Заходняя Беларусь пад нямецкай акупацыяй

Ваенна-адміністрацыйны падзел тэрыторыі. Акупацыйныя органы улады. Пасля стабілізацыі расійска-германскага фронту увосень 1915 г. пад нямецкую акупацыю трапіла 50 тыс. км² тэрыторыі сучаснай Рэспублікі Беларусь (каля 25 % яе агульнай плошчы)¹. У зоне акупацыі апынуліся таксама беларусы Беласточчыны, Віленскага краю і Аугустоўскага павета Сувалкаўскай губерні. Зыходзячы са сваіх геапалітычных іэканамічных інтарэсаў, Германія імкнулася адсунуць межы Расіі на усход шляхам аддзялення ад яе Польшчы, Курляндыі іЛітвы, а астатнія акупаваныя землі (фактычна беларускія) - выкарыстаць у якасці разменнай манеты на будучых Мірных перагаворах. Такім геапалітычным разладам адпавядаў ажыццёўлены немцамі ваенна-адміністрацыйны падзел былога Пауночна-Заходняга краю.

Тэрыторыя Курляндыі, Літвы і заходняй часткі беларускага этнічнага абшару была падпарадкавана Вярхоўнаму камандаванню на Усходзе іерархія акупацыйнай адмшютрацыі на гэтай прасторы узначалў начальнік штаба Усходняга фронту генерал Э. Людэн-дорф. Усходняя мяжа "зямлі Обер Ост" шла па лніі Дукшты—Нова-Свянцяны-Варняны-Медзішкі-Воранава-Ліда-Дзятлава-Ваўкавыск-Свіслач-Белавежа-Высокае - рака Буг і прыблізна акрэслівала нямецкія тэрытарыяльныя прэтэнзіі да Расіі². Пасля некалькіх рэарганізацый да вясны 1917 г. адміністрацыйна-тэрытарыяльная структура "Обер Осту" уключала тры акругі: Курляндыю (19,1 тыс. км², 269,8 тыс. чалавек), Літву (63,3 тыс. км², 1928,1 тыс. чалавек) і Беласток-Гродна (26,4 тыс. км, 712 тыс. чалавек)³. Землі, заселеныя беларусамі, апынуліся ў дзвюх ваенна-адміністрацыйных акругах: Літва і Беласток-Гродна. Апошняя практычна цапкам адносілася да беларускага этнічнага абшару. У яе межах знаходзілася 17 тыс. км² сучаснай тэрыторьй Рэспублікі Беларусь з населенымі пунктамі Гродна, Ліда, Ваўкавыск, Масты, Свіслач, Дзятлава, Шчучын і інш.⁴

^{________________}

¹ Круталевич В.А. Рождение Белорусской Советской республики (На пути к
провозглашению республики. Октябрь 1917 - декабрь 1918 гг.). Мн., 1975. С.154; Туронак Ю.
Беларусь пад нямецкай акупацыяй. Мн., 1993. С.13.

² Победа советской власти в Белоруссии. Мн., 1967. С.389; Туронак Ю. Беларусь паД
нямецкай акупацыяй. С.13.

³ Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С. 13.

На усход ад мяжы "Обер Осту" да лініі нямецка-расійскіх акопаў праходзіла ваенна-аперацыйная паласа У яе трапіла рэштка акупаваных беларускіх зямель плошчай каля 33 тыс. км² з населенымі пунктамі Ашмяны, Навагрудак, Слонім, Баранавічы, Пінск, Пружаны, Кобрын. Гэта тэрыторыя знаходзілася пад кантролем нямецкіх этапных інспекцый. На асобым становішчы апынуўся Брэст, які падпарадкоўваўся размешчанай ў горадзе і наваколлі армейскай групоўцы. Уся ваенна-аперацыйная паласа мусіла стаць прадметам гандлю на будучых перагаворах адносна міру з Расіяй¹.

Парадак кіравання акупаванымі землямі грунтаваўся на пастулаце, што ў занятай вобласці на першым месцы павінны стаяць інтарэсы Германскай імперыі і арміі, і толькі затым могуць улічвацца патрэбы самога краю². Гэтаму падпарадкоўвалася ўся створаная немцамі сістэма кіравання. Узначальвала адмністрацыйную піраміду ўпраўленне "Обер Осту" у Коўне, са студзеня 1917 г. - у Беластоку, з мая 1918 г. - зноў у Коўне. Яно мела ў сваім складзе больш за дзесятак аддзелаў: палітычны і унутраных спраў (з нямецкай, польскай, літоўскай, беларускай і яўрэйскай секцыямі); аддзел фінансаў; сельскай і лясной гаспадаркі; гандлю і прамысловасці; рэдзігіі школы; прэсы і г.д.³

Управленню "Обер-Осту" падпарадкоўваліся начальн1К1 (шэфы) ваенна-адміністрацыйных адзінак са сваімі бюракратычнымі апаратамі. На чале акругі Літвы стаяў адстаўны маёр князь Ф. Ізенбург-Бірштэйн, акругу Беласток-Гродна узначальвау ротмістр ландверкавалерыі Т. Хэпе⁴. Ваенна-адміністрацыйныя акругі падзяляліся на паветы - больш дробныя, чым ранейшыя расійскія. У акрузе Беласток-Гродна было 14 паветаў: два Гродзенскія (сельскі і гарадскі), два Беластоцкія (сельскі і гарадскі), Ваукавыскі, Свіслацк1, Ладскі, Васілішкаўскі, Радуньскі, Шчучынскі (з цэнтрам у мястэчку Плянты) і інш.⁵ Павятовым начальнікам падпарадкоўвалася бургамістры невялікіх гарадоў ігарадскіх валасцей, якія, у сваю чаргу, мелі зносіны з сельскімі старастаі.

У распараджэнні ваенна-адміністрацыйных начальнікаў знаходзілася жандармерыя.

