Экологиялық білім мен экологиялық сауаттылықтың адамзаттық тұрақты дамуын қамтамасыз етудегі рөлі

 Экологиялық ақпараттарды халық арасына тарату экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мақсатында жүргізіледі. Ол үшін бұл жұмысқа жергілікті, облыстық және аудандық ақпарат таратушыларды жұмылдырған дұрыс.

Халыққа ақпарат тарату жүйесіне мемлекеттік мекемелер нақты экологиялық проблемалар туралы мақалалар беріп тұруы тиіс. Ол үшін интернетте арнайы экологиялық сайттар ашу қажет және сол сайтқа арнайы хабарларды, ғылыми статьяларды, монографияларды шығарып, экологиялық газеттер мен журналдар шығаруы қажет. Мемлекеттік мекемелер барлық адамдардың экологиялық проблемалар туралы мәліметтермен құлақдар етуі, олардың қоршаған ортаны қорғауға шешімдер қабылдауына мүмкіндіктер беруі тиіс.

Елімізде қалыптасқан экологиялық жағдайларға байланысты кейбір мәселелерді ойластырған жөн болар еді.

Бірінші ойлайтын жәй – азаматтарды заңды сыйлауға, оның талаптарын орындауға тәрбиелеу. Мемлекеттік басқару орындары қабылдаған қаулы-қаралар, ережелер, нұсқаулар, әсіресе қоршаған ортаны қорғау және пайдалану жөніндегі талаптар орындалмай, бұзылып жатады. Заңды сыйлау жөнінде мемлекеттік орындар өздері де кейбір кездері үлгі көрсетпейді. Министрліктер, кәсіпорын басшылары өндірістік қажет немесе жоспар орындау керек сылтаулар айтып үкімет басшыларынан заңды бұзуға, оның кейбір талаптарын орындамауға рұқсат алып, табиғатты қорғау мүлдем ұмыт болып жатады. Рұқсат алмай-ақ заң бұзушылар да аз емес. Бірақ оларды заң талаптарына сәйкес жауапқа тартып, келтірген орнын толтыртып жатқан басшы аз кездеспейді.

Әрине басшылардың, жеке азаматтардың заң талаптарын орындамауы заңның беделін түсіріп, мерейін үстем қылмайтыны анық. Керісінше, оны бұзу, орындамау дәстүрге айналып, бір бұзылған заң қайталап бұзыла беретін болды.

Көптеген қорықтарда балық пен жануарлар қорғау шаруашылықтарында бастықтар мен сақшылар қосылып, табиғат байлығын тонап жатқаны туралы. ХV тарауда айтылды. Қазақстан Қылмыс кодексінде қызмет бабындағы міндетерін орындамағаны немесе орындауға салақ қарағаны үшін жауапқа тарту көзделген. Өкінішке орай, заң бұзған басшы немесе міндетін орындамаған сақшы жауапқа тартылғанын өте аз кездестіреміз.

Заң алдында барлық азаматтар бірдей жауапты болу – демократияялық қоғамның белгісі. Ал заң тек жәй халық үшін алынып бастықтар онымен санаспайтын болса, ондай қоғамда заң сыйлы болмайды.

Екінші ойланатын жәй – табиғат қорғауға қаржыны пайдакүнемдік ниетпен жұмсамайды. Сөз жоқ қоршаған ортаны сақтау үшін көп қаржы, адам күшімен материал жұмсау керек. Пайдакүнемдік тұрғыдан қарағанда шығын көп, пайда аз болып көрінуі де мүмкін. Ал егер мәселені кеңірек алып, әлеуметтік жағында ойласақ, өмір сүруге қолайлы орта жасап, жақсы еңбек етіп, қызықты демалу, денсаулық сақтау пайда емес пе? Таза ауа, мөлдір су, нулы орман – байлық емес пе? Осындай пайда мен байлық үшін тиын жұмсамай, тегін пайдалану әділеттікке жата ма?

Үшінші ойланатын жәй – бұзылған табиғатты түзеткеннен гөрі оның бұзылуына жол бермеу, алдын-ала пайдалы. Жарамсыз құбылыстар мен өзгерістердің алдын-алу әдісі халық шаруашылығының барлық салаларында (технология, жобалау, құрылыс салу т.б.) кеңінен қолданылып, қорғау шаралары күн ілгері жүргізілулері қажет. Ол үшін жаңа жобалар, өндірістер, технологиялық жүйелер, цехтар мен телімдер арнаулы экологиялық сараптан өтіп, қоршаған ортаға зиянсыз екендігін анықтағаннан кейін ғана салынуы немесе іске қосылуы міндетті түрде сақталатын болуы керек.

Жаңа құрылысты жобалау немесе салу кезінде түзетулер енгізіп, қосымша қондырғылар мен жабдықтар орнату құрылыс бітіп, кәсіпорын іске кіріскеннен кейін болатын шығыннан анағұрлым аз болатынын ұмытпау керек.

