Тіл және әдебиет» білім саласы. Еліміздің білім беру жүйесі тілді оқытуды дүниежүзілік стандарттық үлгілерге жақындастыруды және оларды

Азақ тілі

Еліміздің білім беру жүйесі тілді оқытуды дүниежүзілік стандарттық үлгілерге жақындастыруды және оларды жүзеге асырудың тиімді жолдарын іздестіруді міндеттейді. Осыған сәйкес 10-11-сыныптардағы қазақ тілі пәні тілдің танымдық, коммуникативтік, кумулятивтік, экспрессивтік, т.б. қызметтерін қатар әрі өзара бірлікте меңгертуді көздейді. Білім мазмұнындағы оқу материалдары жүйелілік, коммуникативтік, белсенділік, практикалық бағыттылық, тіл қызметтерін біртұтастықта меңгерту, теория мен практиканы өзара байланысты меңгерту, қоғамдық қажеттікті ескеру, интеграция т.б. ұстанымдарды басшылыққа ала іріктелген.

Жалпы орта білім беретін мектептерде қазақ тілін оқытудың мақсаттары мен міндеттері қоғамдық-гуманитарлық және жаратылыстану-математикалық бағыттардың ерекшеліктеріне сәйкес айқындалған.

Қоғамдық-гуманитарлық бағытта пәнді оқытудың басты мақсаты:ұлттық және әлемдік құндылықтарды салыстыра түйін жасай алатын, Қазақстан Республикасы халықтары мен әлемдік қоғамдастықтың мәдениетін игерген, қоғамда қолдануын талап етілетін тілдердің коммуникативтік құзыреттіліктерін игерген Тұлғаның даралануы мен әлеуметтенуіне мүмкіндік жасайтын тілдің лексика-фразеологиялық, грамматика-стилистикалық, мәдени-этикалық және шешендік нормаларын меңгерту, жоғары деңгейде күрделендірілген түрлі жанрдағы мәтінді салыстыру, талдау, ойқорыту әрекеттерін жетілдіру, мәтін түрлеріне сай тілдік бірліктерді қолдана алу біліктілігін арттыру.

Пәнді оқытудың міндеттері:

- қазақ тілінің байырғы тіл екендігін тіл дамуындағы кезеңдерді оқыту арқылы меңгерту;

- қазақ тілінің байлығын мәдени мұралар тілін талдату арқылы игерту;

- сөз байлығы ұғымына енетін лексика-фразеологиялық, морфологиялық, синтаксистік жүйелерді меңгерту;

- жазудың тарихын оқыту арқылы қазақ халқының ежелгі мәдениетін таныту;

- қоғам дамуындағы тілдің қызметін негіздеу;

- тілдің табиғи қасиеттері мен функционалды қасиеттерін ажырата білгізу;

- тілдік құзіреттілікті қалыптастыратын тәсілдерді меңгерту;

- сөз сапасына әсер ететін тілдік шарттарды меңгерту;

- заттар мен құбылыстарды бейнелеп айту тәсілдерін игерту;

- стиль түрлеріне сай тілдік бірліктерді таңдап қолдануға төселдіру;

- сөйлесім әрекетіне қажетті заңдылықтар мен талаптарды меңгерту;

- сөйлеу өнерінің талаптарына сай тілді жұмсау біліктілігін дамыту;

- ұлттық этикет нормаларына сай тіл мәдениетін жетілдіру.

- сөз мәдениеті мен шешендіктің бірлігін, сабақтастығын таныту;

- шешендік өнердің тұлға қалыптастырудағы және тұлғаны әлеуметтендірудегі рөлін пайымдату;

- шешендік өнердің адамның мінез-құлқын тәрбиелеудегі күшін таныту;

- пікірталас мәдениетіне төселдіру;

- мәтін құраудың және диалогқа түсудің амал-тәсілдерін меңгерту.

