Ақпара гтық дидактикалық болім

1. Адам экологиялық зерттеу объектісі ретінде.

Адам экологиясы - ғылым, адамды биоәлеуметтік жаратылыс ретінде мен оның қоршаған орта қарым- қатынасын және байланысын зерттейтін. Бұл басқа да жаратылыстану,ғылымдарымен өте тығыз байланыста болады. Адамның оны қоршаған ортасымен байланысын оқып білу, табиғи экожүйеге антропогендік факторының әсерін түсінуді және ғылыми қарым-қатынастың дамуына әкеледі.

Адам жануарларға қарағанда табиғатта өмір сүру процессінде биологиялық түр ретінде әсерін тигізбей әрдайым әр түрлі еңбек жасау арқылы белсенді қалыптастырады. Бұл адамның жануардан басты айырмашылығын және қоршаған ортаға бейімделу ерекшеліктерін биологиялық механизм есебінен ғана емес, сонымен қатар табиғи өзгерістердін тозімділігін қалыптастыру шараларменажыратылады. Осыған байланысты тропикалық аймақтарда адамзат барлық ғылымдардың жалпы орналасып, экологиялық нашарлауына шыдамдылық танытады. Табиғатқа белсенді әсерін тигізіп, табиғи экожүйені антропогендікке алмастырып, басты экологиялық фактор болып өзі қалыптасады. Бірақ бүл жасанды қалыптасқан экожүйе энергия мен басқа да ресурстарымен толықтырылып отырылмаса жойылуы мүмкүн. өзінің техникалық мүмкүншіліктеріне қарамастан адам өзі болігі болып табылатын биосфераға тәуелді.

6.2. Тамақтану шартарына адамның бейімделуі, бейімделудің түрлері. Ұйымдастыру деңгейінің жоғарлығы және организмнің қандай да басым қоршаған ортаның әр-түрлі жағдайларына бейімдеушілігімен биологиялық түр болып табылады. Адамның бейімделуі жекелеген және топтық деп екіге бөлінеді.

Жекелеген бейімдеушілік аз уақыт ішінде жүреді және басты түрде қызметтік табиғатты иеленеді.

Мысалы, жоғарыға көтергенде адамға оттегі жетіспей тау ауруы дамуы мүмкүн. Шаршағыштық, бас ауруы, зейінін жоғалту пайда болады. Ентігу нәтежиесінде қанда көміртегі төмендеп, оттегі-сілттілік тепе-теңдікті жоғалтады. Мүшелердің қызметінің көрсеткіштері уақыт өткенде қалыпты деңгейге келеді. Бұл жағдай бейімделу ретінде белгіленеді.

Топтық бейімделу қолайсыз экологиялық ұзақ әсер етуінде және жаңа морфологиялық белгілермен осы ортаның шартына қалыптасушылықты қамтамасыз етуші физиологиялық реакциялардың генетикалық негізінде жетіледі.

Ерте полиолит (40 мың жыл бұрын) дәуірінен әр түрлі географиялық аймақта өмір сүруші адамдарда негізгі әлемдік-диагностикалық сипаты қалыптасты, ортаның шартына байланысты: тері тусі, шаш түрі, мұрынының пішіне және т.б. әр бір аймақтың әртүрлі геоклиматтық шарттарына қалыптасу процессінде оларға ұқсас бейімделген белгілер өнделеді. Нәтежиесінде бейімдеушілік типтер қалыптасты.

Бейімдеушілік тип - популяцияның белгісін морфофункциональді ерекшеліктерін генетикалық жиынтығы, тіршілік ортасының факторларына бейімделуі биологиялық қалыптасуын жақсартады.

Ең ежелгісі болып тропикалық бейімдеушілік тип табылады. Доминерлеуші экологиялық факторларға жоғарғы температура мен ылғалдылық, эпидемиялық ауруларға жоғарғы аурушандық жатады.

Тропикалық бейімдеушілік типке келесі морфологиялық белгілер сипаты: дене мүсінінің ұзаруы, аяқтамаларының ұзаруына байланысты дене салмағының азаюы, жиі терлегіштік, негізгі алмасудың төмен көрсеткіштері мен қанда холестириннің азаюы.

