, бұл технологияның басты ұстанымы алдау-арбау мен фактілерді бұрмалаудан түбегейлі бас тарту және ол реципиент пен коммуникатор арасында екі жақты байланыс орнату.

Бүгінгі таңда саяси нарықта қолданылып жүрген «паблик рилейшнз» ірі бизнес әрекет еткен салада тарихи пісіп-жетіліп, шыңдалды. Ақпарат нарығындағы өзіндік сала ретіндегі «паблик рилейшнздің» негізін салушы американдық А.Ли деуге болады, коммуникация жөніндегі тәуелсіз сарапшы болған ол ХХ ғасырдың басында бизнестің ойдағыдай жұмыс істеуінің шарты ретінде жұртшылықтың мүддесін ескерудің және шындық ақпараттың қажет екендігін көрсеткен болатын. Сонымен қатар ақпаратты тұтынушылармен коммуникациялық қатынастар орнатудың осындай түріне жаппай көшу Екінші дүние жүзілік соғыстан кейін ғана қалыптасты және бұл ең алдымен баспасөзбен жаңа қатынастар орнатуға қатысты болды. ХХ ғасырдың соңында «паблик рилейшнз» дүние жүзілік қауымдастықтың қоғамдық өмірінің дамуына жаңа элементтерді енгізе бастады және «паблик рилейшнз» бұқаралық ақпарат құралдарының техникалық жағынан жедел дамуына, компьютерлендіруге, дүние жүзілік желінің – Интернеттің кең қанат жаюына байланысты өзінің жұмысын тез қайта құрды. Соның нәтижесінде бұқаралық ақпарат қоғамның аса маңызды стратегиялық және саяси шикізатына, оның дамуының әмбәбәп қуат көзіне айналды.

Бүгінгі Қазақстанға, әлеуметтік-саяси және экономикалық қиындықтарға қарамастан, дүние жүзілік ақпараттың мәлімет көздеріне қосылу, ақпарат алмасуға қатысу, дүние жүзілік қауымдастыққа ену, алға қарай қарқынды даму үшін, сондай-ақ уақытты жоғалтпау және ХХІ ғасырда өркениетті елдердің соңында қалмау үшін мемлекеттік билік органдарының жұмысына Интернетті белсенді түрде енгізу керек.

Демек, барлық деңгейдегі мемлекеттік билік және басқару органдарын біріктіретін дамыған ақпараттық құрылымның болуы, аса ауқымды ақпаратты жинаудың, жүйелеудің, саралаудың, беру мен сақтаудың тиімді құралдарын қолдану, мәліметтерді алу мен өңдеудің, оларды талдау мен моделдендірудің осы заманғы технологиясы саяси-әкімшілік басқару тиімділігінің шарты мен көрсеткіші болып табылады.

Компьютер – саяси технологиялардың ерекше құралы екенін айтқан жөн. Бүгінгі таңда қоғам өміріне компьютерлік технологияларды қолданбай саяси талдау жасау мүмкін емес. Қазіргі кезде кең қанат жайып отырған ақпараттық, телекоммуникациялық, компьютерлік революцияның өзіндік ерекшелігі ақпаратты жөнелтуші мен алушы арасындағы бір линиялы байланыстың көп функционалдық және диалогтық байланыспен алмастырылуы болды. Бұл ақпарат алмасуға қатынасуға жаңа мүмкіндіктер көкжиегін ашты.

Мысалы, «екі жақты байланыс» технологиясының көмегімен тұтынушы газет оқиды, почта алмасады, кітапханадан кітап алып оқиды (бейне нұсқа), зат сатып алады, өзінің қаржы жағдайын реттейді, тапсырыс берушіге өзінің шығармашылық еңбегін: шолулар, аналитикалық және басқа да материалдар; мақалалар, әлеуметтік сауалнама нәтижелерін жібереді.

