Дәріс. Кәсіптік шеберліктің құрамдас бөлігі педагогикалық қарым-қатынас

Еліміз егемендігін алғаннан бері бұрыннан қалыптасқан білім беру жүйесі терең өзгерістерге ұшырауда. Педагогикалық үрдістің сапалы болуына көңіл бөлініп отыр. Солардың бірі – педагогикалық үрдістегі мұғалім мен оқушының қарым-қатынасы.

Қарым-қатынас – мұғалім, тәрбиеші, тренер, студия жетекшілерінің бөлінбейтін элементі, негізі. Сабақ, үйірмелердегі, спорт залдарындағы, шеберханалардағы сабақтар, мейрамдар, саяхат, емтихандар, ата-аналар жиналысы, педагогикалық кеңестер – мұның бәрі қарым-қатынас, оқушылармен, әріптестерімен, әкімшілктермен, ата-аналармен қарым-қатынас.

Негізгі көңіл аударатын мәселе – педагог пен тәрбиеленуші арасындағы кәсіби қарым-қатынас.

Педагогикалық қатынасқа ерекше көңіл бөлген В.А.Кан-Калик, А.В.Мудрик, А.А.Леонтьев, А.Б.Ынтықбаева және т.б. ғылыми еңбектері бар.

Ұстаз өзінің қызметінде қарым-қатынастың барлық міндеттерін атқаруы тиіс, ол мағлұмат беруше де, оқушыны немесе сынып оқушыларын танып білуші де және ұжымдық қатынас пен өзара қатынастарды ұйымдастырушы да болады.

Педагогикалық қарым-қатынас – қарым-қатынастың ерекше түрі, «кәсіби категориясы» болып табылады. Ол әрқашан оқытушы, дамытушы және тәрбиелеуші қызмет атқарады. Педагогикалық іс-әрекет – динамикалық іс-әрекет: тәрбиеленушілердің жасына қарай әрі педагогтың, әрі балалардың қарым-қатынас көзқарасы, позициясы өзгеріп отырады.

Педагогикалық қарым-қатынас – біріккен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын, білімгерлер арасындағы байланыстың дамуын орнататын көп жоспарлы үрдіс. Педагогикалық қарым-қатынас-қарым-қатынастың ерекше түрі, «кәсіби категориясы»болып табылады. Ол әрқашан білім беруші, дамытушы және тәрбиелеуші қызмет атқарады. Педагогикалық іс-әрекет-динамикалық іс-әрекет: тәрбиеленушілердің жасына қарай әрі педагогтың, әрі тұлғаның қарым-қатынас көзқарасы, позициясы өзгеріп отырады.

Қарым-қатынастың дәстүрлі өзара байланысқан үш функциясын бөліп көрсетуге болады:

1) коммуникативті (ақпарат алмасу);

2) перцептивті (адамдардың бір-бірін тануы, қабылдауы);

3) интерактивті (біріккен іс-әрекетті ұйымдастыру, реттеу).

Қарым-қатынасты тану, түсіну және бағалау - екі жақты процесс. Педагог өз тәрбиеленушілерін таниды, ал, олар педагогты іштей тануға тырысады.

Қарым-қатынас іс-әрекетті ұйымдастыруда да маңызы зор. Ӛйткені, оқушыларға жұмыстың дайын түрі мен әдісін ұсынғаннан гөрі оларды шығармашылық ізденіс арқылы педагогтар мен тәрбиеленушілердің біріккен маңызды әрекеті.

Қарым-қатынас іс-әрекетті ұйымдастыруда маңызы зор. Педагогикалық іс-әрекеттің тиімділігі қарым-қатынас стилі және тәрбиеленушілерге жетекшілік ету стиліне байланысты болады. Стиль-әдістер мен тәсілдердің жиынтығы, ол адамдардың өзін-өзі ұстау мәнеріне тән. Педагогикалық қарым-қатынас пен педагогтың жетекшілік стилінің ерекшеліктері, бір жағынан, педагогтың даралығына, құзыреттілігіне, коммуникативті мәдениеттілігіне, тәрбиеленушілерге эмоциональды-адамгершілік қарым-қатысына, кәсіби іс-әрекетіне шығармашылықпен қарауына байланысты болса, екінші жағынан, тәрбиеленушілердің жас ерекшеліктеріне, жынысына, тәрбиелілігі мен білімділігіне, оқу ұжымының ерекшеліктеріне байланысты.

Педагогикалық іс-әрекеттің тиімділігі қарым-қатынас стилі және тәрбиеленушілерге жетекшілік ету стиліне байланысты болады.

Педагогтың қарым-қатынас стилдері:

1. Педагогтың жоғары кәсібилігі негізіндегі қарым-қатынас.

2. Достық негіздегі қарым-қатынас.

3. Ара қашықтық қарым-қатынас (общение – дистанция).

4. Қорқыту қарым-қатынасы, гумандық емес, қатал тәртіп, қорқыту, сөзін жүргізу, сөзсіз бағынуды талап етеді. Бұл – біріккен педагогикалық іс-әрекет бола алмайды.

5. Қылжақтау (заигрывание) қарым-қатынасы.

6. Тан-тамашалық (превосходство) қарым-қатынасы.

Педагогикалық қарым-қатынас деңгейлері:

Сабақ үстіндегі және сабақтан тыс оқу іс-әрекетінің формаларын пайдаланатын оқытушының қызметін талдай отырып, қарым-қатынастың әр түрлі деңгейлерін бөліп алуға болады:

 жоғары - өзара түсінісу, өзара қарым-қатынас жасау, сенім артуда жылылықпен сипатталады;

 орта.

 төмен – түсінбеушілік, бір-біріне жат болу, суық қарау, өзара көмектің болмауымен сипатталады.

Педагогикалық қарым-қатынас стилі педагогикалық жетекші стилден келіп шығады. Педагогикалық жетекші стиль педагог пен тәрбиеленушінің көзқарасынан, тұлға мен ұжымның өзара әрекеттесу тәсілдерінен, тура және кері байланыстан, бағалаудан, қарым-қатынас түрлерінен көрінеді.

Жетекші стилдер мынадай: