Сөз мәдениеті, тіл мәдениеті

Адамдардың бір-бірімен қарым-қатынас құралдарының ішіндегі өмірде кең қолданылатыны және аса маңыздысы – тіл. Сондықтан адамдар арасындағы қатынас мәдениеті туралы айта отырып, сөз мәдениетіне соқпай кету мүмкін емес.

Сөз мәдениеті, біріншіден, ауызекі тіл мәдениеті және жазба тіл мәдениеті болып екіге бөлінеді.

Ауызекі сөйлеу тілінің де жазба тілінің де бастау негізі – белгілі бір ұлттың дәстүрімен сабақтасқан жалпы халықтың тілі. Ауызекі сөйлесу кезінде жеке адамдар өзінің мінез – құлқын көрсетеді. Сондықтан да сөйлеу, сөйлесе білу өнер, мәдениеттіліктің белгісі. Тілдік норманың жүйесін толық сақтайтын жазба тіл. Соның ішінде жазба әдеби тіл. Жазба әдеби тіл – жазу арқылы бнлгілі жүйеге түскен жазу дәстүрі мен әр түрлі жазба әдебиетінің негізінде қалыптасқан, тұрақты нормалары, стильдік – жанрлық тармақтары бар тілдің түрі.

Екіншіден, сөз мәдениеті сөзді дұрыс қолдану (сөз дұрыстығы) және сөзді бедерлі жұмсау (сөз шеберлігі) деген екі сатыдан тұрады.

Сөз дұрыстығы қәзіргі әдеби тілдің жұртшылық таныған, үлгі түтқан нормасын ұстану дегенді білдірсе, сөз шеберлігі тек нормаға тән дұрыстықты ғана білдірмейді, сонымен қатар алуан түрлі тілдік амал-тәсілдерінің ішінен мағына, стильдік жағынан аса дәл, ұтымды түрін талғау дегенге негізделеді. Бұл жерде сөзге дұрыс не бұрыс деген баға берілмейді. Сөз “дәлірек”, “айқынырақ” деп бағаланады.

Тіл анық болмас, ой анық емес деген сөз. Тіл – ойдың айнасы. Тілдегі сауатсыздық – адамның жалпы сауатсыздығының, мәдениеті төмендігінің көрінісі, рухани байлығының әлсіздігі.

1. Адам өмірінде әр түрлі жағдайлар: қуаныштар, қорқыныштар, қайғылы жайттар болып жатады. Міне, осындай сәттерде де адамның өзін-өзі ұстауы, өзгелермен тіл қатысуы көп рөл атқарады. Әсіресе, сөзді құдірет таныған қазақ үшін мейлі қандай жағдайда болмасын оны орнымен қолданудың өзіндік жүйелері қалыптасқан. Тіліміздегі эвфемизмдер мен табу сөздер осындай халықтық дәстүрлеріміздің айғағы. Қайғы түгілі қуаныштың өзін бірден айтпай, әуелі тыңдаушыны психологиялық тұрғыда дайындап алып хабар жеткізудің астарында қандай ізгі қатынас жатыр!? Жақсы хабарды " Сүйінші!" деген сөзден бастау, бір жағынан, жүрек жарды жақсылықтың бағасын асырса, екінші жағынан, айтушының қоса қуанып тұрғанын да жеткізетіні кәміл. Сөздің адамдар арасын жақындастыратын қуат-күші осы бір-ақ ауыз сөздің бойына түгел сыйып тұрғандай.

Қуаныш көбейсін, қуаныш құтты болсын, ұзағынан сүйіндірсін, тілегіңіз қабыл болсын, т.б. сөздердің қай-қайсысы да жақсылық үстінде айтылады.

2.Тілімізде өтінішті білдіруге де керекті сөз орамдары мол кездеседі. Мысалы, мүмкін болса, айтыңызшы, айтып (көрсетіп) жібересіз бе, көмегіңіз қажет болып тұр, айтуыңызды өтінемін, рұқсат етсеңіз, көмектесуіңізді сұраймын, сізге қиындық келтірмес пе екен, қол жалғаңызшы, өтінішімді қабылдасаңыз, т.б. адамның сыпайылығына дәлел болады. Бірақ өтінішті тым жылаңқы дауыспен, мүлде аянышты бет құбылысымен білдіру тыңдаушыны тіксіндіруі де мүмкін. Сондықтан оның қайсысын айтқанда да салмақты, табиғи үнмен жеткізген жөн.

3.Біреуге келісім бергенде я рұқсат еткенде қолданылатын сөз орамдарының қатарына сіздерге рұқсат, алыңыз, келісіп отырмын, ақылдаса келе келсім беруді жөн деп шештік, сіздердің айтқандарыңыз болсын, келіспеске амал қалмағандай, қуана құптаймын, т.б. кірсе, керісінше, келісім берілмегенінің өзін де әдеппен мынадай сөздер арқылы жеткізуге болады: менің қолымнан келмей отыр, сіздің өтінішіңіз орынсыз сияқты, мені қинамасаңыз, мені дұрыс түсінуіңізді өтінемін, дәл қазір мүмкіндік аз, буынсыз жерге пышақ ұрмайық, ғафу етіңіз, ренжімеңіз, т.б.