Саяси процестердегі бұл жаңа техникалық құралдар мен әдістер қоғамдық пікір сауалнамасын өткізіп, олардың нәтижелерін «сол сәтінде» шығару, оперативтік саяси пікір-таластарын, референдумдар ұйымдастыру және т.б. үшін пайдаланылуы мүмкін.

Алға міндет қойып, оның нәтижелерін алғанға дейін бірнеше сағат өтеді. Әрине, мұндай жұмыс саласы тиімді компьютерлік желілердің, мамандардың болуын, біршама қаржы шығындарын талап етеді, жаңа компьютерлік технологиялардың мейлінше танымал болғандығы соншалық, батыс саясатшылары оларды жалпыға бірдей демократиялық қоғамның құралы ретінде бағалап жүр.

Қазіргі кезде Қазақстан Президенті әкімшілігінде жағдайларға талдау жасайтын компьютерлік-аналитикалық орталық жұмыс істейді. Оның басты мақсаты – мемлекет басшысын елдегі және дүние жүзіндегі жағдай жөніндегі ақпаратпен жедел және алдын ала қамтамасыз ету. Президент және оның көмекшілері қызметі аса маңызды проблемаларға талдау жасау және жедел шешімдер қабылдау үшін орталықтың қызметін пайдаланады. Жаңа құрылым сыртқы ақпарат көздері қосылған бірегей локальдық жүйе болып табылады. Ол ситуацияның моделін жасауға және мемлекет басшысының басқарушылық шешімдерін әзірлеуге мүмкіндік туғызады.

Бұл мүмкіндіктер плюрализмге, өкілетті демократияны бірде-бір демократиялық институтқа нұқсан келтірмей «қатысу демократиясымен» алмастыру үшін мол мүмкіндіктерге жол ашады. Бұл бірегей құбылыстың мәнін айқындау үшін тіпті «теледемократия» атты арнайы ұғым қолданылады. Алайда, бұған қарап телекоммуникацияның жаңа құралдарының маңызы мен рөлін асыра бағалау ағаттық болар еді.

Ақпарат алмасудағы өзінің техникалық мүмкіндіктерінің арқасында компьютерлік, коммуникациялық және басқа саяси технологиялар ХХ ғасырдың соңынан бастап сайлау науқандарына белсенді түрде пайдаланылғанын айта кету керек.

Сайлау технологиялары

Бүгінде сайлау технологиялары – мұқият талдап жасалынған және дүние жүзінде нақты қолданылатын саяси технологиялардың бір түрі. Іс жүзінде тоқтаусыз жүріп жататын белгілі бір деңгейдегі билік органдарына сайлаулар өткізу процесі оларға дайындық жасау немесе өткен сайлаулардың нәтижелерін зерделеп, ой елегінен өткізу сайлау науқандарын ғылыми жағынан қамтамасыз ету және оны өткізу жөніндегі тиісті қызмет түріне деген тұрақты сұраныстар нарығын қалыптастырады.

Сайлаулар, менің пікірімше, қоғамды жаңартудың аса маңызды саяси технологиялардың бірі. «Сайлау» термині мемлекеттік органды қалыптастыру процедурасын немесе лауазымды адамға дауыс беру арқылы (әр мандатқа екі немесе одан да көп кандидат үміткер болған жағдайда) жүзеге асырылатын өкілеттік беруді білдіреді.

Сайлаулар арқылы атқарылатын әр түрлі қызметтер мен қызмет орындарының саны тым көп. Сайлау лауазымдық қызметтердің көпшілігін алмастыратын тетік ретінде мемлекеттің бүкіл деңгейін – орталықтан жергілікті деңгейге дейін, елдің президентінен немесе үкімет басынан жергілікті басқару басшыларына дейін қамтиды[140].