Немцы стварылі ў акупаваным краі разгалінаваную сістэму сваіх судоў. Мясцовыя суды дзейнічалі ў Вільні, Гродне, Шчучыне, Васілішках, Лідзе, Ваўкавыску, Саколіцы, Беластоку і г.д. Найвышэйшай інстанцыяй для іх з'яўляўся вярхоуны суд "Обер Осту". У аснову судаводства акупанты палажылі расійскае заканадаўства. Паралельна з цывільнымі шырокадзейнічалі ваенна-палявыя суды. За валоданне зброяй, выбуховымі рэчывамі, боепрыпасамі учынялася смяротнае пакаранне без суда⁶.

Найбольш адказныя пасады у адміністрацыйным апараце займалі самі немцы. Для кіравання толькі адной акругай Беласток-Гродна да 1918 г. былі прыцягнуты 2392 нямецкія чыноўнікі⁷.

________________

¹Победа советской власти а Белоруссии. С.389; Туронак Ю. Беларусь пад нямецкай акупацыяй. С.13-14.

²ОЬег Озг,. 5.84-85; Стражас А.Ш. Колониальный режим германских империалистов в Литве в годы первой мировой войны // Вопросы истории. 1958. № 12. С.70.

НА РБ, ф.60, воп.З, спр.243, арк.401; 2етке Н. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг ипс! Аа$ 5сЬи1\уезеп т ^уепуа1пн1ё8Ьеге)сЬ ЬИаиеп ^аЬгепс! ёез \Уе11кпееез. ВегНп, 1936. 3.7-8.

Чта'е С. Ые йеийсЬе Ро1Шк ш ЫСаиеп 1т егз1еп ^еккпед. 'ШезЬаа'еп, 1965. 5.30-34.

⁵ Эаз ЬапсЗ ОЬег Озг. 5.432.

⁶ЛюдендорфЭ. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. М., 1923. Т.1. С.157,163;ЬЫе О. "»е йеи1зсЬе РоНпк т Ь11апеп Ы ег81еп ШеНпев. 3.34-36; ОЫзег 8. Окирас|а шет1еска па Ыгяае \у •аГасЬ 1915-1918: ЗЮзипИ рга^гае. 1дуо\у, 1936. 3.111-122. Победа советской власти в Белоруссии. С.391.

Палітычная дзейнасць мясцовага насельніцтва спачатку была забаронена. Палітычныя мітынгі сходы не дазваляліся, на усе астатнія сходы патрабавалася пісьмовая згода павятовага начальства. Аналагічны парадак быу установлены і ў дачыненні арганізацыі (саюзаў)¹. Аднак пазней дапускаліся паслабленні ў гэтых абмежаваннях.

Выключна строга рэгуляваліся перамяшчэнні мясцовых жыхароў. Уначы дзейнічала каменданцкая гадзіна². Кожны, хто пакінуў жыллё удзень павінен быу мець пасведчанне асобы, якое давала права на перамяшчэннё толькі ў межах павета і толькі пехатою. Для паездкі любым транспартам (нават конскай падводай ці веласіпедам) патрабаваўся асобны дазвол начальніка павета. Дазволіць паездку за межы павета ці ўсяго краю маглі толькі ва ўпраўленні "Обер Осту""⁵. Такая надзвычайная рэгламентацыя уводзілася не толькі для папярэджвання шпіянажу і барацьбы з "бандамі" (як гэта тлумачылася афіцыйна), але мела на мэце звесці да мінімуму паездкі за мяжу дзеячаў мясцовых нацыянальных рухаў, а таксама абмежаваць наведванне "Обер Осту" нямецкімі палітыкамі непажаданага для камандавання напрамку.

Эканамічная палітыка германскіх улад. Стапеюшча насельніцтва. Шквал вайны, што пранёсся у 1915 г. па Заходняй Беларусі пакінуў пасля сябе спустошаны край. У выніку эвакуацыі, бежанства, разбурэнняў, эпідэмій гарады, мястэчкі і вёскі прыкметна абязлюдзелі Насельніцтва вельмі зменшылася са 180 тыс. да 137 тыс., Беластока - са 140 тыс. да 54,3 тыс. чалавек. Колькасць жыхароў Гродна з пачатку вайны да сакавіка 1918 г. скарацілася з 43,5 тыс. да 24,5 тыс. чалавек, Брэста - з 60 тыс. да 15 тыс. (у кастрычніку 1915 г. большасць цывільнага насельніцтва была выселена немцамі з горада і прыгарадаў). Толькі палову даваеннай колькасці складала насельніцтва Смаргоні, Драгічына і іншых населеных пунктаў. Надзвычай зменшылася колькасць сельскага насельніцтва: у Лідскім павеце - з 205,8 тыс. да33,8 тыс., у Гродзенскім - з 247,3 тыс. да 70,8 тыс. чалавек. Некаторыя вёскі падчас вайны наогул перасталі існаваць⁴.

Людзі, што засталіся на месцы, пакутавалі ад катастрафічнага недахопу харчавання, паліва, прадметауў першай неабходнасці. Хутка ўзляцелі ў цане і сталі дэфіцытам мяса, масла, мука. Хлеб, які ў гарадах размяркоўвауўся па картках, быу насычаны рознымі замяняльнікамі, з-за чаго людзі часта атручваліся⁵. Узімку 1916/1917 года у акрузе Літва на чалавека выдавалі ў суткі па 225 г сурагатнага хлеба, 300 г бульбы, 50 г харчовага канцэнтрату; адзін раз у тыдзень дарослыя атрымлівалі па 125 г мяса або рыбы. У акрузе Беласток-Гродна нормы былі яшчэ ніжэйшымі 120 г зерня 1 200 г бульбы у суткі на чалавека⁶.