Жаратылыстану-математикалық бағытта пәнді оқытудың мақсаты:

адамзат қоғамының өркендеуі үшін ғылыми жетістіктерді пайдалана алатын, ғылым негіздерін жүйелі меңгерген; ғылыми ақпараттарды талдай, өңдей, жинақтай және қолдана білетін; зерттеу және шығармашылық әдістерді игерген, жоғары деңгейдегі қарым-қатынастық қабілеттілігі дамыған Тұлғаны қалыптастыруға мүмкіндік жасайтын тілдің ақпараттық-танымдық, қатысымдық, кумулятивтік қызметтерін мәтін арқылы меңгерту, ғылым негіздері мен жаңа технологияларды мақсатқа сай қолдану әдістерін игерту, тілдік бірліктерді сөйлеу әрекетінде нормаларға сай қолдануға төселдіру.

Пәнді оқытудың міндеттері:

- тілдің функционалдық қасиеттерін меңгерту;

- тілдің танымдық қызметін әртүрлі жанрдағы мәтінде таныту;

- тілдің қатысымдық қызметін тілдік жағдаяттарда қолдануды меңгерту;

- тілдің мұра сақтап жеткізуші кумулятивтік қызметін мәтін арқылы негіздеу;

- танымдық мәтіндер арқылы ғылым негіздерін меңгерту;

- ақпараттарды талдай, өңдей, жинақтай білуге төселдіру;

- зерттеу және шығармашылық әдістерді тиімді қолдану біліктілігін қалыптастыру;

- сөйлеудің ауызша және жазбаша түрлерінде тілдік бірліктерді мақсатқа сай қолдана білуге жеткізу;

- сөз мәдениеті мен шешендік өнердің талаптарын меңгерту;

- көпшілік алдында сөйленетін сөздің құрылымын үйрету;

- шешендіктің дамуына қойылатын алғы шарттарды өмірден алынған фактілер бойынша негіздеу;

- қазіргі шешендіктің түрлерін меңгерту;

- тілдің мәдени-этикалық нормаларын меңгерту;

- ұлттық құндылықтар мен әлемдік адамзаттық құндылықтарды салыстыра пайымдату;

- әлеуметтік ортаның ерекшеліктерін шешендікпен дұрыс бағалауға төселдіру;

- қоғамға жат құбылыстарға, идеологиялық, діни ағымдарға және заңды бұзушылық әрекетке қарсы көзқарасын шешендікпен негіздеудің және жұртты сендірудің тәсілдерін меңгерту.

Тіл – адамдардың қарым-қатынас жасап, пікір алысуын, олардың өзара түсінісуін қамтамасыз етуімен қатар, ғасырлар бойы жинақталған асыл қазынаның ұрпақтан-ұрпаққа мұра етіп жеткізіліп отыруына септігін тигізетін құрал.

Білім мазмұнында ұсынылған сөз мәдениетін меңгертудегі басты міндеттердің бірі оқушының бойында ұлттық ділді қалыптастыру болып саналады. Өйткені сөз сөйлеуді өнер тұтқан халқымыздың барлық ой-түйіндері оның шынайы халықтық болмысымен тікелей байланысты. Сөз мәдениеті оқушының өзіндік көзқарасының қалыптасуына, сол көзқарасы мен жеке ой-тұжырымдарын барлық уақытта мәдениетті жеткізе алуына, өмір жағдаяттарында өзіндік пайымдауларын шеберлікпен айта алуына негізделеді. Сөз мәдениетіне қойылатын талаптар оқушының терең мазмұнды, жүйелі, дәйекті, мәнді сөйлей алу қабілетін ашу міндеттерімен, ал көпшілік алдында сөйлеуге қойылатын талаптар оқушының терең мазмұнды, жүйелі, дәйекті сөйлей алу қабілетін ашу міндеттерімен ұштасады.

