Правапіс суфіксаў дзеясловаў

Суфікс -іва- (-ыва-) пішацца, калі аснова канчаецца збегам зычных, апошні з якіх л, н, р: абумоўліваць, ачэрніваць, пратрываць.

Калі дзеясловы першай асобы адзіночнага ліку заканчваюцца на -ую (-юю), то ў неазначальнай форме і ў прошлым часе пішацца суфікс -ава- (-ява-): працую – працаваць, малюю – маляваць.

Калі дзеяслоў у другой асобе адзіночнага ліку загаднага ладу заканчваецца на мяккі знак, то гэты мяккі знак захоўваецца і ў множным ліку: кінь – кіньце, злазь – злазьце.

Спражэнне дзеясловаў

Спражэнне – гэта змяненне дзеясловаў па асобах і ліках у цяперашнім (будучым простым) часе абвеснага ладу.

Адзіночны лік

Асоба	1 спражэнне	Канчаткі	2 спражэнне	Канчаткі
1-я Я 2-я Ты 3-я Ён (яна, яно)	Чытаю, пішу, вязу, бяру Чытаеш, пішаш, вязеш, бярэш Чытае, піша, вязе, бярэ	-у (-ю) -еш (-эш, -аш) -е (-а, -э)	Мару, салю, прашу Марыш, соліш, просіш Марыць, соліць, просіць	-у (-ю) -іш(-ыш) -іць(-ыць)

Множны лік

Асоба	1 спражэнне	Канчаткі	2 спражэнне	Канчаткі
1-я Мы 2-я Вы 3-я Яны	Чытаем, пішам, вязем, бяром Чытаеце,пішаце,везяце, бераце Чытаюць, пішуць, вязуць, бяруць	-ем (-ём, ом, -ам) -еце (-яце,-аце) -уць(-юць)	Марым, солім, просім Марыце,соліце, просіце Мараць,соляць, просяць	-ім(-ым) -іце(-ыце) -аць(-яць)

Спражэнне дзеясловаў можна вызначаць па неазначальнай форме.

Да 2-га спражэння належаць:

- дзеясловы на –іць (-ыць), акрамя аднаскладовых (ліць, шыць, жыць) і ўтвораных ад іх (паліць, зашыць, нажыць);

- дзеясловы гнаць, залежаць, стаць, спаць, гнаць, баяцца

Усе астатнія дзеясловы належаць да 1-га спражэння.

Адрозніваць дзеясловы І і ІІ спражэнняў можна і па канчатках 3-й асобы множнага ліку. Дзеясловы І спражэння маюць канчаткі –уць (-юць): бяруць, мыюць; а дзеясловы ІІ спражэння –аць, (-яць): ляцяць, мочаць.

Адрозненне паміж дзеясловамі І і ІІ спражэння выяўляецца ў 3-й асобе адзіночнага ліку. Дзеясловы ІІ спражэння маюць у канчатку –ць: косіць, поіць; дзеясловы І спражэння не маюць у канчатку –ць: піша, нясе.

Дзеясловы бегчы, есці, даць – рознаспрагальныя.

У дзеясловах з націскным канчаткам у 2-ой асобе множнага ліку націск падае на апошні склад: вязеш – везяце, бярэш – бераце, жывеш – жывяце.

 

ПРАВАПІС ДЗЕЕПРЫМЕТНІКАЎ.

Дзеепрыметнік – форма дзеяслова, якая абазначае прымету прадмета паводле дзеяння і адказвае на пытанні які? якая? якое?: пабеленая сцяна, запрацаваныя грошы, страчаны час.

У беларускай мове адсутнічаюць зваротныя дзеепрыметнікі. Пры перакладах найбольш прымальнымі з’яўляюцца дзеепрыметнікі з суфіксамі –л-, - н-, -ен-, -ан-, -т-: абляцелае лісце, сабраны натоўп.

У дзеепрыметніках нельга выкарыстоўваць суфіксы –уч-, -юч-, -ач-, -яч-: чытаючы, косячы.

У такіх выпадках лепш выкарыстоўваць дзеясловы, дзеепрыслоўі, прыметнікі, даданыя сказы. Чалавек, які чытае.