Нягледзячы на развал эканомікі і згаленне насельніцтва, немцы узялі курс на максімальную гаспадарчую эксплуатацыю краю. "Обер Ост' павінен быу не толькі сам задавальняць свае гаспадарчыя патрэбы, але

^{__________________}

¹БабковА.М. Захватническая политика германского империализма в Белоруссии в 1914 - 1916 гг.
4.1 // Вопросы германской истории: Русско-германские отношения нового и новейшего
времени. Днепропетровск, 1982. С.115.

² Втан-Дубейкаўская Ю. Мае успаміны. С.41, 51, 55.

³ Паз Ьапа ОЬег ОзС. 5.167, 171, 173; ЬШе С. Ые аеШзсЬе Ро1Шк ш Шапеп шг егз1еп
\Уеккпе§. 5.39-40.

⁴ Победа советской власти в Белоруссии. С.388; Иеги§а А. Ъ сЫф™ зрга\уу ЫаЬгизМе) *
1а1асЬ 1917-1918 // Рг2е§1а_(1 ЮзЮгусгпу. 1968. Т.59. 2ез2.4. 5.717-719, 720-722.

⁵Дело народа. 1917.8 и 14 июля; 27 сент.; Вгтан-ДубейкаускаяЮ. Мае успамшы. С.42,69,75.

⁶Ып(1е С. ТИс скит-зсНе РоШлк т Цгапеп гт егзт.еп \\^еккпе§. 5.53-60; Гоман. 1917.25 снеж-

утрымліваць акупацыйнае войска іпастаўляць прадукты і сыравіну ў Германію.

Гэтым мэтам найперш служылі шматлікія рэквізіцыі: прадуктау, тытунёвых вырабаў, скуры, футра, коней і іншай жывёлы, воўны, металаў і г.д. З-за адсутнасці рэквізцыйных норм панавала суцэльнае самавольства. Толькі ў акрузе Беласток-Гродна у ліпені – верасні 1916 г. немцы рэквізавалі 1 4 тыс. коней, 31 мой 1916/1917 года - яшчэ 9,1 тыс. Нягледзячы на неўраджай п'апярэдняга года і голад, у красавіку 1917 г. з гэтай акругі ў Германію было вывезена 30 тыс. т насеннага зерня, так патрэбнага для сяўбы на месцы.

Пад выглядам штрафаў за рэальныя і ўяўныя правіннасці (неасцярожнасдь, якая мела вынікам узнікненне пажару; утойванне звестак аб уцекачах-ваеннапалонных; укланне ад паставак іг.д.) сістэматычна ажыц_цяўляліся грашовыя паборы - кантрыбуцыі.

На выцягванне сродкаў з мясцовага насельніцтва была нацэлена сістэма падаткаў, пошлін, даходаў ад дзяржаўных манаполій (на гарэлку, тытунь і інш.), якая часткова захавалася з часоў расійскага кіравання. Усе асобы ва узросце 15-60 гадоў павінны былі плаціць падушны падатак. Пад прэс разнастайных пабораў трапілі землеуласнікі і прадпрымальнікі. Падаткамі былі абкладзены бойні жывёлы, кірмашы, відовішчы і нават шпітэлі¹.

Для разліку немцы увялі на акупацыйнай тэрыторыі спецыяльную грашовую адзінку - обер-ост-рубель коштам 2 маркі.

кіруючыся стратэгічнымі інтарэсамі Германіі, улады "Обер Осту" раблі спробы аднавіць некаторыя гаспадарчыя структуры краю, уводзілі ў дзеянне новыя аб'екты. Паблізу фронту пачалі працаваць фабрыкі калючага дроту, майстэрні па рамонту зброі і вайсковага рыштунку. На патрэбы арміі былі арыентаваны існуючыя ў краі суконныя і гарбарныя прадпрыемствы, заснаваныя немцамі фабрыкі кансерваў і мармеладу. Акупацыйныя улады правялі рэканструкцыю некаторых шляхоў зносін (у прыватнасці, шашы Гродна-Ліда), адбудову мастоў.

Пэўныя захады былі зроблены па нарошчванні вытворчасці сельскагаспадарчай прадукцыі. Нямецкая адміністрацыя старалася забяспечыць функцыяніраванне памешчыцкіх і сялянскіх гаспадарак. Тыя з іх, чые уладальнікі выехалі ў Расію, а таксама былыя дзяржауныя маёнткі немцы эксплуатавалі самі². Быу арганізаваны перанос свойскай жывёлы і уведзены жорсткія пакаранні за спробы яе утойвання.

Аднак самым прывабным аб'ектам эксплуатацыі для Германіі - традыцыйнага імпарцёра беларускай драуніны - з'яуляліся лясы Беларусі. Асабліва прынадным кавалкам выглядала Белавежская пушча: яе лясы ацэньваліся немцамі ў 700-800 млн марак³. Для арганізацыі эксплуатацыі лясоў акупацыйныя ўлады стварылі спецыяльную сістэму кіравання, аўтаномную у адносінах да мясцовых ваенна-адмірпстрацыйных органаў. Цэнтр яе знаходзіўся пры штабе "Обер Осту". Яму падпарадкоўваліся ваенна-лясныя упрауленні Курляндыя, Літва, Гродна, Беласток і Белавежа, у склад ^ЯК1х, у сваю чаргу, уваходзілі 42 ваенна-лясныя інспекцы⁴. Увесь заняты

______________

Иаз 1.апс1 ОЬег Озг.. 8.97-98, 103, 337, 345; Людендорф Э. Мои воспоминания о войне

1У14-1918 гг. Т. 1. С.146-148,159-160,162-163; Новое время. 1917. 3 (16) июня.

^ БабковА.М. Аграрная политика немецких оккупационных властей в Западной Беларуси

„??^ы первой мировой войны // Чалавек. Этнас. Тэрыторыя. Праблемы разв1цця заходняга

^пена Беларус1. Мат-лы нав.-практ. канф-цьй. 4.2. Брэст, 1998. С.97- 98.

