Орталық жүйке жүйесінің рефлекстерді үйлестіруі

Ф КГМА 1-8-21/02

МУ «Организация методической работы в соответствии с ГОСО 2006 года» от 04.07.2007 г

 

Арағанды мемлекеттік медицина академиясы

Физиология кафедрасы

 

Д Ә Р І С

Тақырып: «ОЖЖ ұйымдастыру қызметтерінің негізгі принциптері»

 

«Физиология-1» пәні

051301 «Жалпы медицина» мамандығы

2 курс

Уақыты 1 сағат

 

 

Қарағанды 2008 ж.

Кафедра мәжілісінде талқыланып және бекітілген

 

Хаттама _____________ 2008 ж.

 

Кафедра меңгерушісі ______________ Ф.А. Миндубаева

 

 

· Дәрістің тақырыбы: «ОЖЖ ұйымдастыру қызметтерінің негізгі принциптері»

 

· Дәрістің мақсаты: ОЖЖ ұйымдастыру қызметтерінің негізгі принциптерін талқылау.

 

· Дәрістің жоспары:

1. Жүйке орталығындағы қозудың конвергенциясы.

2. «Жалпы соңғы жолдың» принципі.

3. Басымдылық принципі.

4. Қозудың дивергенциясы мен иррадиациясы.

5. Жеңілдету (із салу) мен окклюзия.

6. Посттетанустық потенциация.

7. Реттілік индукция құбылысы.

8. Рециптроктық (біркелкі) иннервация принципі.

Орталық жүйке жүйесінің рефлекстерді үйлестіруі

Орталық жүнке жүйесінің ең көрнекті және маңызды кызметі-нің бірі рефлекстерді келістіру, үйлестіру, координациялау/ Мыса-лы, оң аяқты бүгетін еттердің орталыгы қозып тонусы көтерілсе, дәл сол сәтте бүгілгеи аяқты жазатын еттердің орталығы тежеледі және жүлыннын, екінші жартысындағы аталған орталықтарда қа-рама-қарсы процестер туады, яғни бүгу орталыры тежеледі, ал жа-зу орталығы қозады. Сондықтан оң аяқ бүгілгенде сол аяқ жазы-лады. Осының арқасында адам жүре алады. Адам бір сәтте тамақ-ты шайнап және жұта алмайды, өйткені шайиау мен жүту орта-лықтары бір мезгілде қозбайды. Біреуі қозранда, екіншісі тежеле-ді. Сондай-ақ дем алу орталыры қозса, дем шырару орталыры те-желеді. Осының арқасында тыныстың екі кезеңі өмір бойы бірін-бірі алмастырып отырады. Юрталық жүйке жүйесі де қозу мен те-желу процестерінің тууы мен сөнуін, орталықтардың қарым-қаты-насын үздіксіз жөнге келтіріп үйлестіріп отырадьр' Рефлекстерді келістіріп үйлестіруде орталық жүйке жүйесіндегі субординация құбылысы меи қозуды өткізу ерекшеліктері әсірес^, жинақы қозу, конвергенция мен окклюзияның маңызы өте зор. Бүлармен қатар орталық жүйке жүйесіндегі кездесетін бес түрлі құбылыстар (прин-циптер) рефлекстерді координациялау негізін қүрады: қозу мен тежелудің жайылуы (иррадиациясы), бір жерге жиналуы (концен-трациясы), процестердің индукциясы мен рециптроктық тежелу, домиматтык қозу, керісінше байлаиыс, соңғы жалпы жол.у

Орталықтары қозу сол жерде қалмай қызметі байланысты бас-ка орталықтарра жайыла бастайды. Қозудын, жайылуын қозу ирра-диациясы дейді» Қозу мен қатар оның айналасындары орталықтар-да тежелу туып, қозу процесін жан-жарынан қоршап, оны кері қа-рай алрашқыда пайда болран жеріне жияды (концентрациялайды), Қозу сияқты тежелу де орталыкта жайылады, одаи соң жиналады. Жүйке процестерінің бұл қасиеті ми сыңарлары қыртысымда да кездесетімін И. П. Павлов әдейі қойылған тәжірибеде дәлелдеген. Қозу мен тежелудің иррадиациясы мен концентрациясы тітіркен-діргіштің күшіне байланысты. Торлы құрылым жүйке процестері-ІІің жайылуы мен жиналуын реттейтін орталык болып саналады.

Жүйке орталырында пайда болган бір процесс екінші қарама-карсы процестің тууына себепкер болады. Бүл индукция кұбылы-сы. Жүйке жүйесінде қозу тежелуді, тежелу қозуды тудырады. Мә-селен, жұлынның, бір сегментінің жартысында бүгу орталыры қо-зады. Мұнымен бірге екінші жартысындары жазу орталығы қо-зып, бүгу орталыры тежеледі. Келесіде осы орталықтары процестер бірін-бірі алмастырады. ОСЫРЗН орай индукция бір мезгілді және бірін-бірі алмастыратын кезекті болып екі түрге бөлінеді.

Индукция себебінен пайда болған тежелуді Ч. Шеррингтон ре-ципроктық (ілеспе.п) тежелу деп атаран^Реципроктық тежелудің аркасында бір сәтте орталықта қарама-карсы қозралтатын қимыл рефлекстері тумайды. Бұл құбылыс рефлекстердің бір-бірімен үйлесуін қамтамасыз етеді. Осыған орай дем алған сәтте дем шыға-рылмайды, ауыздағы ас шайналып тұрғанда жұтылмайды, бүгілген аяқ дәл сол арада жазылмайды т. т.