Қоғамдық-гуманитарлық бағытта сөз мәдениеті және шешендік тілдің жоғарыда айтылған қызметтерін тереңдеп оқытуға бағытталған. Мұнда адамдардың өзара түсінісуі белгілі бір жағдаяттарда, нақтылы тіл бірліктерінің қызмет етуі нәтижесінде толыққанды ақпараттар жүйесі арқылы жүзеге асатынын, адамның тіл байлығы және жан дүниесі, мінез-құлқы сөйлеу барысында, тілдік қарым-қатынас үстінде көрінетіндігі зерделенеді. Сан ғасырлық даму жолынан өтсе де, жалпытүркілік табиғатын сақтап келе жатқан қазақ тілінің сөз байлығы, бейнелі де көркем сөз саптаулары, ұлттық нақышы мен бояу-бедерлері шешендік сөздің табиғатында сақталғандығын ұлттық шешендік өнердің тарихына қатысты материалдарды зерттеп-зерделеу арқылы түйіндейді. Түркі халықтарының ұлттық-мәдени болмысын, тарихи-әлеуметтік сипатын мәдени мұралардың мазмұны мен тілдік ерекшеліктерін талдау үстінде меңгереді. Бұл бағыттағы мектептерде оқушылар тілдің құрылымдық жүйесін, сөз мағынасын, жұмсалу ерекшеліктерін, мәтін ішіндегі сан түрлі қызметін, сөз тіркесу заңдылықтары мен сөйлем түрлерін тереңдеп оқып, ғылыми ізденістерге барады, тілдің табиғатын ғылыми тілде түсіндіреді.

Жаратылыстану-математикалық бағытта оқушылар сөз мәдениеті мен шешендік өнердің талаптарын білуге ұмтылады. Сөз мәдениетінің нормалары өзіндік мені қалыптасып келе жатқан жастың тілдің қатысымдық қызметін орнымен пайдалануға, кәсіби бағдарын айқындауға көмектеседі.

Оқушының жинақтаған сөздік қорынан қажеттісін айырып алу және таңдаған кәсібіне қатысты терминдердің мағынасын ажырату сөз мәдениеті саласына енетін ұғым-түсініктерді жетік білгенде ғана мүмкін болады.

Халқымыздың өмірінде сөз, сөйлеу өнері ең басты шешуші рөл атқарған. Халықтың тарихы да, қоғам және өмір туралы айтқан ұлылардың даналық сөзі де осы шешендік сөз арқылы жетіп отырған. Шешендік өнер – қоғамның мінез-құлқын өзгертетін ұлы күш. Шешен сөйлеу, әсіресе, қазіргі зайырлы қоғамда керек. Шешен сөйлеу – қажетті жағдайда өз мүддеңді қорғау үшін де немесе өз ұсынысыңды көпшілікке дәлелдеп, олардың қолдауына ие болу үшін де қажет өнер. Шешенге тек білім ғана емес, айқын ой, дұрыс мағына керек. Олай болса, шешен сөйлеу әрекеті кез келген мамандық иесіне қажет. Айтулы шешендер қолданған тәсілдер алдымен мәселені анықтап алып, сосын дәлелдерді зерттеп дайындау, оны дәлелдеу және қорытынды шығару қазіргі білім беру ісінде көзделіп отырған талаптардың бірі. Шешендік өнерді басқа сөйлеу түрлерінен айыратын белгілер - қызықты мәліметтер келтіру, сөздің көркемдігін арттыру, тыңдаушылардың құштарлығын ояту, тауып айту сияқты қасиеттерді меңгерту қазақ тілі пәнінде орындалатын мәселелер. Пәнді оқу барысында оқушы сөз құрастыруға жаттығу, шешендік тәжірибеден үйрену, шешен әдебін тәрбиелеу, тыңдаушылардың мінез-құлқы мен мүддесін түсіну, сөз мағынасы мен сөзді құрау формаларын, ойды жеткізудің тәсілдерін игере алады. Бұл орайда білім берудің нәтижесі ретінде оқушының сөз мәдениеті деңгейін көтере отырып, жеке тұлғалық мәдениетін қалыптастыру көзделеді.

Оқу үдерісінде жүзеге асырылатын пәнаралық байланыс оқушының дүниетанымын молайтып, қазақ тілін басқа ғылым негіздерімен ұштастыра меңгеруіне мүмкіндік жасайды.