„ Бабков А.М. Ограбление кайзеровской Германией лесных богатств Белоруссии в годы

_г Р*°^и мировой войны // Вопросы истории: Межведомственный сб. Вып. 10. Мн„ т983.

^•119-120.

* Эаз 1лпа ОЬег Озг. 5.266.

край быу пакрыты мноствам лесапільных і дрэваапрацоўчых заводау. За два гады акупацыі толькі ў Белавежскай пушчы немцы пабудавалі сем лесапільных і шпалапрапітачны заводаў, шэраг дробных вытворчасцей, смалакурных і шкіпінарных прадпрыемстваў¹. Да верасня 1916 г. у пушчы было нарыхтавана 68,6 тыс. куб. м хваёвай драуніны і шмат бярозавай. У кастрычніку 1916 - сакавіку 1917 г. немцы нарыхтавалі ў Белавежскай пуш_ЧЬ1драўніны на 12,2 млн марак².

Для працы на ваенных аб'ектах, у сельскай гаспадарцы і на лесанарыхтоўках патрабавалася шмат рабочай сілы. У сярэдзіне 1916 г. з'явілася распараджэнне аб выкарыстанні працы мужчын ва узросце 16-50 гадоу і жанчын 18-45 гадоу. На гэтай падставе сталі арганізоўвацца так званыя працоўныя роты і батальёны. Прымусова мабілізаваныя ў іх жыхары знаходзіліся ў выключна цяжкіх умовах. Нават у зімовую сцюжу немцы пасялялі іх у непрыдатных, разваленых бараках без ацяплення. Сутачныя нормы харчавання былі мізэрнымі, грашовая аплата таксама жабрацкая. Усё гэта прыводзша да знясілення і шматлікіх хвароб³.

Акрамя таго, практыкавалася прымусовая адпраука мясцовых жыхароў у Германію. Да верасня 1916 г. з Гродна і акругі такім спосабам былі накіраваны у Германію 304 рабочыя. Рабіліся спробы арганізаваць і добраахвотны выезд, для чаго ў Беластоку была створана спецыяльная біржа⁴.

Бедствы, якія зваліліся на плечы насельніцтва Заходняй Беларусі з прыходам кайзераўскіх войскаў, не маглі не выклікаць пратэсту. Аднак ва умовах акупацыйнага рэжыму не было магчымасці арганізаваць актыунае супраціўленне. Незадаволенасць выяўлялася пераважна ў пасіўных формах: ухіленне ад рэквізцый, паставак і прымусовых работ, ігнараванне распараджэнняў адмністрацыі. Але ў лясах, асабліва ў Белавежскай пушчы, дзейнічалі і узброеныя атрады, арганізаваныя расійскімі вайскоўцамі, што засталіся ў тыле праціўніка ці збеглі з палону, да якіх далучалсія мясцовыя жыхары⁵.

Нацыянальна-культурная палітыка немцау. Беларускае школьніцтва і друк. Заняўшы землі Пауночна-Заходняга краю Расійскай імперыі, немцы сутыкнуліся з неабходнасцю дзейнічаць у шматнацыянальным, шматмоўным рэгіёне. Прычым за першы год вайны ранейшыя суадносіны паміж этнічнымі і канфесіянальнымі групамі краю прыкметна змянілся. Разам з велікарускімі чыноўнікамі, свяшчэннікамі, інтэлігенцыяй сышла на усход і значная частка праваслаўнага беларускага сялянства, якое да вайны колькасна дамінавала. На месцах засталіся ткія катэгорыі насельніцтва, якія не паддаліся расійскай прапагандзе і не рушылі ў бежанства: паланізаваная шляхта інтэлігенцыя, ксяндзы і сяляне-католікі, якія размаўлялі па-беларуску, але цярпелі моцны асіміляцыйны націск з боку палякаў⁶.

Абапіраючыся на моцныя эканамічныя пазіцыі (памешчыцкае землеўладанне) і развітую культуру, польскія элементы выяўлялі і наібольшую грамадскую актыунасць. 3 першых дзён акупацыі ў Вільні распаўсюджваліся нелегальныя польскія адозвы. Разгарнулі дзейнасць

_____________

1Бабков А.М. Ограбление кайзеровской Германией лесных богатств Белоруссии в годыпервой мировой войны. С. 120.

2 Там жа. 5.62-65.

3 Победа советской власти в Белоруссии. С.394.

4 Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918 гг. Т. 1. С.151; Эберхард П-
Дэмаграф1чная атуацыя на Беларуси 1898-1989. Мн., 1997. С.69; 1а1узгопек О. В1а1огизК1С
Голиаф тузкотое. 1917-1923. Шагегаша, 1995. 5.35-36.

польскія культурна-асветныя арганізацьі: Адукацыйны камітэт, таварыства "Асвета, Каталіцкае таварыства польскай народнай школы і інш.Іх нама-ганнямі ўжо ў 1915/1916 навучальным годзе толькі ў Вільні і ваколіцах было адкрыта каля 50 польскіх школ (прыкладна на 5 тыс. вучняў), у тым ліку чатыры гімназіі (больш за 800 вучняў), чатыры прафесійна-тэхнічныя школы і г.д. У Гродне у 1916 г. заснавана польская пгімназія і некалькі пачат-ковых школ¹. Паспешлівае стварэнне сеткі польскіх школ, якія часта не мелі належнага матэрыяльнага і метадычнага забеспячэння, мела пэўную палітычную мэту - надаць Беларусі і Літве як мага больш выразнае '"поль-скае аблічча", каб атрымаць аргумент на карысць далучэння краю да Кара-леўства Польскага².