Бұл жерде мына жағдайды атап айтқан жөн: сайлаулар қазіргі демократиялық қоғамдардағы саяси процестің ажырамайтын құрамдас бөлігі болып табылады. Олар үлкен саясатқа алғаш қадам жасайтын адамға парламенттің депутаты, губернатор немесе елдің президенті болу мүмкіндігіне жол ашады. Сонымен қатар сайлау кезінде қарапайым азаматтарды белсенді саяси өмірге тартады. Олар өздерінің мәнін, өмірдегі орнын, жоғары мемлекеттік органдардың жеке құрамына ықпал ету мүмкіндіктерін сезіне бастайды.

Сонымен бірге сайлауларға қолданылатын технологиялар әрбір елде, мемлекетте қолданылатын сайлауларды өткізу тәртібі мен әдісіне, осы процесті реттейтін құқықтық нормаларға, ережелер мен дәстүрлерге мейлінше тікелей байланысты болады. Құқықтық нормаларда: өкілетті органдарға кандидаттарға және сайланып қойылатын мемлекеттік лауазымдық қызметтерге қойылатын талаптар қалыптасады; сайлауларды өткізуді жүзеге асыратын билік органдарының қызметі реттеледі; сайлаушылар мен сайлау бірлестіктерінің мәртебесі анықталады; сайлау алдындағы үгіт жұмысын жүргізу және дауыс беру тәртібі, сондай-ақ дауыс беру нәтижелерін анықтау тәртібі мен оларға шағым жасау әдістері белгіленеді.

Осы нормалардың жиынтығы сайлау алдындағы күреске бүкіл қатысушылар іс-қимылының белгілі бір мәнін ашады, оларды бірыңғай сайлау тәртібі шеңберінде әрекет етуге ұмтылдырады. Әрбір елде осы елдердің тарихи, мәдени, саяси-әлеуметтік даму ерекшеліктеріне байланысты қалыптасқан сайлау нормаларының өзіндік ерекшеліктері болатынына қарамастан, сайлау жүйелері және олардың түрлері туралы айтуға мүмкіндік беретін кейбір ортақ принциптер бар. Әр сайлау жүйесінің нендей бір сайлау технологияларын қолдануға қатысты өз ерекшеліктері болады.

Сайлау жүйесі – бұл саяси билікті заңды түрде қалыптастыруды қамтамасыз ететін ережелердің, әдістер мен процестердің жиынтығы.

Осыған байланысты сайлау жүйесін кең мәнде де, тар мәнде де түсіну керек екенін айту керек.

Сайлау жүйесі кең мәнінде қоғамдық қатынастардың жиынтығы болып табылады. Осы қатынастар арқылы мемлекеттің сайлау органдары қалыптасады. Ал тар мәнінде сайлау жүйесі – депутаттық мандаттарды кандидаттар арасында сайлаушылардың дауыс беру нәтижелеріне қарай бөлу әдісі.

Сайлау жүйелері сан алуан, соған қарамастан оларды негізгі үш түрге бөлуге болады. Бұл – пропорциялық жүйе, мажориторлық жүйе, аралас жүйе.

Пропорциялық сайлау жүйесінің негізгі ұстанымы (принципі): парламенттегі депутаттық орындар партиялар ұсынған кандидаттардың тізіміне парламенттік сайлауларда берген дауыстардың санына қарай бөлінеді; мажоритарлық жүйеден айырмашылығы – сайлаушылар жеке кандидатқа емес, ұжымдық партия тізімдеріне дауыс береді; белгілі бір тізімге берілген барлық дауыс қосылады, соның негізінде жалпы қорытынды анықталады.

Пропорциялы жүйеде кандидаттарды ұсыну кезінде партия шешуші рөл атқарады, партиялардың басшылығы аталған тізімді жасайды. Осындай жүйемен сайланған депутат одан әрі сайлаушыларға емес, оны ұсынған партияға мейлінше тәуелді болады. Пропорциялы сайлау жүйесі Австрияда, Бельгияда, Грецияда, Италияда, Норвегияда, Финляндияда, Швейцарияда, Швецияда және басқа елдерде қабылданған.

