АЗАҚ ДҮНИЕТАНЫМЫНЫҢ НЕГІЗП ҰҒЫМДАРЫ

(Лекция слайдтармен қамтамасыз етілген)

1. Көшпелі өмір салты - қ аза қ дуниетанымының қ алыптасуының алгы шарттары.

2. Қаза қ ха лқ ының өмір сүру салтымен байланысты категориялар: Өмір, Өлім, Араласу, Намыс, Парыз, Кіс ілі к.

Қазақ дүниетанымы көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты. Ғылы-ми әдебиетте көшпелі өркениет туралы ортақ түйін-тұжырым жоқ. Евро-поцентризм көшпелі мәдениет туралы жағымсыз пікір қалыптастырғаны белгілі.

Шындығында, салмақты сараптау жүргізсек, көшпелі өмір салтының ерекшеліктері, мәдени-шығармашылық потенциалы өте мықты екендігін және оның қазақ дүниетанымының басты ұғымдарының қалыптасуына негіз болғанын көреміз.

1) Көшпенді қазақ халқы табиғатпен біртұтас, "адам -дүние" пара-дигмасын ұстанып өмір кешті және осы ерекшелік айқындаушы болды.

2) Көшпелілік қозғалыспен тығыз байланысты, ал қозғалыс жетілген-дікке, жаңаруға үздіксіз ұмтылыс.

3) Көшпелілік өмір салтына практикалық сипат береді.

4) Көшіп-қону, ұзақ жол қазақтардың бойында шыдамдылық, өзара түсіністік, қамқорлық, ұйымшылдық, тәртіптілік және тағы басқа адам-гершіліктік қасиеттерді тәрбиеледі.

5) Отырықшылықта билік, еркіндікке ұмтылу мәселесі туындайды, ал көшпелі қоғамда адамдардың арасындағы қатынастар салт-дәстүрлер арқылы басқарылып, реттеліп отырды.

6) Көшпелі өмір кеңістігінің шексіздігі ерекше мәдениеттің, өнердің, шығармашылық шабыттың шарықтауына негіз болды.

Қазақ халқының философиялық дүииетаннмының басты категориясы өмір.Адам өмір кешіп жатқан дүние -құндылыктар дүниесі. Материалдық

17

және руханилық болып бөлінетін осы құндылықтардың ең бастысы - өмір. Ол өзінен басқа құндылықтардың өмір сүруіне қажетті бірден-бір шарт және өлшем, өмір болмаса, құндылықтар да жоқ. Осы тұрғыдан талдасақ, адам үшін ең басты құндылық, ең бағалы нәрсе -өмір. Қазақ халқы өмір мен өлімді салыстыра келіп. "Мың күнгі тамұқтан бір күнгі жарық", "Өлі арыстаннан тірі тышқан" немесе "Тірі адам тіршілігін жасайды" деп, өмірді жоғары бағалайды.' Қазақтың түсінігінше, адам тіршілікте өзінің өмірін барлық бағыттарда мүмкіндігінше өміршең етіп жаюы керек, өмір туралы көбірек ойланып, оның әр күнін бағалап, мандайға жазылған өмірді гүлдендіруге, жандандыруға, мәнді өткізуге ұмтылуы тиіс. Бұл іс адамның өз қолында. Өмірге мән беретін адамның өзі, оның іс-әрекеті. Дүниеге екі келмек жоқ, өмірден өз таба білуге адамның өзі жауапты.

Қазақ халқы өмірді бейнелеу үшін "дүние" ұғымын да қолданады. ("Дүние" ұғымы болмысты, материалдық байлықты, бүкіл әлемді бейнелеу үшін де қолданылатынын ескерте кеткен дұрыс). Дүние-өмірдің ерек-шеліктерінің бірі - оның өткіншілігі, "дүние-жалған", "сүм дүние", "өттің дүние", "дүние-арман" сөз тіркестері осыны жеткізеді, өмірдің шолақтығын, көзді ашып-жұмғанша өте шығатынын ескертіп, оны бағалап, қадірлеуге шақырады. Қазақтың қара өлеңдерінен мысалдар келтірсек:

Ойлап тұрсам дүние бір қызғалдақ,

Дүние үшін біз жүрміз жанды жалдап.

Оралыңның барында ойна да күл,

Өте шығар бұл дүние аз күн алдап.

Жанып тұрған жастық шақ алқызыл гүл,

Сипаттауға сымбатын жетпейді тіл.

