Дәріс 11.Коммуникациядағы транзакциялар

Мақсаты: дәріс материалдары мен ақпараттар негізінде студенттердің тқлғалық дамуындағы қарым-қатынастың маңызды рөлін, қарым-қатынас базалық психологиялық категорияның теориялық-әдіснамалық және праткикалық негіздерін қалыптастыру

Дәрісте қаралатын сұрақтар:

1.Берн трансактілі анализ концепциясы.

2.Трансакциялар қарым-қатынас бірлігі ретінде.

3.Конфликтілі транзаккциялар.

Американдық психологияда З.Фрейд, Э.Фроммның идеяларына жақын келетін трансактілі талдау бағыты пайда болды, тұлғаның мүмкін деген даму жолдары суреттеледі.1955 жылы американдық психотерапевт Э.Берн (1902-1970), әрбір адам үш түрлі эго күйді бастан кешіреді, яғни бір кездері бала болған, ата-анасы болды және қоршаған болмысты адекватты бағалауға қабілетті болады деген қарапайым жағдайға негізделген құрылымдық талдау жасады [239]. Э.Берннің концепциясында трансакциялар қарым-қатынас бірлігі ретінде қарастырылады.

Әрбір адамның ішкі әлемінде бірнеше “адамдар” болады, олар адамның мінез-құлқын дәл сол қажетті кезде басқарады.

Э.Берннің концепциясы қарым-қатынастағы мәселе бойынша адам- дарға психологиялық көмек көрсету қажет екеніне жауап береді. Э.Берн адамның мінез-құлық құрылымын құрайтын үш бөлікті көрсетеді:

1)“Ата-ана-Мен”;

2)“Ересек-Мен”;

3) “Бала-Мен”. 

1.“Ата-ана- Мен” күйі мінез-құлық ережелері мен нормалардан тұрады және соның арқасында адам өмірлік дағдылы жағдайларда бағдарланады, мінез-құлықтың пайдалы, тексерілген стереотиптерін “жібе- реді”, сананы қарапайым, күнделікті міндеттердің жүктемесінен босатады.

“Ата-ана” эго күйі өз ата-анасынан, басқа да беделді тұлғалардан, сыртқы дерек көздерден меңгерген мінез-құлықтың әлеуметтік ішкі бағдарлары және әлеуметтік жүгінудің дерек көздері. Бұл, пайдалы уақыт ережелерімен тексерілген жиынтықтар, нанымдар мен сенімдердің қоймасы.

Сонымен қатар “Ата-ана- Мен” уақыт тапшы болып жатқан жағдай- да табыстылықты қамтамасыз етеді, соның негізінде мінез-құлықтың әртүрлі нұсқалары сұрыпталады.

“Ата-ана” күйі (А) екіге бөлінеді:

1).“Меннің қамқор күйі”- жұбатады, түзетеді, көмектеседі (“Қорық- па”);

2).“Меннің сыншыл күйі”- сынайды, қорқытады, бұйырады, бағыттайды, талап етеді (“Сен үнемі кешігесің”).

 2.“Ересек-Мен”күйі- ақпараттар жинайды және береді, ықтималды- лықты бағалайды, шешім қабылдайды, мәселені шешудің конструктивті жолдарын іздейді. Логикалы талдайды, салмақтап әбден кесіп пішеді, эмоцияға берілмейді.

“Ересек” шыншыл, рационалды мінез-құлықтың дерек көздері, бұл күй жаспен байланысты емес. Өз істеріне жауапкершілікпен қарайды, ұйымдасқан, адаптивті, ақылды әрекет етеді, әрекеттердің сәттілігі мен сәтсіздік ықтималдылықтарын салқын қанды, қызбай бағалайды.

3.“Бала-Мен” (Б) күйі сезімдердің өмірлік принциптеріне сүйенеді (мінез-құлыққа балалық шақтың сезімдері әсер етеді). Қарсыласқыш, импульсивті, шыдамсыз, түсініксіз мінез-құлық. “Балалық-Мен” өзіне тән функцияны орындайды: творчествоға “жауап” береді, асқынып кеткен жағдайларды “жібітеді”, өмірге қажетті жағымды, кейде “өткір” әсерленулер алады. Сондай-ақ “Балалық-Мен”, адамда өмірлік мәселені өзбетінше шешуге күші жеткіліксіз екендігін сезбеген жағдайда қатты көрінеді.

“Бала” эго күйі- адамдағы эмоциялық бастау, балаға тән барлық импульстерге ие: сенгіш, нәзіктік, өнер тапқыштық, сонымен бірге қырсық, өкпелегіш, әлемге балалық қатынас (творчестволық әуестену, аңқаулық), архаистік балалық мінез-құлық (бір беткей, жеңіл мінезді).