Осымен қатар қан сарысуында холестерин мен гамма-глобулин жоғары концентрациясы май қышқылдарының жоғарлауы, жылдамдатылған энергия сипатталады. Бірқалыптығы климаттық зона табиғи ландшафтарының әр түрлілігіне қарамастан жағымды климаттық жағдайды салыстыруға бейім. Бұл зоналардың түрғындарында екі типтегі кездесетін морфологиялық көріністерге бұлар араңдаушылық таңытады. Биік тау тұрғындарының бейімдеушілік типін анықтаушы негізгі орта факторы болып төмеңгі тсмпература мен гипоксия табылады. Бұл типтегі адамдарға бойының ұзын болуы қанқа сүйектерінің үзаруы және кеуде клеткасының көлденең жолақты индексінің көбеюі тән. Бүндай морфологиялық ерекшеліктер негізгі алмасудың деңгейінің жоғарлауымен, гемоглобиннің жоғарлауы және эритроцит мөлшерінің көбеюі мен сәйкес келеді.

Анықталған бейімдеушілік типінің ерекшелігі эмбриогенезде қалыптасады. Мысалы, негроидтер мен европоидтардың дене пропорциясының айырмашылығы жатыр ішілік кезеңнің аяғында білінеді.

6.3. Адам популяциялары.

6.3.1. Адам популяцияларының ерекшеліктері.

Ұйымдасқан аймақта тұратын оның бір тілде сөйлесетін және бір этикалық бірлік немесе культті ұйымдасқан адамдар тобын популяция деп санайды.

Антропогенездің ерте кезінде ежелі адамдар генетикалық оқшауланған және көбінесе жануарлар популяциясына ұқсас. Өркениеттің дамуында комуникативті байланыстар адамдар арасында кеңейгендігі сондай, табиғи популяция арасындағы шектіктерді жоюға әкелді. Қазіргі кезеңде генетикалық изолянттар цивилизациядан шектелген, шалғай аймақтарда тұратындарға сақталды.

Адамзат популяциядан құралды, оған әр түрлі шаруашылық-мәдени типтердегі адамдар ұйымы кіреді. Бір типтік ұйым шаруашылық комплекстер мен мәдени ерекшеліктерінің ұқсастығымен сипатталады. Ұқсас табиғи жағдайда тұрады, бір деңгейдегі әлеуметтік-экономикалық дамуда жөне шығу тегі бойынша ерекшеленеді. Қазіргі кезде әр түрлі уақытта қалыптасқан шаруашылық мәдени типтер бар: аң аулау, балық аулау, терімшілікке икемді тип, мал айыру мен жер жұмыстарымен айналысатын тип. Жануарлар мен жер өңдеу жоғарғы деңгейде дамыған өнеркәсіптік-өндірістік тип. Адамдардың денсаулық жағдайы мен арнайы өмір сүру ортасы шаруашылық мэдени тип ұйымының ерекшеліктерімен байланысты.

6.3.2. Адам популяциясының динамикасы.

Ежелгі адамдар ұсақ аңшы- терушілер тайпалары болып өмір сүрді. Олардың мекен етуі шағын әрі ұзақ емес, тағам іздеу барысында адамдар жаңа орындарға көшуге мәжбүр болды. Жабайы табиғи ресурстарды пайдалана отырып, км² жерді бір адамға 35 км² жер тығыздығы сәйкес келген. Осының салдарынан ұзақ уақытқа дейін адамдар саны өзгеріске ұшырыған.

Ғылыми жетістіктер мен техниканың жетілуіне байланысты өнделген жер аудандардың 2-3 есеге, өнімділіктің 7-есе көбеюі, түрғындар саны 20 есе көбейді. Экспоненциялды тәулікке адамдар санының өсу процессі әкеледі. Он мың жыл бұрын жер бетінде 10 млн адам, біздің эрамызда 200 млн, 1650 жылы өндірістік ревалюцияның басталуы кезінде -500 млн, XVIII ғасырдың аяғында-1 млрд, XX ғасырда-2 млрд жетті.

Қазіргі кезде жер бетінде 5,5 млрд астам адам бар және жылына 2 пайызға жоғарлап отырады. Қазіргі уақытта адамдар санының жоғарлауыңың бір себебі болып өлім көрсеткішінің төмендеуіне байланысты. Әсіресе жоғары туушылықты сақтап қалған дамушы елдерде.