Мандаттарды пропорциялы бөлу үшін сайлау квотасы әдісі жиі пайдаланылады. Сайлау квотасы – бір депутатты сайлау үшін қажет ең аз дауыс саны. Квота жеке округ үшін де, бүкіл ел үшін де белгіленуі мүмкін. Квота белгілеудің ең қарапайым әдісі сол округ бойынша берілген дауыстардың жалпы санын бөлінетін мандаттардың санына бөлу болып табылады. Мандаттарды партиялар арасында бөлу олардың квота мен алған дауыстарын бөлу арқылы жүргізіледі. Австрияның, Бельгияның, Швецияның, Швейцарияның парламенттері осы жүйе бойынша сайланады.

Мажоритарлық сайлау жүйесінің негізіне көпшілік дауыс алу принципі алынған[141]. Бұл жағдайда сайлаулар, әдетте, бір мандатты округ бойынша өткізіледі және көпшілік дауыс алған кандидат жеңген деп саналады.

Мажоритарлық сайлау жүйесінің екі түрі бар, олар: абсолютті дауыс көпшілігі және салыстырмалы дауыс көпшілігі.

Мажоритарлық сайлау жүйесінде дауыс беруге қатысқан 50 %+1 дауысты жинаған кандидат абсолютті көпшілік дауыспен сайланды деп саналады. Егер кандидаттардың бірде-бірі дауыстардың талап етілген санын жинай алмаған жағдайда сайлаудың екінші туры өткізіледі. Оған бірінші турда көпшілік дауыс алған екі кандидат қатысады. Екінші турда жеңіскер салыстырмалы көпшілік дауыс жүйесі бойынша анықталады. Абсолютті көпшілік дауыс жүйесі Австралияда, Ирландияда, Францияда және басқа да елдерде қолданылады.

Салыстырмалы көпшілік дауысқа негізделген мажоритарлық жүйе жекелей алғанда әрбір бәсекелесіне қарағанда көпшілік дауыс жинаған кандидат жеңіске жетеді деп санайды. Бұл жүйе қазіргі кезде Ұлыбританияда, Индияда, Канадада, АҚШ-та және басқа елдерде қолданылады.

Мажоритарлық сайлау жүйесі «жеңіскер бәрін» және аз дауыс алған кандидаттарға берілген дауысты да алады деген принцип бойынша жұмыс істейді. Жеңген кандидат партиялар активіне кірмейді, олардың өкілдері бір сайлауда жеңілсе, екінші сайлауларда жеңіп жатады.

Партияның емес, жеке кандидаттың жеңуін көздейтін мажоритарлық сайлау жүйесінде тәуелсіз кандидаттарды ұсыну мүмкіндіктері мейлінше мол. Әрине, мұндай жүйеде де белгілі бір партия сайлау алдындағы науқан кезінде кандидатқа қолдау көрсетеді. Бұл фактордың үлкен маңызы бар.

Мажоритарлық принцип партия басшылығы тарапынан қолдау таппаған және одан тәуелсіз, бірақ сайлаушылардың көпшілік даусын алып, жеңіске жете алатын кандидаттарға көп мүмкіндіктер туғызады.

Мажоритарлық жүйе пропорциялық жүйемен салыстырғанда әмбәбап. Оны парламантті сайлау кезінде ғана емес, жоғары мемлекеттік лауазым адамдарын, мысалы, президентті сайлау кезінде де қолдануға болады.

Қазіргі кезде дүние жүзінде мажоритарлық сайлау жүйесі үстем болып отырғанын айта кеткен жөн.

