Естің негізгі процестерінің ерекшеліктеріне анықтама беріңіз.

Ес— адамның бұрын көрген, естіген, білген нәрселері мен бейнелерін ойында ұзақ уақыт сақтап, қажет кезінде қайта жаңғырту қабілеті, жүйке жүйесінің негізгі қызметтерінің бірі. Адамның есте сақтау қабілеті үнемі дамып, жетіліп отырады. Ертедегі грек философы Аристотель әр түрлі нәрселер мен бейнелердің есте әсерлену (яғни сақталу) сипаттарын үш топқа бөледі:

 а) әсерленген нысанның белгілі бір кеңістік пен уақытқа ұштаса қабылдануы;

ә) әсерленген нысанның басқа бір нысанға өзара ұқсастығы;

б) олардың бір-бірінен айырмашылығы мен қарама-қарсылығы.

Ес процесстері

1. Есте қалдыру. Есте қалдыру - мәліметті белсенді қайта өңдеу, жүйелеу, жалпылау және оны теру процесстері. Есте қалдыру түрлері төменде көрсетілген:

1) Қысқа мерзімді есте қалдыру;

Бұл жағдайда есте қалған бейне сезімдік деңгейдегі толық көріністей болмай, оқиғаның қандай да бір шығын баламасына сәйкес келеді. Мысалы, сізге қаратылған ақпарат оны құрайтын дыбыстар жүйесінде қабылданбай, біртұтас сөздер қалпында еске алынады.Әдетте, ұсынылған материалдың ең мәнді деген 3-4 бірлігі н/е кейінгі элементтері ғана қабылданады. Саналы, ерік күшін қосумен сол қабылданған сөздік материалды бірнеше рет қайталай отырып, оны есте біршама ұзақ мерзімге сақтауға болады. Ал сезімдік естегі нақты бейне қайталанбайды, ол секундке жетпей, жойылады да, ұзарта сақтауға келмейді.

2) Ұзақ мерзімді есте қалдыру;

Баршаға белгілідей, осы мезетте болған оқиға мен атам заманда жүз берген тарихи жағдайларды есте сақтаудың арасында айтарлықтай өзгешелік бар. Осыдан ұзақ мерзімді ес – жадта сақтау жүйесінің маңызды да әрі күрделі түрі.Ұзақ мерзімді естің басқаларынан айырмашылығы уақыты да, қамту көлемі де шексіз.Бірнеше минуттан артық сақталғанның бәрі ұзақ мерзімді еске кіреді

3) Оперативті есте қалдыру;

4) Ырықты есте қалдыру. Жаттау - ырықты есте қалдырудағы ең негізгі тәсілдердің бірі болып табылады. Жаттаудың белсенді болуы уақытқа байланысты;

5) Ырықсыз есте қалдыру;

6) Логикалық есте қалдыру;

7) Механикалық есте қалдыру - заттар мен құбылыстардың мазмұны есте сақталмай, олардың ерекшеліктері мен формалары есте сақталады.Есте қалдырудың табысты болуы адамның жадында сақтауға қажетті болған материалының мағынасын толық түсіне білуіне тәуелді.

Логикалық есте қалдыруда қабылдаған нәрселердің мазмұны есте сақталады. Логикалық есте сақтаудың тәсілдері:

1) Есте сақтауға тиісті материалдың жоспарын құрастыру.

2) Салыстыру.

Заттар, құбылыстар мен оқиғалар арасындағы бір біріне ұқсастық пен ерекшелікті тани білу.

3) Материалды топтастыру және жіктеу.

4) Есте қалдыру мен қайта жаңғыртуды алмастырып отыру.

5) Бейнелі байланыстарға сүйену.

6) Есте қалдыруда өзін-өзі бақылау.

7) Мағыналы байланысты орнату.

Материал бөлшектері арасындағы көзден таза, ішкі логикалық байланыстарына негізделеді, яғни мұндай естің астарында екінші сигнал жүйенің жалпыланған байланыстары жатады.

2. Қайта жаңғырту. Қайта жаңғырту – бұрын қабылдаған заттармен құбылыстарды өзімізге керек болған кезде есімізге түсіруді айтамыз.

Мұндағы негізгі процесс – елес. Елес – бұл бұрынғы қабылдауларды қайта өңдеу. Қайта жаңғыртудың бір көрінісі – тану. Тану – бұрын қабылдаған нәрсеге, құбылысқа қайта кездескенде ғана болатын процесс. Тану 2-ге бөлінеді: 1) Толық. 2) Толықсыз.

Қайта жаңғыртудың танудан ерекшелігі: ол танудан іске асады немесе тіпті тікелей танусыз-ақ одан тыс жүзеге келуі мүмкін.Сондықтан қайта жаңғырту танудан гөрі күрделірек келеді.

Қайта жаңғыртудың біртүрі – еске түсіру. Еске түсіру – белгілі қиындықтарды жеңумен байланысты ерік күшін жұмсауды талап ететін санасы қайта жаңғыртуды айтады. Қайта жаңғырту 2-ге бөлінеді:

Ырықты. Ырықсыз.

Ниеттелмеген мнемикалық әрекет, яғни мақсатты болмаған, арнайы тәсілдерді қолданбай-ақ жадта қалдыру. Бұл болған әсерден ми қабығындағы кейбір қозу іздерінің санада бекіп қалуы. Ми қабығындағы әрқандай процесс соңында бекімі әр деңгейде болған із қалдырады.

3. Есте сақтау. Есте сақтау – бұл алынған нәрселерді есте ұстауға бағытталған есте ұстаудың алғы шарты болатын процесс. Ол 2-ге бөлінеді: 1)Ырықты. 2)Ырықсыз.

4. Ұмыту. Ұмыту – бұрын қабылдаған нәрселерді керек кезінде еске түсіре алмау және қайта жаңғырта алмау процессі. Ұмытудың себептері: 1) Жағымсыз индукцияның әсері. 2) Проактивтік тежелу. 3) Ременисцения – кешіктіріліп еске түсіру. 4) Шектен тыс тежелу.

Ұмыту процесі еске түсіре алмау н/е тану мен қайталап айтып берудегі қателесуде көрінеді. Ұмытудың физиологиялық негізі – уақытша жүйке байланыстарын жандандыруға кедергі етуші ми қабығындағы тежелу әрекеттері.Көбінесе бұл жағдай материалды еске сақтап тұруға ниеттелген қайталаулардың уақытылы болмауынан туындайтын, ойда қалдырғанды бірте бірте сөндіріп барушы тежелу процесіне байланысты.