Оқушылардың тілдік біліктілігін одан әрі жетілдіре түсу және сөйлеу мәдениетінің ерекшеліктеріне сай сөйлесім дағдыларын жетілдіру, пікірталас әдебін меңгерту мақсатында арнайы курстар ұйымдастырылады. Мысалы, 10-сыныпта: «Сөз байлығы»; «Тілдік норма және стиль», «Этнолингвистикалық атаулар сыры», «Сөз мәдениетінің негіздері»; 11-сыныпта: «Ұлттық шешендіктанудың алғашқы бастаулары», «Шешендік сөз – шеберлік өрнегі», «Журналистика және баспасөз негіздері», «Пікірталас мәдениеті» сияқты үлгі-тақырыптарды алуға болады.

Қазақ тілі пәні бойынша әрбір тоқсанда алынатын бақылау жұмысының (тест, эссе, диктант, т.б.) саны сол сыныптағы апталық сағат санымен сәйкес келуі керек.

Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандартында ұсынылған типтік оқу жоспарына сәйкес оқу жүктемесінің көлемі: қоғамдық-гуманитарлық бағыттың 10-11-сыныптарында аптасына
2 сағаттан оқытылып, оқу жылында әр сыныпта 68 сағатты құрайды. Ал жаратылыстану-математикалық бағыттың 10-11-сыныптарында аптасына
1 сағаттан оқытылып, оқу жылында әр сыныпта 34 сағатты құрайды.

 

Азақ әдебиеті

Әр пән өмiр мен болмыс сырын өзiне тән ерекшелiгімен танытуымен құнды. Орта мектепте оқытылатын пәндер жүйесiнде әдебиеттiң алатын орны ерекше. Себебi, әдебиет өмiрге деген көзқарасты, эстетикалық талғамды қалыптастыруға үлкен үлес қосады. Оқушылардың тiл және көркем сөз туралы дүниетанымын кеңейту, дүниенің ақиқат болмысын таныту және олардың функционалдық сауаттылығы мен прагматикалық қабiлеттерiн жетiлдiру «Қазақ әдебиетi» пәнiн оқытудағы басты ұстанымдардың бірі болып табылады.

Әдебиет – сөз өнерi, халықтың сана-сезiмiн, көркемдiк ойлау қабiлетiн байытатын рухани дүние, халықтың айшықты сөзбен кестелеп, асыл ойлармен зерлеген баға жетпес бай қазынасы, тарихы. Әдебиетте адамның iлгерiге ұмтылған, жақсы өмiрдi аңсаған асыл арманы, ұшқыр қиялы, осы жолдағы күрес-тартысы, әрқилы оқиғалар, халқымыздың ерлiгi мен елдiгi, өмiрi суреттеледi.

Әдебиетті мектепте оқытудың мәні өскелең ұрпаққа дүние сырын ұқтыру ғана емес, ол адам баласын биік адамгершілікке, отаншылдық қасиетке, сұлулыққа, құштарлыққа баулып, өнер туындысынан эстетикалық ләззат ала білуге үйрету. Қазақ әдебиетінің бай мұраларымен жүйелі танысу, қазақ қаламгерлерінің шығармаларын оқу елдің тарихын, халықтың ұлттық дүниетанымын танып-білуге жол ашады.

10-11-сыныптарға арналған «Қазақ әдебиеті» пәнінің бағдарламасы әдебиеттану ғылымы ұстанымдары негізінде түзіліп, педагогикалық, әдіснамалық тұрғыдан жетілдіріле отырып, оқытудың жаңа талаптарына сай мазмұндық, құрылымдық және әдістемелік жағынан жаңартылып отыр.

Бұл бағдарламада ақын-жазушылар шығармашылығы хронологиялық сипатта ұсынылды. Бағдарламаның бұрынғы бағдарламалардан ерекшелігі білім мазмұнында әр сынып сайын қайталанып берілген қаламгерлердің шығармашылықтары орнына басқа ақын-жазушылардың шығармашылықтары енгізілді. Сонымен қатар өзіндік ізденіс және пәнаралық байланыс арқылы пәнді оқытуда мүмкіндігіне қарай электронды оқытуға сай тақырыптық жүйеде телесабақтар ұсынылды.