Аралас сайлау жүйесі пропорциялық және мажоритарлық жүйелерді біріктіруді көздейді. Ондағы мақсат – жекелей алғанда олардың әрқайсысына тән кемшіліктерді мейлінше азайту. Мұндай біріктіру болуы мүмкін, мысалы, егер ел парламентінің бір бөлігі пропорциялы жүйе бойынша, ал екінші бөлігі мажоритарлық жүйе бойынша сайланса. Бұған дәлел – Ресей Федерациясының Мемлекеттік Думасын сайлау. Мысалы, 450 депутаттың жартысы мажоритарлық жүйе бойынша, ал екінші жартысы саяси партиялардың пропорциялық өкілеттіктері жүйесі бойынша сайланады. Мұнда мажоритарлық жүйе тұрақты үкімет құруға жағдай жасайды, ал пропорциялық жүйе саяси партиялардың көпшілік бөлігінің сайлауға қатысуына, демек халықтың өзінің саяси еркін барынша толық білдіруіне мүмкіндік туғызады.

Аралас сайлау жүйесі дауыс беру процесінде былай жүзеге асырылады: әр сайлаушы екі бюллетень алады, тиісінше онда екі дауыс болады: ол бірімен нақты сол округ бойынша дауысқа түскен кандидатқа, екіншісімен саяси партияға, бірлестікке дауыс береді.

Мемлекеттік органдарға сайлау алдында және сайлау кезінде адамдардың ынталылығымен жасалынатын және жүзеге асырылатын сан алуан оқиғаларды түгелдей сайлау процесі деп айтуға болады. Сайлау процесінде басты орынды сайлау науқаны алады. Сайлау науқаны сайлау процесін қамтамасыз ету жөніндегі ұйымдастырушылық, ақпараттық және үгіт-насихаттық шаралардың кешені болып табылады.

Әрбір сайлау науқанын саяси бәсекелестермен қатал күрес жағдайында оның бастамашылары жүргізеді. Өйткені сайлау науқанының басты мән-мазмұны халықтың ой-шабытын, ықылас-ниетін өзіне бұру жолындағы күрес болып табылады.

Бұқараға ықпал ету әдістерінің жиынтығы сайлау технологиясы деп аталады. Ол электораттың сайлау қарсаңындағы көңіл-күйіне әсер ету және оларды өз даусын белгілі бір кандидатқа беруге ұмтылдыру мақсатын көздейді. Сайлау технологияларының басты ерекшелігі – олар сайлаушылардың іс-әрекетін реттеп отыратын әлеуметтік-психологиялық тетіктерді іске қосуды мақсат етеді. Халық сеніміне, олардың құндылықтық ұстанымдарына, мүдделеріне, көңіл-күйлеріне, ұмтылыстары мен арман-тілектеріне көңіл бөлу. Сайлау технологияларына деген қазіргі көзқарастың ерекшелігі мынада: саяси күрестің практикалық тәжірибесін және ғылыми білімді іштей біріктіру қажеттілігін жете түсінеді. Өзін жақсы жағынан танытқан сайлау қарсаңындағы күрес әдістерін жақсы біліп қою ғана емес, нақты технологиялардың жетістіктерінің немесе сәтсіздіктерінің себептерін терең түсіну де маңызды. Алайда, мұндай түсіну, егер сайлау науқанын ұйымдастырушылар қажетті теориялық білімдерді меңгерген болса, ситуацияға тиісінше баға беруге қабілетті болса, жұртшылықтың жалпы көңіл-күйінің даму бағытын айқындай алса, адамдардың сана-сезімі мен түсініктеріндегі «осал тұстарды» анықтай алса ғана мүмкін болады. Осы айтылған факторларға ықпал жасау адамдардың көңіл күйін ұйымдастырушыларға қажетті бағытқа өзгерте алады. Бұл жағдай сайлау науқанын ұйымдастырушыларды саяси технологиялар бойынша маманданған, тиісті білім мен іскерлік-дағдыларды меңгерген, кәсіби жағынан білікті адамдардан көмек сұрауға мәжбүр етеді.