6.4.Түрғындардың демографиялық мәселелер мен биосфера мүмкүндіктері.

Болашақта тұрғындардың мәселелері жайындағы сұрақтар бойынша бірнеше концепциялар бар. Демографиялық максимализм концепцияларына сай демографиялық мәселелер қарастырылған. Бұл концепцияға популяционолизм теорияларына сәйкес тұрғындар санының өсуін қалайда қолдап, оның көбейгені жақсы. Популяционолизм дамыған мемлекеттер қатарына ерекше таралған, бірінші кезекте Африка мемлекеттерінде. Демографиялық утопизм концепциясы жербеткідегі түрғындар мәселелерін ғарышты адамдармен толтыру және ғарыштың шаруашылықты дамыту жолмен шешуді қарастыруда. Утопиялыққа жақын тұрғандар тамақтанудың мәселелерін шешу синтетикалық азық-түліктерді өңдеу көмегімен, сонымен қатар мұхитты энергия көзі және өндіріс ретінде пайдалану.

Демографиялық фотализм концепциясы кеңінен таралған, оған сәйкес барлық демографиялық мәселелер өзінен өзі жойылады, адамзат реттеуші жүйе, өзін-өзі басқара алады.

Демографиялық биологизм теориясы, өткен жүз жылдықтың 20 жылдарында логарифімдік қисық өсуінің заңына тұрғындар санының динамикасына бағынуы осыдан шығады: басқа кезкңінде өсу темпі жоғарлайды, адам кейін кейбір критериялық нүктеге жеткенде азая бастайды. Бірақ өткен жылдар бұндай әлеуметтік процесстердің биологизациясын дамымағандығын көрсетті. Биологизм Мальтус теориясына және оның кезектіліктеріне сай тұрғындар өсуі өзгермейтін табиғат заңына бағынады, олар жылына инстинктісімен детермирленген. Томас Мальтус 1798 жылы геометриялық прогресс бойынша өскенін көрсетті, ал өсуге қажеттілік арифметикалық және осы негізде ұсталды, болашақта адамзаттық түрғындар жанын салуын азаюына әкелді. Мальтустың пікірі арифметикалық прогрессияда қателік болған екен: ешбір,.жерде бұл прогрессия заңына өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өндіріс жатпаған.

Қоғамның дамуына негізгі фактор болып ғалымдар ойынша тұрғындардың санының өсуі табылады, ол себебі экономикалық бір түрінен басқа түріне ауысуы. Мүндай көзқарастарда демографиялық детерминизм ретінде квалификациялауға болады, оған екі бағыт кіреді, оның біреуі тұрғындар өсуін әлеуметтік прогрессті анықтаушы факторы ретінде қарастырса, екіншісі керісінше түрғындар санының өсуін қоғамдық дамудың негізгі тежеуін көрсетеді дейді.

Финолизмді ұстанушылардың пікірі бойынша болашақта табиғи ресурстар жойылып, ол адамзаттың құтыла алмас өліміне әкеледі. Жалпы айтқанда барлық үш теория да шетелде 70-жылдар әдебиетінде кеңінен таралды, бүлжетілгенбір нұсқасы болып келеді. Финалистикалық концепцияның таңымал теоретиктерінің санына «День страшного суда» кітабының авторы Г. Тейлорды жатқызуға болады. Оның бұл әдебиеттерінде ХХ-ХХІ ғасырдың шет елдерде ғалымдарды қалыптастыруда, ресурстардың бітуінде және сыртқы ортаның улануында адамзаттың жойылуын болжайды.

6.5. Демографиялықжарылыс және оған байланысты мәселелер жайында түсінік. Неолит дәуірінің басындағы б.э.д. 6-7 мың жылда жер бетінде 10 млн. астам адам болған. Жаңа эраның басында ғаламшар тұрғындарының саны 25 млн жуық болған. әлем тұрғындарының саны 2 есеге жоғарлауы үшін 1,5 мыңжылдықтан аса уақыт кетті. Келесі екі еселену үшін екі жүзжылдық, ал XIX ғасырдың басында жер бетіндегі адамдар саны 1 млрд жетті. Жаңалай екі еселенуде 120-130 жыл уақыт кетті. Екі милиардтың соңғы өткен жүз жылдықтың 20 жылдарында, және соңғы 50 жылда әлем тұрғындарының саны 4 млрд жетті. Жербетіндегі адамдар саны 1980 жылы 4,5 млрд адамды құрады. Мамандардың есептеуінше, қазіргі уақытта ғаламшар тұрғындарының саны минутына 172 адамға, күніне 250 мың, ал жылына 90 млн адамға көбейеді. Тұрғындар санының жоғарлауының жылдамдығы XX ғасырда ерекше көрініп, демографиялық жарылыс деп аталды. Оған кіретін мемлекеттер: СССР, Еуропа елдері, АҚШ, Канада, Жапония, Аргентина, Уругвай, Чили, Австралия, Жаңа Зеландия, дамушы елдерге- қалған барлық мемлекеттер жатады.