“Балалық-Мен”- эго күйі үшке бөлінеді:

1)“табиғи (спонтанды) -Бала” -қуану, қайғыру, ауытқу сияқты тосын (спонтанды) шешімдер, табиғи, импульсивті, эгоцентрикалық мінез-құлық-(“Өте тамаша”);

2)”қарсыласатын-Бала” -қарсыласады, шатақ шығаратын мінез-құлық,- (“Мен мұны істемеймін”);

3)”бейімделгіш-Бала -көнгіш мінез-құлық, қорқақтау, әлсіз, нормаларға бейімделген- (“Мен міндетті түрде көмектесуші едім, бірақ артынан жағымсыз жағдай туып кетуі мүмкін ғой”).

 “Сыншыл Ата-ана”- “Ата-ана” позициясы тұрғысынан әкенің, әпкенің, педагогтың, бастықтың рөлін;

“Ересек” позициясы тұрғысынан көршінің, кездейсоқ жол серіктің, өз бағасын білетін адамның рөлін;

“Бала” позициясында жас маманның, көпшіліктің сүйіктісі-әртістің рөлін“ойнайды”.

Әрбір адамның тұлғасында барлық үш күй кездеседі. Алайда оның біреуі үнемі үстемдік етеді, басқаларын “басып” тастайды, сол үшін ішкі шиеленісу туындап, қарым-қатынас позициясы бұзылады.

Адам осы күйлердің шеңберінде ойлайды, әрекет етеді, сезінеді. Осы позициялардың біреуін үнемі қатал өзінде ұстап отыру көптеген кемшіліктерді береді. Мәселен кімде “Ата-ана” күйі үстем болса, ол үнемі кеңес бере беруге тырысады, әртүрлі бұйрықтармен жанындағыларды мезі етіп жібереді. Адамда “Ересек күйі басым болса, оның шамадан тыс ұстамдылығы, объективтілігі оны суық, салқын етіп жібереді. Бала күйі басым болса эмоциялық орнықсыздық өзіне жұмсақ қарау, өзін жоғары ұстау, мақтаншақтықты туғызады.

Әрине ең оңтайлы нұсқасы осы үш күйдің бір адамда бірдей мөлшерде қатысуы, өкінішке орай ол сирек кездеседі.

Бұл барлық үш күйдің әрқайсысы өмірде қажетті. Қарым-қатынас- та туындаған дисгармониядан қарым-қатынас процесі бұзылады, эго күйлердің бірі “басылып” қалады, соның негізінде басқа эго күйдің бірі туындайды. Немесе тіршілікте қадағалануы қажетсіз жағдайлар да пайда болады. Психотерапевтің міндеті “басылып” қалған “Мен-күйін” “тірілту”, белгілі бір жағдайда қажетті “Мен-күйін” белсендіру болып табылады. Адамдар арасындағы индивидуалды айырмашылықтар қандайда бір орнықты “Мен-күйінің” үстем етуімен түсіндіріледі. Творчестволық іс-әрекетте (айтыста) жағымды нәтиже “Ересек” позициясы негізінде қамтылады деген эксперименттік болжау келесі зерттеуге негіз болды.

Әлеуметтік өзгерістер кезеңіндегі тұлғалық сәйкестік транзакт талдау ұғымы негізінде мүмкін болады. Транзакт талдау негізінде философиялық ұйғарым жатыр, яғни әрбір адам өз өмірін қолына алып, оған жауапкершілікпен қараса бәрі де дұрыс болады.

Трансакциялар- басқа адамға бағытталған әрекеттер (акциялар). Трансакция екі немесе оданда көп адамдардың арасындағы комму- никацияның бірлігі. Жеке трансакциялар стимул-трансакция және жауап-трансакциядан тұрады. Индивидтердің әлеуметтік байланыстарын көрсе- теді. Бір трансакциялар оңтайлы өзара әрекетке, басқалары конфликтіге әкеледі.

Трансакциялар қарым-қатынас жасаушы тұлғалардың қандай позицияда болуына байланысты талданады. Әрбір эго күйдің өзінің бағдарламасы бар, өтіп жатқан оқиғаларды әртүрлі қабылдайды: адамдар өздерін әртүрлі сезінеді, естиді, көреді, айтады. Транзакция мінез-құлықтық оқиға немесе оның бір аспектісі, мағынасы сол, әрекет етуші адамдардың қоршаған ортада басқа адамдармен өзара әрекетін айтамыз.