Сярод тутэйшай польскай эліты рэанімаваліся мары аб адраджэнні Рэчы Паспалітай, ідэалізаваны вобраз якой традыцыйна асацыіраваўся з польскасцю. Аднак пашырэнне ідэі аднаўлення Рэчы Паспалітай супярэчыла палітыка-стратэгічным інтарэсам Германіі, паколькі пагражала стратай для яе Познані іншых польскіх зямель. Таму адну з задач сваей нацыянальна-культурнай палітыкі улады "Обер Осту" бачылі ў нейтралізацыі тут польскіх уплываў. Дзеля гэтага была выпрацавана лінія на падтрымку культур іншых народаў краю: беларусаў, літоўцаў, яўрэяў³.

У канцы 1915 г. - пачатку 1916 г. галоўнакамандуючы германскім Усходнім фронтам П.Гіндэнбург зацвердзіў дакументы аб арганізацыі на абшары "Обер Осту" школьнай справы. 3 мэтай больш выразнага адасаблення краю ад Расіі навучанне па-руску забаранялася. Як абавязковы прадмет у школах уводзілася нямецкая мова. Выкладанне іншых дысцыплін магло ажыццяўляцца на нямецкай або на роднай мове вучня: беларускай, літоўскай, польскай, і інш. Спецыяльна падкрэслівалася, што "беларуская мова, якая не ёсць ідэнтычная рускай, дапускаецца без абмежаванняў"⁴. Разам з іншымі мясцовымі мовамі беларуская мова пачала ўжывацца ў афіцыйных зваротах улад "Обер Осту" да насельніцтва. Друкаваліся двух-моўныя нямецка-беларускія пашпарты. На беларускай мове можна было праводзіць культурна-забаўляльныя мерапрыемствы, друкаваць кнігі і перыёдыку.

Узніклыя магчымасці для развіцця беларускай культуры пастараліся максімальна выкарыстаць актывісты нацыянальнага руху, якія засталіся у зоне акупацыі. Легальным цэнтрам беларускай дзейнасці і пры немцах з'яулялася ўтворанае вясной 1915г. Беларускае таварыства дапамогі пацяр-пелым ад вайны. Яно гуртавала вакол сябе нацыянальныя сілы і фактычна выконвала ролю прадстаўніка інтарэсаў беларускага насельніцтва перад акупацыйнымі уладамі.

Найважнейшым напрамкам дзейнасці таварыства стала арганізацыя беларускага школьніцтва. Асабліва шмат намаганняў прыкладала да гэтага А.Пашкев1ч (Цётка). У Вільні былі адкрыты беларускія настауніцкія курсы,

_____________

¹Смалянчук А.Ф. Пам1ж краёвасцю 1 нацыянальнай щэяй: Польск! рух на беларусюх 1 лиоусюх землях. 1864-1917 гг. Гродна, 2001. С.232-233, 239-240; Ляхоуст У.В. Развщцё польскага школьюцтва у заходняй частцы Беларус1 падчас нямецкай акупацьп 1915-1918 гг. // р™иныя супольнасц1 у Беларуа: псторыя 1 сучаснасць. Мат-лы навук. канф. Мн., 2001.

² Лпкоч>Ш Сг. 2 йшапа Й21ей. \Уагехаша 1914-1915 \УЛпо. \УЛпо, 1923. 8.393.

³РгоЫет ишу ройсгаз \*ю]пу: 2Ь1бг (1окитеп1бу/, исЬ\уа1, оёег^ 1 1.р. / 2еЬга1 1 йо дхпка
Рггу

бой^а^Л. Шагзгадаа, 1918. 5.8, И; Людендорф Э. Мои воспоминания о войне 1914-1918гг.

^Т- 1-С.144-151.

⁴ 2етке Н. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг ипс! йаз 5сЬи1\уезеп 1т Уетакипв₈Ьеге1сЬ Ькаиеп
аЬгепа сЬз ХУеккие^ез. иткип^е III. 3.111.

а ў лістападзе 1915 г. там пачала працаваць першая беларуская пачатковая школа. У кастрычніку наступнага года на абшарах "Обер Осту" ужо дзейнічалі восем беларускіх школ¹. Пры падтрымцы ведамстваў культуры Усходняга фронту і акругі Беласток—Гродна восенню 1916 г. Свіслацкая настаўніцкая семінарыя была рэарганізавана ў беларускую. Да канца 1918г. семінарыя падрыхтавала 144 беларускіх настаўнікаў. З'яуленне беларускіх педагагічных кадраў дало магчымасць пашырыць сетку школ: паводле афіцыйных нямецкіх звестак, у снежні 1917 г. на тзрыторьі "Обер Осту" іх налічвалася 50 з 3266 вучнямі, у сакавіку 1918 г. - 89³. Беларускія школы ўзнікалі таксама і ў ваенна-аперацыйнай паласе, але дакладная іх колькасць тут невядома.

Адначасова моцныя пазіцыі захоўвала польскае школьніцтва, дзейнічалі нямецкія, яўрэйскія, літоускія, украінскія школы.

На працягу 1915-1918 гг. у Вільні было выдадзена шмат навучальнай літаратуры, у тым ліку дзевяць падручнікаў для беларускіх школ: два буква-ры, тры чытанкі, беларускі правапіс, два задачнікі і літаратурная хрэстама-тыя. Укладальнікамі іх былі В.Ластоускі, А.Луцкевіч, Я.Станкевіч⁴.

Падручнікі, як і іншыя выданні, падлягалі нямецкай цэнзуры. Але най-больш жорсткая, двухступенная цэнзура была ўведзена для перыёдыкі. Да таго ж грамадска-палітычную інфармацыю газеты абавязаны былі ат-рымліваць ад нямецкіх улад, што з'яўлялася яшчэ адной - ускоснай фор-май цэнзуры⁵.