Өміріңнің қадірін біле білсең,

Өкінішпен дүние өтпейді құр

немесе,

Бұл дүние жеткізбейтін арман дүние,

Бұрынғы бабалардан қалған дүние.

Бірақ қазақ өмірді "желдей есіп өте шығар", "қамшының сабындай қысқа","дүние арман" деп түсінумен шектелмейді. "Дүние-арманға" мән беретін нәрселер ретінде қазақ халқы еңбекті, сүйікті жарды, жақсы досты, басқалармен сыйласып өмір сүруді және тағы басқа асыл қасиеттерді атайды:

18

Дариға, дүниеге неге келдім,

Келдім де бір жемтіктің соңына ердім.

Сене алмай, сендім деуге дос таба алмай,

Екенін фәни-жалған енді білдім, - дейді.

Өмірдің құндылығын және оның мәнін анықтаушы - өмірмен диа-лектикалық бірлікті құрайтын өлім.Ол өмірден тыс нәрсе емес, үнемі қатар жүріп отырады, өмір бар жерде өлім міндетті түрде бар, ол өмірдің екінші жағы. Философия ғылымында өлім мәселесі өмірдің мәні секілді "мәңгілік", шешімі қиын мәселелер қатарында. Қазақ қашанда өлімді өткінші өмірдің заңды нүктесі деп философиялық сабырлылықпен қабылдады. Өлім бар екен деп өмірді жоққа шығару, өлімнен қорқу қазақи дүниеде көп кездеспейді. Өлім алдындағы субъективтік үрей мен күйзелісті қазақ халқы мәселенің жан-жағына терең үңіліп, байыпты көзқарас қалыптастыру арқылы жеңіп отырды. Қазақтың түсінігінде өлімді жеңетін мәнді, адамшылыққа, өзіңе ғана емес, айналаңа, халқыңа жасаған жақсылыққа толы өмір. "Қайда барсаң да Қорқыттың көрі" деп шектеулі өмірмен күрескен Қорқыттың, сүйікті ұлы Әбдірахманнан айрылып, қайғыға шөккен Абайдың:

Ұзақ өмір не берер,

Көрген, білген болмаса?

Жатқан надан не білер,

Көңілге сәуле толмаса?

деп, немесе:

Тоғай, тоғай, тоғай су,

Тоғай қондым өкінбен,

Толғамалы балта қолға алып,

Топ бастадым, өкінбен,

Тобыршығы биік жай салып

Дүспан аттым, өкінбен,

Бүгін сонды өкінбен,

Өкінбестей болғанмын,

Ер Мамайдың алдында,

Шаһид кештім, өкінбен!

деп, өмірін ел тәуелсіздігі үшін құрбан еткен батырлардың өлімге көзқарасы осы ойымыздың дәлелі.

Араласу категориясы қазақ дүниетанымында адам мен қоғамның, адам мен адамның арасындағы қарым-қатынасты бейнелейді. Адам болмысының өзі үнемі дамып, өзгеріп және жаңарып отыратын араласу процесі, ол адамның мәндік ерекшелігі. Адам өз болмысының құпияларын өзін

19

қоршаған ортадан оқшау, тұйық жағдайда толық ашуы, көрсете алуы мүмкін емес, адам қоғамда ғана толық қалыптасады. Адам болмысы араласу арқылы, оның өзіндік "Менінің" "Басқамен" үздіксіз жүріп отыратын диалогында ғана айқындалады. Адам өзін қоршаған ортамен: табиғатпен, қоғаммен, басқа адамдармен араласуға мәжбүр деуге болады.

Ежелден араласуға құмар қазақ халқы оны жоғары бағалады. Араласу - қазақ халқы үшін өмірдің мәні, басты құндылықтардың бірі және қазірге дейін солай болып қалып отыр. Бұл категорияны белгілі қазақ философы Қ.Ш.Нұрланова өте жақсы талдап, оның бес деңгейін көрсетті: қ арым-қатынас, келіп-кету сіз-біздесу, араласу іштесу. Араласу қазақ үшін терең мазмұнға ие, ол емір кеңістігінде өзінің туысқандарымен, отандастарымен, адамзаттың басқа өкілдерімен бірге өмір сүру тәсілі. Қазақ араласуға неге құштар деп ойлансақ, оның негізінде малдың қамымен ұзақ уақыт бойы табиғат аясында оқшау өмір кешу жатыр. Сол себепті қазақ халқы басқалармен кездесудің, жүздесудің әрбір сәтін қастерледі. өз ұрпағын "кісікиік" болып, жалғыз өмір сүрмей, араласу арқылы адам қоғамында бақытты өмір сүруге шақырды деуге болады.