Трансакция біруге коммуникацияның қандай-да бір түрін (қарым-қатынаста) ұсынғанда ол адам сізге де коммуникация ұсынады, жауап береді. Коммуникацияның басталуы- стимул, ал жауап- реакция болып саналады. Сондықтанда трансакцияны, трансакциялы стимул қосу (плюс) трансакциялы реакция деп атауға болады. Э.Берннің ойынша трансакция “әлеуметтік өзара әрекеттің негізгі бірлігі”.Адамдар арасындағы қарым-қатынас осындай трансакция тізбектерін береді.

Нақты жағдайда индивидтің талаптары мен бейімділіктеріне байла- нысты эго күйлердің бірі белсендіріледі, адам оған белгілі бір ретпен жауап береді

1.Параллель (толықтырушы) трансакция, (конфликтсіз қарым-қатынас) трансакциялық векторлар бір-біріне параллель, ал олар бағыт- талған эго-күйлер реакцияның дерек көзі болып табылады. Комму- никацияның бірінші ережесі туындайды, себебі параллель трансакция күту элементіне ие. Яғни кез-келген әңгімелесу біраз уақыттан кейін аяқталады, алайда трансакциялар коммуникация процесінде стимулдар мен реакциялардың кезектесуін үзбегенге дейін, трансакциялар параллель болып қала береді.

2.Қиылысқан трансакцияларда векторлар немесе эго-күйлер бір-бірі- не параллель болмайды олардың бағыты реакциялардың дерек көзі бола алмайды. Трансакциялар қиылысқанда трансакция бағытталған эго-күйге көшеді деген ықтималдылық басым болады.Онда ол жаңа эго-күйден параллель транакцияларды бағыттайды. Коммуникацияның екінші ереже- сіне келсек мына жағдайды көреміз, қиылысқан трансакцияларда коммуникациялар ажырайды (конфликтілі қарым-қатынас) оны орнына келтіру үшін адамдардың бірі өз эго-күйін өзгертуі керек.

3.Жасырын трансакцияларда бір уақытта екі хабарлама беріледі. Бірі ашық, әлеуметтік деңгейдегі хабарлама, екіншісі жасырын немесе психологиялық деңгейдегі хабарлама. “Ересек-Ересекке” бағытталған эго күй жиі әлеуметтік деңгейдегі өзара әрекет (айтысқа қатысушылар әлеуметтік орта рұқсат еткен деңгейде айтысады) деп аталады. Психологиялық деңгейдегі хабарламалар әдетте “Ата-Ана-Бала” немесе “Бала-Ата-ана” эго күйіндегі өзара әрекетті береді. Кез-келген жасырын трансакция “Ересек-Ересек” (Е-Е) әлеуметтік хабарлама Ата-ана мен Баланың (А-Б) арасындағы (“Бала-Бала” -Б-Б немесе “Ата-ана-Ата-ана”-А-А) өте сирек болады) психологиялық деңгейге ауысуды жауып тастайды. Ол екі жақты трансакциялар деп аталады.

4.Э.Берн сондай-ақ тағы бір жасырын трансакцияны көрсетті- бұрыштық жасырын трансакция. Мұндай жағдайда мен өзімнің сти- мулымды “Ересек-Ересек” әлеуметтік деңгейіне бағыттаймын. Алайда сіздің ол жасырын хабарламаңыз менің “Ересек” эго күйімнен сіздің “Бала” эго - күйіңізге қарай шығады.Менің шақыруымды (стимул) сіз қабылдайсыз деп үміттенем және бала реакциясында жауап бересіз. Коммуникацияның үшінші ережесінде жасырын трансакцияның мінез-құлықтық нәтижесі әлеуметтік деңгейде емес психологиялық деңгейде анықталады.

Э.Берннің пікірінше адамдар екі деңгейде қарым-қатынас жасағанда (жалпылау және қарым-қатынас - В.Н Мясищев.) онда міндетті түрде жасырын хабарламаның нәтижесін береді.  Егер біз адамдардың мінез-құлқын түсінгіміз келсе, онда біз коммуникацияның психологиялық деңгейіне көңіл бөлуіміз керек. Трансактілі талдауда оны “марсиандық ойлау” деп атайды. Әлеуметтік деңгейде жасырын трансакцияда хабарлама сөзбен беріледі. Психологиялық деңгейде “Марсиандық ойлау” үшін дауыс тоны, дене, бет қимылын көрсететін вербалды емес факторларды (сигналдарды) бақылау қажет. Тіпті өте нәзік сигналдар да болады (тыныс алу, бұлшық ет қозуы, пульстің жиілігі, қарашықтың ұлғаюы, терлеу).