Қазіргі кезде көптеген елдерде сайлау науқандарын ұйымдастыру кәсібімен айналысатын адамдар шыға бастады, осы салаға маманданған агенттіктер құрылды. Мысалы, 1968 жылдан Парижде саяси науқандар жөніндегі кеңесшілерінің халықаралық ассоциациясы жұмыс істейді. Ресейде сайлау алдындағы науқандар кезінде саяси консалтинглік фирмалар құрылды. Ресейде саяси кеңес беру тарихының жарқын беттерін сайлау науқандары барысында жұмыс істеген, кандидаттардың сайлаушылармен кездесуін ұйымдастырған, сайлау штабының пайдалануына ағымдағы рейтингтер туралы мәліметтерді ғана емес, халықтың ниеттері, көзқарастары мен ұстанымдары туралы ақпаратты, аймақтар бойынша, елді мекендердің түрлері бойынша, кәсіптері бойынша, жас ерекшеліктері бойынша дифференцияланған ақпаратты да берген, бұқаралық ақпарат құралдарымен өзара бірлесіп жұмыс істеген және т.б. әр түрлі агенттіктерді тізімге кіргізді.

Осыған байланысты сайлауларда жеңіске, әдетте, бұрынғыша өз «адамдарына», партия немесе әкімшілік аппаратына арқа сүйеген кандидаттар мен партиялар емес, саяси кеңесшілерді жалдаған кандидаттар жеткенін атап айту керек.

Профессионалдардың қолындағы сайлау технологиялары олар қызмет көрсететін кандидаттың жағына электораттың едәуір бөлігін тартуға, олардың сайлау қарсаңындағы көңіл-күйін өзгертіп, кандидаттың басқалардан артықшылығын көрсетуге мүмкіндік жасайтын мейлінше қуатты қаруға айналады. Алайда, бұл сайлау технологиялары сайлау науқанының ғылыми негізделген стратегиясына сәйкес кешенді пайдаланылып саяси бәсекелестерінің іс-қимылын, сондай-ақ жаппай көпшілік санада болып жатқан нақты процестерді есепке алған жағдайда ғана мүмкін болады.

Айта кету керек, сайлау технологияларының тиімділігі – сайлаушыға әсер ету тәсілдері мен әдістерінің жай жиынтығы емес. Олардың негізінде электоралдық процестің, оның құрамдас бөліктерінің мәнін терең түсіну керек.

Айталық, мысалы, сайлау науқаны негізгі технологияларының бірі – кандидат имиджін жасау, көрсету[142] және алға шығару. Әрине, бұл міндетті біршама ойдағыдай шешуге мүмкіндік беретін тәсілдер санын интуициялық деңгейде игеруге болады. Алайда, интуиция саяси ғылымның пәні емес екені белгілі, әйтседе, бұл ғылым интуицияны жоққа шығармайды да. Сондықтан кандидаттың имиджін қалыптастырумен айналыспас бұрын саяси көшбасшының тұлғалық болмысы деген не, ол басқа адамдардан несімен ерекше, оның тұлғалық құрылымы қандай, билік пен ықпал етудің психологиялық негізі неден тұрады, көшбасшының жаппай көпшілік сана мен іс-қимылға әсер ету тетіктері қандай және т.б. с.с. жөнінде жақсы біліп, игеру керек.

Қазіргі қазақстандық сайлаушының сайлау кезіндегі іс-әрекет мәнін түсіну аса маңызды. Түптеп келгенде, соңғы сөзді сайлаушылар айтады. Қазақстан халқының жағдайы, менталитеті бір-біріне ұқсамайтындығы соншалық, мұнда нендей бір технологиялық әдістерді ойдағыдай пайдалану мүмкін емес. Оның үстіне «кеше» ойдағыдай деп танылған әдіс «бүгін» үлкен сәтсіздікке ұшырауы мүмкін.

Ашығын айту керек, электоралдық процеске ықпал етудің кез келген технологиясы, кез келген әдістері мен тәсілдері егер олар сайлаушының дағдылы қалыптасқан саяси мәдениетіне, ой толғамдарына сәйкес келген жағдайда ғана дауыс беру нәтижесі тиімді болады.