Намыс - қазақ халқының түсінігінде ең жоғарғы адами қасиеттердің бірі, тіпті ең бастысы десек, қателеспейміз. Қазаққа әлі күнге дейін күш беретін екі қасиет - намыс пен аруаққа сиыну. Намыс өз бойына сан қырлы биік мағыналар мен асыл құндылықтарды жинақтаған. Ол қазақ өмірімен біте қайнасқан, ғасырдан-ғасырға жалғасып келе жатқан ұғым. Қазақ тілінде намыстай жиі қайталанатын сөздің өзін атау қиын, ол қазақ табиғатының ажырамас бөлшегі.

Соған қарамастан, намыс категориясы ғылыми тұрғыдан мүлдем зерт-телмеген. Намыстың ғылыми сипаттамасын беруге талпынсақ, оны әрбір адамның өзінің еркіндігі мен тәуелсіздігін, рухы мен жанын, ар-ұяты мен сенімін, саналы тіршілік етуші ретіндегі "Менін" аса жоғары, асқақ, өр дәрежеде қадір тұту, қастерлеу сезімін ақыл-оймен ұштастырып, сана деңгейінде игере білуі деген анықтама беруге болады.

Намыстың қарапайым түсінігі тек сезіммен байланысты қарастыры-лады. Жалған намыс осы сезім деңгейінен көтеріле алмайтын, ақылдың бақылауынан шығып кететін, соның нәтижесінде адамды адастыруы мүмкін намыс. Ақиқат намыс жалған намыстан жоғары, ол ақылмен үндеседі, оған бағынады. Мұның жақсы мысалдарын қазақ халқының қаһармандық және лиро-эпостарынан табуға болады. Эпостарда намыс батырдың қарапайым ішкі "Менінің" көрінісі ғана емес. Қазақ батыры әдетте ер мінезді, қызба, көзсіз ер, оның намысы рухани-психологиялық күш ретінде, бейсана деңгейде сыртқа шығады. Жеке басының намысына шаң тигенде ол ештеңені де мойындамайды.

20

Бірақ қазақ батыры намысты ақыл деңгейінде де түсіне білді, жеке намысты ұлттық намыспен толықтырды. Батырлар жырындағы қарапайым жеке намыс одан күрделі рулық, жүздік және ұлттық намыс дәрежесіне дейін бірте-бірте дамиды. Батыр үшін ұлт, халқы намысы оның өзінің жеке намысынан, тіпті өмірінен де қымбат. Қамбар, Алпамыс, Кенесары, Наурызбай, Ағыбай батырлар ұлт намысы жолында елімге бас тіккен.

Қаһармандық жырларды мол суреттелген жеке және ұлттық намыстың ұлттық рухани-құндылықтық феномен екендігін қазіргі заманда ерекше есте сақтау қажет.

Намысты жалған рулық ерлік, жалған жүздік мақтанышпен шатас-тырмай, тәрбиелілік, білімділік, даналық, ұстамдылықпен ұштастыра оты-рып, ұлт, мемлекет деңгейіне көтеруге әбден болады. Қазіргі қазақ ұлтына жетпей отырған қасиеттердің бірі - осы намыс. Ұлттық намыссыздықтың тамырына үңілсек, оның түп-тәркіні күні кешеге дейін үш ғасыр бойы саналы түрде жүргізілген отарлық саясат деуге болады. Соның нәтижесінде қазақ халқының ұлттық намыс туралы түсінігі біршама темендеді. Ұлттық намыстың қандай дәрежеде екенін 1986 жылғы Желтоқсан оқиғалары айқын керсетті. Дегенмен де осы оқиғалар қоғамдық санаға біршама қозғау салып, 90-жылдың басында ұлттық сана, ұлттық намыс оянғандай болған. Қазір бәрі баяғы қалпына келгендей. Бұл құбылыспен келісуге болмайды. Намыс - ұлт пен мемлекет тәуелсіздігінің маңызды компоненті, қазақ ұлты үшін өмірмәндік мәселе. Ұлттық намыссыз ел болып, жеке намыссыз адам болып өмір сүрудің мәні жоқ.

Парыз - адамды ез болмысын адамгершіліктік құндылықтарға сай қалыптастыруға мәжбүрлейтін, ол үшін ішкі міндетке айналатын рухани қажеттілікті бейнелейтін этикалық категория.