Ва умовах адміністрацыйных абмежаванняў поруч са шматлікімі ня-мецкімі выходзіла некалькі газет на мясцовых мовах: ""Dobartis ("Сучас-насць") і "Lituvos aidas" ("Літоўскае рэха") - па-літоўску, "Dziennik Wilenski" ("Віленскі дзённік") - па-польску, "Letzte Nais" ("Апошнія навіны") 1 "gidisze zagtung " ("Яўрэйская газета") - на ідыш і г. д. 15 (28) лютага 1916 г. пачала выходзіць беларуская грамадска-палітычная і літаратурная газета " Гоман" пад рэдакцыяй В. Ластоўскага, з красавіка 1917 г. -Я. Салаўя.. У газеце супрацоўнічалт А. і І. Луцкевічы, Ф. Аляхновіч, Ю. Мэнке і інш. Тыраж "Гоману" дасягаў 3 тыс. экземпляраў⁶. Выдаўцы рабілі ўсё магчымае, каб годна працягваць справу "Нашай нівы": павышаць беларускую нацыянальную самасвядомасць, інфармаваць чытача аб бягучых падзеях, адстойваць нацыянальныя інтарэсы беларусаў. Багатым быў літа-ратурны аддзел газеты: у ім друкаваліся творы Я. Коласа, Цёткі, М. Багда-новіча, 3. Бядул1, А. Гаруна, В. Ластоўскага, Ф. Аляхновіча. Да 1918 г. газета Гоман" была адзінай беларускай газетай на абшары "Обер Осту".

Пэўную ўвагу беларускай тэматыцы надавалі і нямецкія выданнні, што выходзілі на акупаванай тэрыторыі: "Zeitung dег 10. Агmее" ("Газета 10-й арміі"), "Сгоdпег Zeitung" (Гродзенская газета"), "Diе Wacht im Ostem

^{___________________}

¹ Вгтан-Дубейкауская Ю. Мае успамшы. С.40; Яна ж. Беларуская дзейнасць пад першаи
нямецкай акупацыяй // Затсы. Кн.12. Нью-Йорк, 1974. С.51; 2етке Н. ОЬегЬеСеЫзЬаЬег №1
ипс! Йаз ЗсЬишезеп 1т УепуакипззЪегеюЬ Ькаиеп \уаЬгепс1 скз \Уеккпе§ез. 5. 101-102.

² 2етке Н. ОЪегЪеШзЬаЪег Оз1 ипс! с!аз ЗсЬишезеп цп Уегшакип§зЪегекп Ькаи^еп\уапгепс1 скзХУеккпедез. 5.81; Веги^аА. 2 сЫе]6\узргал'уЫа}оги5к1е] \у 1аСасЬ 1917-1918.5.71Э.

³ 2етке Я. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг. ипс! с!аз ЗсЫшезеп ил Уег\уакип§зЪегек:п Ькаие^
^аЬгепс! ёез \Уеккпе§ез. 5.101-104.

⁴ Калубовгч А. Крою гкторьп: Даследаванш, артыкулы, успамшы. Мн., 1993. С.51.

⁵ Ыгик С. Х)\е йеи1зсЬе РоНик т Ькаиеп 1т егз!:еп \Уеккпе§. 5.40-42.

⁶Вгтан-Дубейкауская Ю. Мае успамшы. С.61,64; Яна ж. Газета Томан" // Затсы. Кн. 13-Нью-Йорк, 1975. С.67; Луцкевгч А. Замест адказу (Пстарычная спраука) // Беларуская н№ (Вшьня). 1926. 25 лют.

У канцы 1915 г. - пачатку 1916 г. галоўнакамандуючы германскім Усходнім фронтам П. Гіндэнбург зацвердзіў дакументы аб арганізацыі на аб-шары "Обер Осту" школьнай справы. 3 мэтай больш выразнага адасаблення краю ад Расіі навучанне па-руску забаранялася. Як абавязковы прадмет у школах уводзілася нямецкая мова. Выкладанне іншых дысцыплін магло ажыццяўляцца на нямецкай або на роднай мове вучня: беларускай, літоўскай, польскай, і інш. Спецыяльна падкрэслівалася, што "беларуская мова, якая не ёсць ідэнтычная рускай, дапускаецца без абмежаванняў"⁴. Разам з іншымі мясцовымі мовамі беларуская мова пачала ўжывацца ў афіцыйных зваротах улад "Обер Осту" да насельніцтва. Друкаваліся двух-моўныя нямецка-беларускія пашпарты. На беларускай мове можна было праводзіць культурна-забаўляльныя мерапрыемствы, друкаваць кнігі і перыёдыку.

_________________

1Смалянчук А.Ф. Пам1ж краёвасцю 1 нацыянальнай щэяй: Польск! рух на беларусюх 1 лиоусюх землях. 1864-1917 гг. Гродна, 2001. С.232-233, 239-240; Ляхоуст У.В. Развщцё польскага школьюцтва у заходняй частцы Беларус1 падчас нямецкай акупацьп 1915-1918 гг. // р™иныя супольнасц1 у Беларуа: псторыя 1 сучаснасць. Мат-лы навук. канф. Мн., 2001.

2 Лпкоч>Ш Сг. 2 йшапа Й21ей. \Уагехаша 1914-1915 \УЛпо. \УЛпо, 1923. 8.393.

^{___________________}

³ 2етке Я. ОЬегЬе&ЫзЬаЬег Озг. ипс! с!аз ЗсЫшезеп ил Уег\уакип§зЪегек:п Ькаие^
^аЬгепс! ёез \Уеккпе§ез. 5.101-104.

⁴ Калубовгч А. Крою гкторьп: Даследаванш, артыкулы, успамшы. Мн., 1993. С.51.

⁵ Ыгик С. Х)\е йеи1зсЬе РоНик т Ькаиеп 1т егз!:еп \Уеккпе§. 5.40-42.

/"Стража на Усходзе"), "Deutsche Kriegszeitung von Вагаnоwitschi!" ("Баранавіцкая нямецкая ваенная газета") і інш.¹.