Сайлау технологиялары әр алуан, соған қарамастан сайлаушыға әсер ету сипатына қарай оларды негізінен үш түрге: айқын, манипуляторлық және қарсы жақтың беделін түсіру технологиясына бөлуге болады.

Айқын технологиялар ең алдымен адамның ақыл ойына көңіл бөледі. Бұл технологияның көздеген мақсаты – дауысқа түскелі отырған кандидаттың бағдарламалары, тұлға ретіндегі мүдделері мен сайлаушылардың, «кандидаттың өзі сияқты адамдардың» мүдделеріне дәл келу аясы басқа кандидаттарға қарағанда кең екеніне сайлаушының көзін жеткізу. Бұл технологиялар демократиялық қоғамдағы сайлаудың мәні мен мақсаттарын белгілі дәрежеде түсінуге негізделген. Демократиялық қоғамдағы сайлаудың терең мәні, бұл қоғамның авторитарлық және тоталитарлық қоғамнан өзгешелігі мынада: демократиялық қоғамда сайлаушылар былай қарағанда, өздері елді басқаруды тапсырған адамдарды «жалдайды», тағы да қайталап, айтқымыз келеді, аса нақты бағдарламалар мен мәселелерді – көбіне-көп сайлаушыларды мазасыздандыратын мәселелерді шешу үшін «жалдайды», онда да барлық кезде емес және мүлде емес.

Әр түрлі сайлаушылар топтарының мүдделері мен пікірлерін репрезентациялау, олардың мүдделерін артикуляциялау – демократиялық қоғамдағы сайлаудың басты міндеттерінің бірі. Мамандар қазіргі заманғы демократиялық қоғамдағы сайлаудың үздік үлгісіне былайша сипаттама беріп жүр: кандидаттар (партиялар) сайлаушыларға түсінікті тұтас ұсыныстар пакетін ұсынады. Сайлаушылар ұсыныстарды салыстырып бағалайды, олардың өздерінің мүдделері мен сұраныстарына қаншалық сәйкес келетінін ескере отырып, кімге артықшылық беретінін шешеді.

Айқын технологиялар құрылымы мейлінше дәл жасалынған тұрақты қоғам жағдайында, барлық топтардың мүдделері артикуляцияланған қоғамда, ең ақырында, азаматтардың электоралдық мәдениеті барынша дамыған қоғамда тиімді болатынын айту керек.

Манипуляторлық технологиялар – сендіруге негізделген адамның сенімсіздік, үрей, қызғаныш, төзімсіздік, шыдамсыздық, прожекторлық, сын көзімен ойлауға қабілетсіздік, сайлау науқандарына қатысты мәселелерді жете білмеушілік және т.б. сияқты қал-жағдай мен эмоциялық сезімдерді пайдалану. Манипуляторлық технологиялардың нәр алатын негізгі қайнар көзі – елдегі ситуацияның тұрақсыздығы, әлеуметтік байланыстардың үзілуі (кеңес сұрайтын ешкімнің болмауы, шағын топтардың көшбасшысыз қалуы), қоғамдық бағдар-нысаналардың жоғалуы («не жақсы, не жаман» деп баға беру үшін іс бастауының болмауы), қол жетерлік бұқаралық ақпарат құралдарына іс жүзінде монополия орнату, азаматтардың саяси-электоралдық мәдениетінің төмен деңгейде болуы.

Егер осы жағдайлар шоғыры барынша кеңінен көрініс тапса, онда манипуляторлық тәсілдерді ашық түрде кеңінен пайдалануға болады. Егер ол ішінара ғана кездессе, адамның пайымсыздығын тудыратын тәсілдер пайдаланылады. Бұл тәсілдер қазір психология ғылымында бар.

Қарсыластың беделін түсіру әдістерін біршама шартты технологиялар деп атауға болады. Мұнда табысқа қол жеткізудің өзіндік негізгі шарты азаматтар «бұл одан да жаман» деген принцип бойынша дауыс берген кезде олардың түгел бәрінен көңілі қалуы.