ПРАВАПІС ПРЫСЛОЎЯЎ.

Прыслоўі могуць пісацца разам, праз дэфіс і асобна. Разам пішуцца:

а) прыслоўі, утвораныя ад прыметнікаў пры дапамозе прыназоўнікаў: справа, збольшага, зрэдку;

б) прыслоўі, утвораныя ад лічэбнікаў пры дапамозе прыназоўнікаў у, на: удвух, удзвюх, натрае;

в) прыслоўі, утвораныя ад іншых прыслоўяў пры дапамозе прыназоўнікаў: насупраць, паслязаўтра, замала;

г) прыслоўі, утвораныя ад займеннікаў: нізашто, потым, навошта;

д) прыслоўі, утвораныя ад склонавых форм назоўнікаў пры дапамозе

прыназоўнікаў: уначы, дахаты, наверх;

е) складаныя прыслоўі, якія маюць у сваім складзе займеннік што: штодзень, штогод, штохвілінна;

ж) прыслоўі таксама, гэтаксама.

Пішуцца праз дэфіс:

прыслоўі з прыстаўкай па- і суфіксам -аму, -яму, -ому, -ему, -цку, -ску, -ы (-і): па-добраму, па-хатняму, па-юнацку, па-дзявочы;

прыслоўі з прыстаўкай па-, утвораныя ад парадкавых лічэбнікаў: па-першае, па-другое, па-трэцяе;

складаныя прыслоўі: ледзь-ледзь, дзе-нідзе, раз-пораз;

прыслоўі, утвораныя пры дапамозе прыстаўкі абы-, суфікса -небудзь: абы-як, абы-дзе, як-небудзь, куды-небудзь.

Пішуцца асобна:

а) спалучэнні назоўнікаў з прыназоўнікамі з, без, на, да, за, з-пад, у і інш.: на хаду, без канца, да ўпаду;

б) спалучэнні не, ні з прыназоўнікавымі формамі назоўнікаў: не ў час, не ў ахвоту, ні за грош.

ПРАВАПІС ЧАСЦІЦ НЕ ( НЯ), НІ.

Не (ня) як прыстаўка пішацца разам:

а) калі слова не ўжываецца без не: ненавідзець, недахоп, нядзеля;

б) калі надае слову супрацьлеглае значэнне, а само слова можна замяніць сінонімам без не: цікавы – нецікавы (сумны), прыяцель – непрыяцель (вораг), дарагі – недарагі (танны);

в) з поўнымі дзеепрыметнікамі, калі яны не маюць паясняльных (залежных) слоў: ненапісаны раман, незапрацаваныя грошы, неадпрасаваная кашуля;

г) з прыметнікамі, дзеепрыметнікамі, прыслоўямі пры наяўнасці слоў вельмі, амаль, зусім, выключна, часткова, надзвычай: выключна непрыгожы, амаль незламаны, зусім нецікавы;

д) у дзеяслоўнай прыстаўцы неда-, якая мае значэнне непаўнаты дзеяння: недакасіць, недамаляваць, недавучыць;

е) з займеннікамі і прыслоўямі: нехта, неяк, некуды.

Часціца не пішацца асобна:

а) з дзеясловамі, дзеепрыслоўямі, кароткімі дзеепрыметнікамі: не напісалі, кветка не сарвана, не адправіўшы ліст;

б) з поўнымі дзеепрыметнікамі, калі пры іх ёсць залежнае слова ці супрацьпастаўленне: не памытая мной падлога, яшчэ не прывезеная шафа; не знойдзеная, а набытая канапа;

в) з назоўнікамі, прыметнікамі, прыслоўямі, калі ёсць супрацьпастаўленне: не рана, а позна; не прыяцель, а вораг;

г) са словамі не варта, не шкада, не супраць, не трэба.

Часціца ні пішацца заўсёды са словамі асобна. Прыстаўка ні пішацца разам у адмоўных займенніках і прыслоўях: ніякі, нікуды, нішто.

ПРАКТЫЧНЫЯ ЗАДАННІ