Көггке дейін реципроктық тежелудің пайда болу механизмі бел-гісіз еді. Д. Ж. Экклс жұлын орталықтарында кездесетін бір мез-гілді индукцияның Реншоу клеткалары тәрізді аралық тежелу клет-калардың қатысымен туатынын аныктады. Мысалы, бүгу орталы-гына арналған серпініс сол орталықты қоздырумен қатар қызметі қарама-қарсы орталыкты аэалык тежеуші нейрондарды да сол сәтте қоздыру аркылы тежейтінін көрсетті.

'Доминаттық қозу (лат.— сіотіпапз — үстемдік, устем). Белгілі бір жағдайда уақытша бір орталық үстемдік ететін билеуші орта-лық бола алады. Үстем қозу орталығы басқа орталықтардың кыз-метін токтата алады. Бүл орталыктың ерекше қасиеттері бар:

1. Өте қозғыш келеді. Қозу табалдырығынан төмен күштерге жауап береді.

2. Басқа орталықтарга бағытталран серпіністерді өзіне тартып өзіндегі қозуды кушейтеді де басқа орталықтардың қызметін те-жейді.

3. Қозу созыңқы (инертті) болады.

4. Қозудың күші, жиілігі тітіркендіргіштің күші мен жиілігінен көп артық. Сәл тітіркендіргішке күшті жауап береді.

5. Қозу тез жинақталады. Бұл орталық керексіз рефлекстерді тоқтатып тастайды. Оргаиизмге өте қажетті рефлекстерді тудыра-ды. Сөйтіп, оның организмді дегеніне, алдына қойылған мақсаты-иа жеткізуде маңызы зор. Әдетте үстем қозу ұзаққа созылмайды, тіршілікке қажет қызметі орындалған соң оныц үстемдігі жогала-ды, билігі тоқтайды. Өте тұрақты үстем қозу сау адамда кездес-пейтін ой пікірлердің пайда болуына әкеліп соғуы мүмкін.

Керісінше байланыс немесе қайталанған (афферентация) реф-лекстің нәтижесі туралы орталыққа баратын ақпараттар жолы. Рефлекс тоқтаған соң оның нәтижесі көптеген рецепторларды тітір-кепдіреді. Ол рецепторлардан хабар ми қыртысы орталықтарын-дағы акцепторға жеткізіледі. Акцепторда рефлекс нәтижесініц бағ-дарламаға сәйкес не сәйкес еместігі анықталады. Егер рефлекстік әрекет көяілдегідей болса, рефлекс тоқталады. Әйтпесе рефлекс мақсатқа жеткенше бірнеше рет қайталанылады. Қерісінше бай-ланыс организмде кездесетін процестерді, әрекеттерді өздігінен реттеуді қамтамасыз етеді.

Соңғы жалпы жол құбылысы конвергенцияға негізделген. Ор-талык. жүйке жүйесінде конвергенция құбылысы кеңінен кездесе-тіні белгілі. Жұлында сезгіш нейрондардың саны мотонейрондарға карағанда 5 есе көп. Демек, олар аз санды мотонейрондарға серпі-ІІістер жеткізеді. Жұлын мотонейронына көптеген сезгіш және ара-лық нейрондардан, бас миының әр бөлімдерінен серпіністер жина-лады. Сондықтан жұлын мотонейроны турлі рефлекстерге қаты-сады ягни мотонейрон көптеген рефлекстердің соңгы жалпы жолы болып саналады. Жан-жактан жиналран серпіністер мотонейронға таласады. Мұндай жағдайда дәл сол сәтте тіршілік үшін маңызды және күшті серпіністер жеңеді, олар мотонейронға ие болады. «Та-лас» нәтижесіне мотопенронның функциялық жагдайы (қозу қасие-ті, қажуы) осер етеді. Сонымен бүл күбылыс та рефлекстердің ке-лісімді болуын камтамасыз етеді.

 

 

· Иллюстрациялық материал:

Слайд-карталар:

1. Рефлекторлық доға.

2. Нейрон және оның құрамдас бөліктері.

3. Конвергенция-дивергенция.

4. Жалпы соңғы жол.

5. Жинақталу.

6. Иррадиация.

 

Кестелер:

1. Синапс.

2. Нейронның болуы мүмкін жағдайлары.

3. Шартты рефлекс.

4. Функционалдық жүйе.

 

· Әдебиеттер:

1. Адам физиологиясы – Сатпаева Х.К., Нілдібаева Ж.Б., Өтепбергенов А.А. – А.: «Білім», 2005 ж.

2. Төлеуханов С.Т. Қалыпты физиология (биологиялық жүйелердің мезгілдік құралымдар бөлімі): Оқу құралы. – А.: Қазақ университеті, 2006. – 140 б.

3. Дюйсембин Ғ.Д., Алиакбарова З.М. Жасқа сай физиология және мектеп гигиенасы: Оқулық - А.: «Білім», 200. – 400 б.

4. Нұрмұхамбетұлы Е. Орысша-қазақша медициналық (физиологиялық) сөздік / ҚазММУ – А.: «Эверо», 2007. – 904 б.

5. Керимбеков Е.Б. Физиология атауларының орысша-қазақша түсіндірме сөздігі. – А.: Қазақстан, 1992. – 280 б.

6. Қалыпты физиологияның лабораториялық жұмыстары. – Шымкент: Б.И., 1993. – 254 б.

 

· Бақылау сұрақтар (кері байланыс):

1. «Соңғы жалпы жол» принципін кім ашты?

2. Доминанттық (басымдылық) ошақтың қандай қасиеттері бар?

3. Дивергенция деген не?

4. Жеңілдету мен окклюзияға мысал келтіріңіз.

5. Индукцияның түрлері.

6. Рециптроктық иннервация принципі қайда қолданылады?