XIX ғасырда түрғындар санының өсуінін жоғарлауын бірінші кезекте Шығыс Еуропа көрсетті. Мұнда бұл кезеңде демографйялық жарылыс болды, онда әлмдік демографиялық динамика бойынша локальді мағынамен шектелгенін байқатты. XIX ғасырдың ортасында түрғындардың 15-20 пайызы құрады және өзінің өсуінде жылына 1 пайызға жоғарлап отырды.

Демографиялық жарылыс демографиялық көтеріліспен тығыз байланысты, ол екі қарама-қарсы процесстердің бірігуімен: туу мен өлім көрсеткіштері демографиялық көрсеткіштердің негізгі жаңа заңдары енгізумен аяқталды. Тұрғындардың интенсивті түрде ауысуы Шығыс Европалық кейбір мемлекеттері барлық әлемді қамтып алды.

6.6. Табиғи ресурстар.

Табиғаты жалпы алғанда басқа да компонентерді сенімді материалдар өндіруде. адамдармен кеңінен қолданады..Табиғи аймақтың барлық қосындылары мен әсерлері қазір, болашақта және өткен уақтта қолдануда табиғи ресурстарды тікелей емес деп атайды. Табиғи ресурстар материялдық байлықты қалыптастыруға ықпал етеді, адамзат өмірінің сапалық көрсеткіштерін жоғарлатады. Олардың көбі өндірісте немесе болашақта қолдануға мүмкүн, техника мен ғылымның дамуында пайдаланады. Кейінгілеріне ғарыштық сәулеленуді, метеоритті заттарды, жерлік тартылу және атмосфералық электр тогы жатады және т.б..

 

Табиғи ресурстардың бірнеше жіктеулері бар:

 

1. Табиғи жіктеулері - табиғи ресурстарды табиғи топтары бойынша бөлінуі сулық, ауалық, топырақ, жануар өлемінің ресурстары, өсімдіктер, қазбалар және т.б.

2. табиғи-экономикалық жіктелуіне байланысты табиғи ресурстар топтары өз ішінен бөлінеді:

А) материалды өндірісте қолданылатын

Б) өндірістік емес ортада қолданылатын

3. жойылуы бойынша табиғи ресурстар бөлінеді:

А) жойылмайтын

Б) жойылатын

Жойылмайтын ресурстардың өзі екіге бөлінеді: шартты және шарттсыз жойылмайтын. Біріншісіне күн сәулесі мен ғарыштық сәулелер желдің энергиясы гравитациялық энергия және т.б.

Екіншісіне -қолдану барысында су қасиетті өзгергіш, мысалы: табиғи сулар, ауа т.б.

Жойылатын табиғи ресурстар да екіге бөлінеді. Жойылып қалпына келетін және жойылатын қалпына келмейтін.

Біріншісіне- мүнай, көмір, торф, және табиғи ландшафтар.

Екіншісіне биологиялық ресурстар- өсімдік тектес жануар әлемі, егер олардың сандары азайғанға дейінбиологиялық ресурстардың саны мен спасы жылдар немесе оңжылдықтар аралығында қалпына келеді, егер жойылуы әлсіресе немесе тоқталса.

7. Сабақтың мазмұны:

• Бастапқы білім деңгейін бақылау (Қосымша 1)

• Студенттердің өздік жүмысы:

• Осы сабақ тақырыбы бойынша оқытушымен жүмыс:

СӨЖ нәтижелерін талқылау Студенттерді ауызша сүрау

• Қорытынды білім деңгейін бақылау (Қосымша 2)

Осымша 1.