Тақырып 8. ХІХ ғасыр Батыс философияы

Марксизм ілімі

Марксизм философиясының өкілдері К. Маркс, Ф. Энгельс (ХІХ ғ.)

Негізігі сипаттары: · диалектикалық әдіс материалистік принциппен байланыста қарастырылды; · тарихи процесс материалистік позицияда, табиғи, заңды процесс ретінде түсіндірілді; · диалектика-материалистік көзқарастар еңбекшілердің қызығушылығымен, қоғам дамуының қажеттіліктерімен байланыстырылды. Марксизмнің пайда болуының алғышарттары: ü материалистік философияның идеялық алғышарттары: Демокрит, Эпикур, Бэкон, Локк, Гоббс, француз ағартушылығы, Фейербахтың атеистік-материалистік философиясы; ü ғылыми жаңалықтар: материя мен энергияның сақталу заңы, эволюция теориясы, клетка құрылымының ашылуы; ü әлеуметтік-таптық қайшылықтар: 1848-1849 жж. революция, 1871 жылғы Париж коммунасы; ü саяси экономика, А.Смит, Д.Рикардо мұрасы. Маркстік философия материалистік сипатта. Екі бөлімнен тұрады: диалектикалық материализм және тарихи материализм. Тарихты материалистік тұрғыдан түсіндірген, оның мәні: - қоғам дамуы өндірістік қатынасқа негізделеді (өз еңбегін сату, материалды өндіріс, үлестіру); - өндірістік қатынастар мен өндіргіш күштердің деңгейі мемлекет пен қоғамдық институттардың, қоғамдық қатынастардың базисі; - мемлекет пен қоғамдық институтар қоғамдық қатынастар экономикалық базиске қатысты қондырма рөлін атқарады; - базис пен қондырма бір-біріне өзара ықпал етеді; - базис пен қондырманың типіне байланысты қоғамдық-экономикалық формациялардың түрлері пайда болады; - экономиканың, материалды өндірістің, өндірістік қатынастардың деңгейі мемлекеттің тағдырын, тарих барысын анықтайды. Диалектикалық материализмінің мәні: - философияның негізгі сұрағы болмыс пайдасына шешіледі. Болмыс сананы анықтайды; - сана - өзіндік мән емес, материяның Өзіндік бейнелеу қасиеті ретінде түсіндіріледі; - материя – тоқтаусыз қозғалыс пен дамуда болады; - Құдай жоқ – ол адам қиялының жемісі; - материя мәңгі және шексіз; - дамудың маңызды факторы – практика, оның негізінде адам қоршаған дүниені және өзін өзгертеді; - даму – диалектика заңдарымен жүзеге асады. Олар қарама-қарсылықтардың бірлігі мен күресі заңы, сан және сапа өзерістерінің өзара ауысу заңы, терістеуді терістеу заңы. Еңбектері: К. Маркс «Фейрбах туралы тезистер», «Капитал», «1844 ж. экономикалық-философиялық қолжазбалар». Ф. Энгельс «Табиғат диалектикасы», «Дюрингке қарсы», «Маймылдың адамға айналу процессіндегі еңбектің рөлі», «Отбасының, жеке меншіктің және мемлекеттің пайда болуы». К. Маркс, Ф. Энгельс «Коммунистік партияның манифесі», «Неміс идеологиясы», «Әулие әулиет».

ХІХ ғасырдағы бейклассикалық философияның бағыттары:

Иррационализм – қоршаған дүниенің тұтастығы мен ішкі заңдылығы жоқ деп түсіндіретін, дүені ақыла емес аффектіге, ерікке бағынадырған бейклассикалық бағыт. Өкілдері Артур Шопенгауэр, Фридрих Ницше	Өмір философиясы - адам үшін басты және шынайылық – өмір деп есептеп, өмірді құбылыс ретінде талдайтын бағыт. Өкілдері: Вильгелм Дильтей, Фридрих Ницше, Серен Кьеркегор
Артур Шопенгауэр (1788-1860 жж.) – волюнтаризмді негіздеуші. Волюнтаризм – қоршаған дүниедегі басты қозғаушы күш – ерік (воля) деп санайтын философиялық ағым. «Дүние ерік және қабылдау ретінде» философия материалистер сияқты объектіге де, идеалистер сияқты субъектіге де емес, сананың акті болып табылатын қабылдауға сүйенуі қажет деген ұстанымды жақтады. Орталық ұғымы – ерік. Ерік – абсолютті бастама, барлық мәнді анықтауға және оған ықпал етуге қабілетті идеалды күш;Ерік – тіршілік негізінде жатқан космостық күш;Ерік сана негізінде жатады және заттардың ең жалпы мәні болып табылады. Әр адамның еркі әрекетерін анықтайтыны сияқты, бүкіл әлемдік ерік – дүниедегі сыртқы құбылыстардың пайда болуы мен заттардың қозғалысына себепші болады. Өлі табиғаттың да «бейсаналық», «қалғып жатқан» еркі бар. Дүние – еріктің жүзеге асуы. А дам тағдыры мәселесінде пессимистік сипат тән. Ол адамның табиғатқа ғана емес, өзіне-өзі билік ете алу мүмкіндігіне сенбеді. Адам тағдыры бүкіл әлемдік хаос тізбегінде өтеді және бүкіл әлемдік қажетілікке бағынышты. Жеке адам еркі қоршаған дүние еркіне бағынышты деп есептеді. Осындай ойларымен ол өмір философиясының пайда болуына әсерін тигізді. Фридрих Ницше (1844-1900 жж.). Еңбектері «Заратустра осылай деген», «Қайырымдылық пен зұлымдықтың арғы жағында», «Антихристианин» «Адамилық, тым адамилық». Философияының мақсаты – адамның қоршаған дүниеге бейімделіп, өзін барынша жүзеге асыруына көмектесу. Қоршаған дүние мен өмір негізінде ерік жатыр. Ницще адам еркін бірнеше түрге бөлді: өмірге деген ерік, адамның өз ішіндегі ерік, басқарылмайтын бейсаналық ерік – аффектілер, соңғы түрі «билікке деген ерікті» - адам және табиғат тіршілігінің негізі ретінде көрсетті.	Вильгелм Дильтей (1833-1911 жж.) қоршаған дүниенің көптүрлігі мен адам өмірінің бірігейлігі туралы идеяны ұстанды. Гегель философиясын сынап, «ойлаудың» орнына «өмір» ұғымын қоюды ұсынды. Өмір – адамның дүниедегі болмысының тәсілі. Өмірдің белгілері: тұтастық, көптүрлі рухани бастамаға ие, жоғарғы дүниемен ажырамас бірлікте. Философия өмірді, оның барлық көріністерін айрықша құбылыс ретінде қарастыруға тиіс. Тарих – прогреске апаратын айқын және заңды процесс емес, жеке адамды ғана емес, тұтас халықтарды иірімге тартатын хаос, кездейсоқтар тізбегі. Тарих барысын өзерту мүмкін емес. Серен Кьеркегор (1813-1855 жж.) Даниялық философ, Копенгаген университетінде теологиялық және философиялық білім алған. Еңбектері: «Немесе, немесе», «Үрей мен қалтырау», «Ажалға бастайтын ауру». Ол Гегель философиясын сынға алды. әсіресе оның рационализмінің өз шегіне жетіп, панлогистік дәрежеге көтерілді. Гегель бойынша болмыс – ойлаумен тең, ал ақыл-ойдың шеңберінен шығатыннның бәрі ақиқат. Кьеркегор оған үзілді-кесілі қарсы тұрып, болмысты жүйелеу мүмкін емес деп есептеді. Адам – рухтың басшылығымен өмір сүріп жатқан жан мен тәннің бірлігі, ол – рух. Ал рух – ойлаумен тең емес, яғни ой логика заңдарына тәуелді емес. Философияның негізгі мәселесі адамның өмірі, өзіндік санасы, ішкі рухани өмірі. Кьеркегор бойынша „Шындық – ол ішкі дүние. Менің өз Меніме деген қатынасым“. Адамның ішкі өмірі объект бола алмағандықтан танылмайды. Оны тек тебіреністер арқылы ұғынуға болады. Адамның ішкі өмірін бейнелейтін жаңа категориялар өмір сүру, үрей, сәт, шешім, шектілік және шексіздік, зардап шегу, қайталау, түңілу, өкіну, кінә және күнә, қайта туылу.Осы ұғымдар арқылы адамның ішкі тебіреністерін беруге болады. Өмір сүру дегеніміз – ол тебірену, зардап шегу, соның шеңберінен шығуға бағытталған адамның еркі. Өмір сүру – адамның алындағы мүмкіндіктердің біреуін ерікті түрде таңдау, өзінің қайталанбас болмысын іске асыру, тобырға ұқсамау, одан бөліну, ішкі шектелген мен шексіздіктің арасын таңдау, соған байланысты үрей, шешім және секіріс. Шешім еш нәрсеге байланысты емес, ол тұлғаның ерікті таңдауымен байланысты. Мұндағы секіріс Гегель пікірінен өзгеше – ол ешбір нәнекерлікті талап етпейді, ол – зерденің шеңберінен шығып, кететін рухтың іс-әрекеті. Кьеркегорда адам өмірінің үш сатысы көрсетілген, олар: эстетикалық – тікелей сезімдікпен байланысты саты; этикалық – адам өміріндегі ізгілік саты, эстетикалықта адам Өзіндік қанағаттандыруға тырыса, этикалықта жалпылықты жүзеге асыруға тырысады. Екеуінің арасынан үлкен қайшылықтар пайда болады. Адам моралдық жағынан алып қарағанда өзіне-өзі жеткілікті пенде бола алмайды. Оның себебін, Августин сияқты, адамның туа біткен күнәлігінен көреді. Бұл арада „немесе, немесе“ принципі таңдау мәселесін шеше алмай, адам өмір сатысының үшіншісіне секіріс жасауға тырысыды. Бұл саты – діни саты. Адамдардың ғылыми танымның кереметігінен өз өмірінің мәнін, рухани тебіреністерінің мәселелерін ұмытқан, осы сатыда адам сол мәселелерге қайта оралады. Діни сатыда Құдаймен сұхбатқа түсіп, өз күнәларын мойындап, Өзін табады.