Өкінішке орай, бәсекелестерімен күресте «лас технологиялар» деп аталатын әдістер жиі қолданылады. Бұл жағдайда әңгіме енді, шын мәнінде, бедел түсіретін материалдарды жинау туралы емес, саналы түрде фактілерді бұрмалау немесе олардың өңін айналдыру жөнінде болып отыр. Лас технологияларға, сондай-ақ сайлаушыларды сатып алу: сайлау округінде сайлаушыларды шатастыру мақсатында аты-жөні ұқсас кандидат қарсыластарды дауысқа түсіру; үгіт жұмысы заңмен тиым салынған күні бәсекелесуші сайлау бірлестіктері атынан листовкалар тарату; өз атын жасыра отырып, бәсекелестердің абыройын төгетін қарсы жарнамалар тарату және т.б.

Сайлау процесіндегі бәсекелестік үгітті кез келген кандидатқа «жақтаушы» және «қарсы» етеді. Демократиялық заң қарсы жарнамаға тиым салмайды, бірақ бәсекелестермен күресте бірде-бір кандидат және оның командасы аттап өтуіне болмайтын шекті белгілейді. Бұл күрес жалған фактілерге, әдейі арандатуға, заңды бұзуға негізделмейді. Осындай жағдайда ғана бәсеке күресі өзінің басты міндетін – лас істерімен өзіне кір келтірмегендерге, әр түрлі авантюраларға араласпағандарға, көпшілік сайлаушылардың ықыласына ие болғандарға жәрдемдесу міндетін орындайды.

Осыған байланысты сайлау технологиялары кандидат пен оның командасының әр түрлі бағыттағы іс-қимылынан тұратын, белгілі бір саяси мақсаттарға жетуді көздейтін сайлау науқанын ұйымдастыру мен өткізудің әдістері екенін атап көрсету керек. Бұл іс-қимылдардың тиімділігі, біріншіден, сайлау науқанының ұйымдастырушылары сайлау округіндегі жағдайды қаншалықты терең талдау жасай алғанына және сайлау науқанының стратегиясын осы жағдайға бара-бар етіп құра білуіне, екіншіден, олар науқанды өткізуге қаншалықты шығармашылық ізденіспен келгеніне (жұртшылыққа бірегей әрі олардың мүдделері мен арман-тілектеріне жауап беретіндей бірдеңе ұсына алуына) байланысты болады.

Тақырып соңында былайша қорытынды жасауға болады: қоғамның қалыпты жұмыс істеуіне, тұрақтылығына қол жеткізу және оны қамтамасыз ету үшін саяси технологияларды саяси қызметтің барлық субъектілеріне тиімді пайдалану өте маңызды. Саяси технологиялар мақсатқа қол жеткізу процесінде нақты мақсатқа жетудің белгілі бір тәсілдері мен құралдарын өз ретімен қолдану қажеттігін белгілейтін операциялардың бір ізділігі қалыптасып, орныққан кезде іске асырылады.

Осыған байланысты мына бір жағдайды атап көрсету керек: табиғатта абстрактылы өмірдің барлық жағдайына жарамды саяси технологиялар жоқ. Олардың әрқайсысы, бір жағынан, мейлінше нақты және бірегей, өйткені олар аса нақты мәселелерді шешу үшін әр түрлі саяси күштер мен құрылымдардың өзара іс-қимылын қамтамасыз етуді көздейді. Екінші жағынан, әрбір технология өзінің мазмұны мен сипаты жағынан сан қырлы, жүзеге асыру жағдайы, орындаушылардың құрамы, саяси қызмет түрі және проблеманы шешу жөнінен көп аспектілі. Түптеп келгенде, саяси технологиялар саяси өзгерістердің нендей бір саласына бақылау жасау мен басқару тұрғысынан субъектілердің мүмкіндігін кеңейтеді.

 

Он алтыншы тақырып.