У Вільні дзейнічалі таксама іншыя асяродкі беларускай культуры: бібліятэка і кнігарня, Беларускі клуб, у якім выступаў тэатральны калектыў пад кіраўніцтвам драматурга і акцёра Ф. Аляхновіча, Беларускае навуковае таварыства (з 1918 г.) і інш.

Праблема палітычнага самавызначэння. Немінучае змяненне у выніку сусветнай вайны геапалітычнай сітуацыі ва Усходняй Еўропе ставіла на па-радак дня не толькі задачу развіцця нацыянальнай культуры, але і праблему палітычнага самавызначэння Беларусі Перад вайной кіраўнікі беларускага руху не былі адназначна арыентаваны на этнанацыянальную мадэль дэяр-жаўнасці. Яны разглядалі беларускі этнас як інтэгральную частку больш шырокага арганізма - краю, што гістарычна сфарміраваўся ў межах былога Вялікага княства Літоўскага і ўяўляў сабой тэрытарыяльную, эканамічную і культурную цэласнасць са сваімі палітычнымі іннтарэсамі 3 прыходам немцаў ідэя непадзельнасці Літоўска-беларускага краю ўвасобілася ў ства-рэннт Канфедэрацыі Вялікага княства Літоўскага - блоку беларускіх, літоўскіх, яўрэйскіх і польскіх нацыянальных дзеячаў³. Праграмныя даку-менты Канфедэрацыі ВКЛ, якія распаўсюджваліся на чатырох мовах (беларускай, літоўскай, польскай і ідыш), пастуліравалі неабходнасць вылучэння акупаваных немцамі літоўска-беларускіх зямель з-пад юрысдыкцыі Расійскай імперыі і ўтварэння на гэтай тэрыторыі "незалежнай дзяржаўнай адзінкі" з сеймам у Вільні, сфарміраваным шляхам агульных, роўных, пра-мых выбараў пры тайным галасаванні. Адноўленае ВКЛ меркавалася спа-чатку як унітарная ("суцэльная") дзяржава без унутраных межаў. Стварэн-не асяродкаў нацыянальнай дзяржаўнасці асобных народаў не прадугледж-валася, нацыям дэкларавалася толькі свабода культурнага развіцця. У міжнародным плане будучая літоуска-беларуская дзяржава разглядалася ў якасці звяна праектаванай уплывовымі нямецкімі палітыкамі сістэмы так званай Сярэдняй Еўропы (Мitteleuгора) на чале з Германіяй⁴.

Прадыктаваная канкрэтна-гістарычнымі абставінамі прагерманская арыентацыя не абсалютызавалася дзеячамі беларускага руху. У маі (н.ст.) 1916 г. В.Ластоўскі і Я. Салавей на канферэнцыі паняволеных народаў Расіі ў Стакгольме разам з прадстаўнікамі фінаў, палякаў, літоўцаў, украінцаў, грузіі і іншых падпісалі зварот да прэзідэнта ЗША В.Влььсана з просьбай аб дапамозе і абароне ад асімляцьі⁵. Далёкасяжнай мэтай гэтага звароту было праз пасрэдніцтва ЗША заявіць аб сабе дзяржавам Антанты, выклікаць у іх зацікаўленасць праблемамі нярускіх народаў Расійскай імперыі⁶.

Актыўную пазіцыю занялі беларускія прадстаўнікі на III з'ездзе народаў У чэрвені 1916 г. у Л азане (удзельнічалі 400 дэлегатаў з 23 краін). У рэфераце беларускай дэлегацыі праект аднаўлення ВКЛ дапаўняўся ідэяй утварэння

______________

¹Брэдэрлоу Н. Беларусь у люстэрку нямецк1х газет 1914-1918 гг. //
_с 2о^а№Д^а=™Ьагиг.Ъешса. Кн. 6: Беларусь пам1ж Усходам 1 Захадам. 4.1. Мн., 1997.
пяЛ ' ^СакалоУ^с™ У- Беларускае адраджэнне 1 далучэнне нямецк1х вучоных да

«аследавання беларускай культуры// Беларус1ка-А1Ьаш<;Ьеп1са. Кн.6. 4.2. С.61-65. ² НавтаА. Краёвае становшгча// Спадчына. 1996. №1. С.48-52.

Мгкнгс Р. Лггва 1 Беларусь: перыпетьп дзяржаунасщ у пачатку XX ст. // °еларусша=А1Ьагшкешса. Кн.6. 4.2. С.253.

⁴ Лггаратура 1 мастацтва. 1990. 23 лктап.

⁵ ЕщвШагёгЕ. \Уе133ги1Ьеп1еп: Уо1к ипй ЪтА. Вегкп, 1943. 5.97-99.

⁶ Цгхамграу Л. "Стаць гаспадарам! на сваей зямлИ": Першы выхад Беларуа на
""«народную арэну // Лиаратура 1 мастацтва. 1991. 8 лктап.

цеснага саюза маладых дзяржаo ад Балтыкі да Чорнага мора. Меркавалася. што Балтыйска-ЧарнаморсКІ саюз можа змяніць традыцыйны баланс сіл у рэгіёне, паспрыяць умацаванню абараназдольнасці нованароджаиых дзяржаў, эфектыўнаму аднаўленню іх эканомікі¹. Мемарандум, распаўсюджаны беларускімі дэлегатамі.І Луцкевічам і В.Ластоўскім на з'ездзе, упершыню падрабязна шфармаваў прадстаўнічы міжнародны форум аб гісторыі, геапалітычным, эканамічным становішчы беларускага народа і утрымліваў заклік "забяспечыць Беларусі ўсе яе палітычныя і культурныя правы" Такім чынам, у 1916 г. беларускае пытанне ўпершыню было вынесена на міжнароднае абмеркаванне.

