Комплексті тыңайтқыштарды жіктеу

Комплексті тыңайтқыштарға құрамында екі немесе одан көп негізгі қоректік элементтері бар минералдық тыңайтқыштар жатады. Оларды қоректік элемент санына қарай екі жақты (азотты-фосфорлы, азотты-калийлі, фосфорлы-калийлі) және үшжақты (азотты - фосфорлы -калий) деп бөледі. Өндіру тәсіліне байланысты күрделі, күрделі-аралас, аралас, ал агрегаттық күйі жағынан сұйық, қатты болып бөлінеді.

Негізгі (алғашқы) компоненттерді (бөліктерді) өзара химиялық жолмен әрекеттестіру арқылы алынған тыңайтқыштарды күрделі тыңайтқыштар дейді. Олардың ерекшелігі әрбір молекуласында бірнеше элемент болады, әрі біріңғай химиялық формуладан тұрады.

Күрделі-аралас тыңайтқыштарды бірегей технологиялық процесс жағдайында аммиак, азот, фосфор, күкірт қышқылдарын, фосфорит немесе апатитті, калий тұздарын және тағы басқа химиялық заттарды өзара араластыру арқылы өндіреді.

Аралас тыңайтқыштар жай минералдық тыңайтқыштарды механикалық жолмен бір-бірімен араластыру арқылы алынады.

Комплексті тыңайтқыштар өздерінің көптеген артықшылықтарымен ерекшеленеді:

1. Біржақты тыңайтқыштарға қарағанда олардың құрамында қоректік заттардың мөлшері анағұрлым жоғары.

2. Қоректік заттардың арақатынасы өсімдікке қажетті дәрежеде болуы комплексті тыңайтқыштардың тиімділігін арттырады.

3. Комплексті тыңайтқыштар құрамындағы қоректік элементтердің барлығы өсімдікке сіңімді түрде болады.

4. Комплексті тыңайтқыштарды топыраққа енгізуде топырақ айтарлықтай деңгейде тығыздалмайды. Өйткені құрамында жалғыз қоректік элементі болатын тыңайтқыштарды егістікке 2-3 рет, ал комплексті тыңайтқышты бір рет қана енгізеді.

5. Комплексті тыңайтқыштарды тасымалдауда, сақтауда топыраққа енгізуде жұмсалатын қаржы біршама аз болады.

6. Комплексті тыңайтқыштар құрамында өсімдік қоректенуіне зиянды әсер ететін бөгде қоспалардың кездеспеуі, олардың өнім сапасын жоғарлатуына ықпал етеді.

Комплексті тыңайтқыштарды негізгі ауыл шаруашылығы дақылдарына аймақтар бойынша зерттеу нәтижесінде, олардың әсерінің географиялық заңдылықтары анықталады. Жекелеген табиғи аймақтар бойынша комплексті тыңайтқыштардың 5-10 түрі жиі қолданылады. Олардың ішінде қоректік заттарының арақатынасы теңестірілген (1:1:1) түрлері жетекші рөл атқарады. Бұған нитрофоска, нитроаммофоска, карбоаммофоска жатады. Бұл тыңайтқыштар азот, фосфор, калий элементтерінің тиімділігі жоғары қара топырақты емес аймақтарда кеңінен қолданылады. Құм, құмайт топырақты жерлерге қоректік заттардың арақатынасы 1:1:1 болатын тыңайтқыштарды, дәнді дақылдарға, картопқа, қант қызылшасына, біржылдық шөпке көктемде тұқымды себер алдында, ал саз, саздақ топырақтарда күзде сүдігер жыртар алдында қолданады.

Комплексті тыңайтқыштар құрамында азотқа қарағанда, фосфордың немесе фосфор мен калийдің (1:1,5:1 және 1:1,5:1,5) үлесі басымырақ болса, оларды фосфор мен калийдің жылжымалы түрлері аз топырақтарға күздік, жаздық астық дақылдарына, картопқа, көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптерге қолданады. Ал механикалық құрамы жеңіл калий аздау топарыққа егілетін тамыр жемістілерге, қант қызылшасына, сүрлемдік жүгеріге калийі басымырақ (1:1:1,5) тыңайтқыштарды пайдаланады. Алмаспалы калийі жоғары және калийді шамалы мөлшерде пайдаланатын дақылдарға қоректік элементтердің арақатынасы 1:1:0,5 тыңайтқыштарын береді.

Сол сияқты 1:4:0 типтес комплексті тыңайтқыштарды астық дақылдарының тұқымымен бірге және оңтүстік аудандарда күзде сүдігер жыртар алдында қолданады. Сондай-ақ оларды ылғалы жеткілікті және алмаспалы калиймен жақсы қамтамасыз етілген егістік жерлерге де қолдануға болады. Өсімдікке сіңімді азот мөлшері жоғары топырақтарға егілетін дақылдарға, әсіресе, астықты дақылдарға, 0:1:1 типтес тыңайтқышты пайдалану керек. Сонымен бірге фосфорлы-калийлі комплексті тыңайтқыштарды күздік дақылдар егілетін пар танабына және біржылдық немесе көпжылдық бұршақ тұқымдас шөптер егілетін алқаптарға сіңіреді.