Маңыздылығы жағынан парызды ар-ұжданмен қатар қоюға болады. Ар-ұждан секілді парыз да адамның адамгершілік санасын, тәртібін бақылап және реттеп отыратын ішкі механизм. Тұлғаның парызын атқаруын сыртқы моральдық санкциялардың көмегімен бақылауға да болады. Парызды осы экстроверттік жолмен, сыртқы жағдайлардан (ол жалпы қоғам, оның мүшелері, қоғамда қабылданған салт-дәстүрлер, әдеп-ғұрып, қоғамдық пікір, белгілі бір моральдық нормалар болуы мүмкін) қорқып-сескенгеннен, басқаша айтсақ, "парызды орындау" сезімінің басқаруымен атқару да кездеседі. Мұндай жағдайда көзге бәрі дұрыс секілді керінгенмен, тұлғаның ішкі жан дүниесінде тыныштық болмай, адам тіпті күйзеліс пен қамығуға ұшырауы мүмкін. Ал иноверттік сипатқа ие парыз адамның ішкі дүниесінің, ақыл-ойының талабынан туындайды, оған адам саналы түрде, еш қысымсыз,

21

өз еркімен келеді. Сана деңгейінде түсініліп атқарылған осындай парыз ғана адамға өзінің рухани-адамгершілік қуатын ашуға, өзін өзтағдырының қожасы ретінде сезінуге, өзін-өзі жасап-қалыптастыруға, езінің табиғи сезімдерін шектеп, олардан ақыл-ойын жоғары қою арқылы адамшылық бастауларын дамытуға, сөйтіп, адамзат пен өзінің алдындағы парызын атқаруына мүмкіндік береді. Яғни, саналы түрде, рациональдік деңгейде орындалған парыз ғана адамның философиялық-антропологиялық сипатын аша алады.

Қазақ халқы парыз ұғымын осы, адам болу, адамшылық пен адамгер-шілікке жету мақсатымен тығыз байланысты қарастырады. Ақыл-ой адамға басқа тіршілік етуші мақұлықтар секілді инстинктер деңгейінде өмір кешу үшін емес, жоғары адами мақсаттарды орындау үшін берілген, сондықтан да өзінің табиғи қасиеттерін ақыл-ойдың көмегіне сүйене отырып жан-жақты дамыту, адам деген қасиетті атаққа сай болу - адамның басты парызы.

Кісілік - адам болып өмір сүрудің жоғары деңгейі. Қазақ адамгершілігі биік, ағайын-бауыр, дос-жаран арасында, жалпы қоғамда беделді адамын "жақсы кісі" деп сипаттайды. Кісілік жақсы адам ұғымынан жоғары деп ойлаймыз. Жақсы адам өзіне, шағын ортасына ғана жақсылық жасауы мүмкін. Ал кісілікке өзі мен туған-туысқандарының қамын ғана емес, бүкіл қоғам мүддесін көбірек ойлаған адам жетпек. Бұл оның адамгершіліктік сипатын көрсетеді. Мал жинап, кісілікке жету мүмкін емес, дәулет қолдың кірі. "Кісілік" ұғымын түркі дүниесінің ғұлама ойшылы Жүсіп Баласағұн жақсы талдады. Жалпы алғанда табиғат берген ақылды даналықпен, көргенділікпен және мейірімділік, жанашырлық, адалдық, қарапайымдылық секілді жақсы қасиеттермен үштастыра білген адам ғана кісілікке жете алады деуге болады. Қазақтың "кісілік" ұғымы қазіргі "тұлға" (личность) ұғымына сәйкес деп ойлаймыз.

Біз осылайша қазақ дүниетанымының негізгі ұғым-категорияларына гана тоқталдық. Көзіміз жеткендей, қазақ халқының көшпелі өмір салтының негізінде қалыптасқан өзіндік философиялық дуниетанымы бар және ол терең мазмұнды, толық қанды категорияларда бейнеленген. Қазақ дуниетанымының категорияларын зерттеу енді гана қолга алынып жатқан, жалгасын міндетті түрде табуга тиіс, отандық қазақ философтары атқаратын үлкен жұмыс.

22

3 -ТАҚЫРЫП

КӨНЕ ҮНДІ ЖӘНЕ КӨНЕ ҚЫТАЙ ФИЛОСОФИЯСЫ

(Лекция слайдтармен қамтамасыз етілген)

1. Көне Үнді философиясының ерекшеліктері, философиялыц ерекшеліктері, негізгі ұ гымдары және ба ғ ыттары.

2. Көне Кытай ф ил ософиясының идеологиялық-практикалық сипаты, негізгі мектептері және өкілдері.