Абвяшчэнне ў канцы таго ж года Германіяй і Аўстра-Венгрыяй намеру ад-навщь пад сваім пратэктаратам Каралеўства Польскае і стварэнне ў Варшаве Часовай Дзяржаўнай рады Польшчы ўзмацнілі ў віленскім беларускім актыве надзею на тое, што аналагічныя крокі будуць зроблены ў напрамку рэанімацьі ВКЛ³. Гэта тэма горача абмяркоўвалася на беларускіх нарадах і сходах, на старонках газеты "Гоман". Але адначасова з'яўляліся ўсё больш вы-разныя сімптомы, якія ставілі пад сумненне ажыццявімасць канцэпцыі су-польнай беларуска-літоўскай дзяржаўнасці. Ужо з пачатку 1916 г. ад гэтай ідэі сталі аддаляцца прадстаўнікі яўрэяў, якіх не вабіла перспектыва выхаду Беларусі і Літвы са складу Расійскай імперыі і страты, такім чынам, вялікага расійскага рынку. Большасць мясцовых палякаў імкнулася звязаць будучы-ню беларуска-літоўскага краю з Каралеўствам Польскім. Літоўскія ак-тывісты асцерагаліся верагоднага ў адноўленым ВКЛ культурна-палітычнага дамінавання палякаў і адначасова - колькаснай перавагі беларусаў. На пер-шы план літоўцы вылучалі мэту стварэння уласнай этнанацыянальнай дзяржавы, выключаючы, такім чынам, беларусаў са сваіх намераў⁴.

Яшчэ больш праблематычным аднаўленне ВКЛ стала выглядаць на фоне падзей ва Усходняй Беларусі Там пасля Лютаўскай рэвалюцьй 1917 г. беларускі нацыянальны рух разгортваўся на платформе аўтаноміі Беларусі у этнічных межах у рамках агульнарасійскай федэрацыі 3 такім курсам "расійскіх беларусаў" не вельмі стасавалася арыентацыя віленскага беларускага цэнтра на супольную дзяржаву з літоуцамі не ў этнічных, а ў гістарыч-ных межах былога ВКЛ.

Германскія акупацыйныя ўлады таксама не праяўлялі зацікаўленасць у адраджэнні дзяржаўнасці ВКЛ на шматэтнічнай аснове. Немцы усё больш схіляліся да падтрымкі намаганняў па стварэнні літоўскай этнанацыянальнай дзяржаўнай адзінкі. У верасні 1917 г. з іх санкцьй у Вільні без удзелу беларусаў адбылася Літоўская канферэнцыя. Яе дэлегаты выказаліся за ўтва-рэнне незалежнай Літоускай дзяржавы ў этнічных межах і выбралі Раду Літоўскай зямлі (Тарыбу), манапольнае становішча ў якой занялі літоўскія нацыянальныя дзеячы⁵. Беларускія, польскія і яурэйскія арганізацыі краю заявілі аб байкоце Тарыбы.

^{_______________}

¹ Луцкевхч А. Злучаныя Штаты ад Балтыю да Чорнага мора // Свабода. 1990. №2. С-5-7,
ЦгхамграуА. Нацыянальны рух 1выпрацоукаасноузнешняйпалиъпа Беларуау 1914-1921 гг.//
Беларус1ка=А1Ъаги1:пещса. Кн.6. 4.1. С.75.

²Вольная Беларусь. 1917.4 кастр.,

³Гоман. 1917. 6 крас.

⁴ Мтас Р. Лггва 1 Беларусь: перыпетьп дзяржаунасщ у пачатку XX ст. С.254-255; Смал*^
чукА.Ф. Паміж краёвасцю нацыянальнай ідэяй: ПольскГрухнабеларусшх і літоўскіх землях
С.238-239.

Усё гэта пабуджала беларускі актыў зоны акупацыі да пераасэнсавання праекта аднаўлення адзінай літоўска-беларускай дзяржавы. Летам 1917 г. заявіла аб сабе заканспіраваная трупа на чале з В.Ластоўскім - "Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі". Яна выказалася за ўтварэнне на акупа-ванай тэрыторыі (поруч з літоўскай) асобнай беларускай адміністрацыйнай адзінкі. Сваім палітычным ідэалам "Сувязь незалежнасці і непадзельнасці Беларусі" абвясціла уз'яднанне падзеленай ваенным фронтам Беларусі ў адзіны суцэльны беларускі арганізм. "Толькі незалежная Беларусь, - гаварылася ў яе лістоўцы, - можа забяспечыць усе нашы патрэбы"¹.

У студзені 1918 г. беларуская грамадскасць зоны акупацьі склікала ў Вільні Беларускую канферэнцыю, на якой быў утвораны орган беларускага прадстаўніцтва краю - Віленская Беларуская рада. Не адмаўляючыся цал-кам ад ідэі беларуска-літоўскай дзяржавы, канферэнцыя выказалася за ўтварэнне ў яе складзе дзвюх аўтаномных частак - беларускай і літоўскай, з уз'яднаннем усіх беларускіх і усіх літоўскіх зямель па абодва бакі фронту². Рашэнні канферэнцьй сталі крокам на шляху абвяшчэння незалежнасці Беларусі ў межах рассялення беларускага этнасу.

Тагам чынам, з канца 1915 г. да пачатку 1918 г. заходняя частка Беларусі перажывала складаныя, супярэчлівыя і неадназначныя па Гістарычнаму значэнню працэсы. Германскія акупацыйныя ўлады бязлітасна эксплуата-валі эканамічны патэнцыял краю, няшчадна выкарыстоўвалі яго прырод-ныя, гаспадарчыя, працоўныя рэсурсы. Насельніцтва зведала ўсе жахт ваен-на-акупацыйнага рэжыму. Разам з тым, кіруючыся уласнымі геапалітыч-нымі разлікамі, немцы адкрылі пэўныя магчымасці для беларускай культурна-асветнай працы. У легальных і заканспіраваных беларускіх асярод-ках актыўна пульсавала нацыянальная палітычная думка, якая паступова набліжалася да ідэалу незалежнай беларускай дзяржавы.