Қоғамдық-гуманитарлық бағыттағы мектептер бағдарламада көрсетілген әдеби білім мазмұнын толық оқиды, ал жаратылыстану-математика бағытындағы мектептер бағдарламаның мазмұндық құрылымын толық сақтайды, бірақ оның тақырыптарының ішкі мәнін терең ашуды мақсат етпейді.

10-11-сыныптарда ХІХ-ХХ ғасырдағы көрнекті ақын-жазушылардың шығармашылығын, сондай-ақ тәуелсіздік жылдарындағы қазақ әдебиетінің кейбір үлгілерін оқыту көзделеді. Тәуелсіздік кезеңіндегі шығармалар осы кезеңнің тарихи-әлеуметтік мазмұнының көрінісі ғана емес, халықтың әдеби қазынасы қызметін де қатар атқаратын туындылар ретінде қарастырылады.

Пәнді оқыту мақсаты: қазақ халқының сан ғасырлық тарихын, дәстүрін, өнерін, әдебиеті мен мәдениетін ұлттық құндылық ретінде бағалап, құрметтей білетін, көркем шығармада бейнеленетін қоғамдық-әлеуметтік құбылысты көркемдік тұрғыда қабылдауға қажетті білім, білік, дағдыларын меңгерген, әдебиетті өмірмен байланыстыра қабылдай алатын, қазіргі білім беру жүйесіндегі талаптарға сәйкес өзіндік белсенділік көрсете алатын, азаматтық көзқарасы айқын, адамгершілік, елжандылық қасиеттерді бойына жинақтаған интеллектуалдық әлеуеті жоғары дара тұлға тәрбиелеу.

Пәнді оқыту міндеттері:

- әдебиеттің ұлттық ерекшелігін, көркем шығармалардағы әдет-ғұрып, салт-дәстүрдің бейнеленуін, көркем туындының идеялық мазмұнын ұғындыру;

- оқушыларға әдебиеттің өнердің бір түрі екендігін танытып, әдеби білім мазмұнын жүйелі меңгеруді ұйымдастыру;

- көркем шығарма арқылы оқушылардың санасына көркем сөз құдiретiн, эстетикалық, танымдық тәрбиенi сiңiру;

- оқушылардың көркем шығарма оқу әрекеттерін, образбен ойлау қабілеттерін өзіндік ізденіс шығармаларымен жетілдіріп, олардың сөз өнерін рухани құндылық ретінде қабылдауына мүмкіндік туғызу;

- ойын еркін, шешен жеткізе алу, әдеби-теориялық білімін жазба жұмыстарда сауатты қолдана алу біліктілігін қалыптастыру.

Жалпы алғанда, «Қазақ әдебиеті» пәнінің жалпы орта білім беруге арналған оқу бағдарламасы пәннің мақсаты, мазмұны, оқытудың жалпы ұстанымдары туралы, сонымен қатар, осы пәннің оқушыларды тәрбиелеу мен дамытудағы рөлі туралы ақпараттық-әдістемелік қызмет көрсетеді.

Пән бойынша сағат саны:

қоғамдық-гуманитарлық бағыт:

10-сыныптааптасына 2 сағаттан, барлығы – 68 сағат;

11-сыныпта аптасына 3 сағаттан, барлығы – 102 сағат.

жаратылыстану-математикалық бағыт:

10-сыныптааптасына 2 сағаттан, барлығы – 68 сағат;

11-сыныпта аптасына 2 сағаттан, барлығы – 68 сағат.

Пәнді оқытуды тереңдету, оқушылардың қызығушылықтарын ескеру мақсатында факультатив сабақтарын ұйымдастыруға болады. Пәнді оқытудың вариативті бөлігі қосымша оқу бағдарламасы арқылы жүзеге асады.