Соғыс жылдары онан кейін салынған кәсіпорындарда су тазалайтын, ауаға кететін зиянды қалдықтар ұстайтын қондырғылар жоқ. Соғыс жылдары оны ойлауға мұрша болмады. Сол кәсіпорындар әлі жұмыс істеп, табиғатқа зиянын тигізіп келеді. Сондықтан жаңа кәсіпорындар салуға әуестенбей, ескілерді жөндеп, жаңа технологияға көшіп, зиянды қалдықтарды тазалайтын қондырғылар қою мен айналысқан жөн.

Өндіріс мәдениетін көтеру, қызметкерлердің мамандығы мен білімін арттыру арқылы кәсіпорынның қоршаған ортаға зиянының төрттен бір бөлегін кемітуге болады.

Төртінші ойланатын жәй - күн ілгері дәстүрлі табиғат байлықтарын алмастыратын заттар іздестіру. Мысалы, бізде тас көмір қорлары мұнай мен газдан көп. Егер мұнай мен газды отын ретінде пайдалана берсек, олар тез таусылады. Сондықтан отын орнына көмір мен қатар жер асты жылуын, күн сәулесі энергиясын, желдің қуатын пайдалануға көшіп, мұнай мен газды химиялық шикізат ретінде жұмсау керек.

Мәшинелер жасауға қажетті болатты, шойынды, қаңылтырды пластмассамен алмастыру олардың бағасын арзандатуға, салмағын азайтуға көмектеседі.

Техникалық қажеттерге қой жүні орнына химиялық талшықтар пайдалану 3 есе арзанға түседі. Ағаш ұнтақтарынан үй жиһаздарын шығарып ағаш ресурстарын үнемдеуге болады.

Қоры аз табиғат байлықтарын таусылмайтын энергия және зат түрлерімен ауыстыру қоршаған ортаға түсетін салмақты жеңілдетіп, табиғатты бір қалыпта сақтауға жасаған қамқорлық болып табылады.

Бесінші ойлайтын жәй – ғылыми техникалық жаңалықтарға сын көзімен қарап, экологиялық дұрыс баға беру.

Ғылыми-техникалық жаңалықтар туралы сөз болғанда олардың пайдалы жақтарын көбірек айтып, көлеңке жақтарын елемеуге, азайтып көрсетуге тырысушылық бар.

Жаңа техника шығарғанда оның қуаты мен жүріс жылдамдығына, жанар-жағар май жұмсау мөлшеріне ғана қызықпай, экологиялық талаптарға да сай болуын ойлау керек. Өкінішке орай, біздегі ғылым сала бойынша құрылса, техниканы жобалау мен шығару да салалық негізінде ұйымдастырылған.

Алтыншы ойланатын жәй – экологиялық жүйеден алуға болатын табиғат байлықтарының түрлері мен мөлшерін анықтау.

Әрбір экологиялық жүйенің адамдардың іс-әрекеті зардабына төзімділігіне, табиғат байлықтарының қорын ескере отырып, олардан алуға болатын табиғат байлықтарының мөлшерін білу өте қажет. Бұл мөлшер ортаға зиянсыз болып, оның азып-тозуына жол бермейтін болуы керек.

Ол үшін табиғатты ұтымды пайдаланудың ғылыми теориялық негізін жасап, оның көрсеткіштерін көпшілік ұсыну дұрыс.

Біздің ойымызша осындай көрсеткіштер қатарына мыналарды жатқызуға болар еді:

- қоршаған ортадан табиғат байлықтарын алу мөлшері;

- қоршаған ортаның ластану шегі;

- қоршаған ортаның техника мен технологияның жиналу шегі;

Ғылыми мекемелер, жеке ғалымдар әрбір экологиялық жүйе, облыс, қала мен аудан ерекшеліктерін, қоршаған ортаның адамдардың іс-әрекетіне төзімділігін ескере отырып, қоршаған ортадан алуға болатын ресурстар мөлшерін, ортаның ластану шегін, қандай және қанша техника мен технология болу.

Бақылау сұрақтары:

1. Әлеуметтік-экологиялық дағдарыс дегенді қалай түсінесіз?

2. Соғыстардың қоршаған ортаға тигізетін зардаптары.

3.Табиғатты қорғау және тұрақты даму қоршаған ортаны қорғаудың принциптері мен әдістері.

4. Генетикалық әралуандылықты қорғау жолдары.

5. Тұрақты дамуға көшудің міндетті шарттарының бірі қандай?

 

Әдебиеттер:

1.Асқарова Ұ. Б. Экология және қоршаған ортаны қорғау. Алматы – 2005 4-15 бет

2. Фурсов В.И., Амиргалиев М.Г., Краткий курс экологии. Алматы- 1996.

3.Саданов А.К., Аскарова У.Б., и др. Практикум по экологии. Алматы,1999.

Тақырып