Трансакцияның “ыңғайға көну” (“поглаживания”) деген бірлігі болады. Ол вербалды, вербалды емес (қол бұлғау, қол қысу, бір бірін қағу), позитивті (адам жағымды сезімді бастан кешіреді) және негативті (қиналып қабылдау, әдетте адамдар жағымды ыңғайға көнуді алуға ұмтылып, негативті ыңғайға көнуден қашады, ал шындығында біз басқа прициппен өмір сүреміз, кез-келген ыңғайға көну жоқ болғаннан гөрі бізге ол өте керек), шартты (сіз не жасайсыз сонымен байланысты, біреу сіздің ыңайыңызға көнсе сізде оның ыңғайына жығыласыз), шартсыз деп бөлінеді. Трансактілі талдау бойынша әрбір адамның өз ыңғайына көнуді қалайтын, артық көретін, ұнататын коэффициенті болады.

Сонымен қатар ыңғайға көну транзакциясында фильтр деген ұғымды қолданады, ұнататын ыңғайға көну коэффициент шегінен шықпаған ыңғайға көнуді алған да, адам оны не мойындамайды не азайтады. Сондықтан да әрбір адамда өзінің ұнататын ыңғайға көну шегін жіберетін фильтрі болады, және оған кірмейтіныңғайға көнуді өткізбейді. Біз үшін ыңғайға көну коэффициенті өзіміз жайлы түсініктер үшін керек болады.

Бақылау сұрақтары:

1. Конфликтілі транзаккциялар деген не?

2.Коммуникативті біліктілікті түсіндіріңіз

3.Вербалды және вербалды емес коммуникацияны айтыңыз

4.Коммуникация және транзакцияларды түсіндіріңіз

Ұсынылатын әдебиеттер:

2.Берн Э. Формы человеческих отношений, http://www lib.ru

3.Берн Э. Игры в которые играют люди. Люди которые играют в игры. – М.: Изд. Эксмо, 2006 г.

4.Волкова А.И. Психология общения (учебное пособие для ссузов) – Ростов на Дону.: Издательство «Феникс», 2011. – 448с.

5. Гольдштейн Н., Мартин С., Чалдини Р. Психология убеждения. 50 доказанных способов быть убедительным.-СПб.-2013

6. Зайдл, Б. НЛП. Модели эффективного общения: пер. с нем. - 7-е изд., стер. - М.: Омега-Л, 2016.

12.Куницына, В.Н. Межличностное общение: учебник для вузов / В.Н. Куницына, Н.В. Казаринова. - СПб.: Питер, 2013.

13.Куницына В.Н., Казаринова Н.В., Погольша В.М. Межличностное общение. Учебник для вузов. - СПб.: Питер, 2012. - 544с.: ил.

14. Курбатов В.И. Конфликтология – Ростов на Дону.: Издательство «Феникс», 2013. – 448с.

Қосымша әдебиеттер:

1.Парыгин Б. Д. Социальная психология: истоки и перспективы– СПб.: СПбГУП, 2013

2.Практикум по психологии состояний: Учебное пособие/ Под ред. проф.А.О. Прохорова. - СПб.: Речь, 2014. - 480с.

3.Столяренко Л.Д. Психология делового общения и управления (учебник для ссузов) – Ростов на Дону.: Издательство «Феникс», 2013. – 409с.

4.Сухов А.Н. Социальная психология (учебное пособие для ссузов) - М.: Издательский центр «Академия», 2006. – 240с.

5. Фромм Э. Искусство любить - М.: Изд. АСТ, 2009 г.

6. Шарков, Ф.И. Коммуникология: основы теории коммуникации: учебник. — Электрон. дан. — М.: Дашков и К, 2014.

7.Шеламова Г.М. Деловая культура и психология общения (учебное пособие для среднего профессионального образования) – М.: Издательский центр «Академия», 2012. – 178с.

8. Шеламова Г.М. Этикет делового общения. – М.: Издательский центр «Академия», 2014. – 187с

Интернет-ресурс тар:

1. Пространственная организация общения: электронный ресурс. - http://www.elitarium.ru/2010/12/15/prostranstvennaja_organizacija_obshhenija.html

2. Четыре зоны общения: электронный ресурс. - Режим доступа: http://vasilistova.ru/biznes-2/4-zony-obshheniya.

3.Берн Э. Формы человеческих отношений, http://www lib.ru

4. Библиотека - http://www.koob.ru

5. Библиотека психологии - http://psylib.myword.ru